О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

2.2.3.-rasm. Mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari bilan notyekis ta’minlanganligi holatidagi ishlab chiqarish imkoniyatlari chyegaralari.

Ishlab chiqarish omillari bilan notyekis ta’minlanganligi nazariyasi xalqaro savdo uchun asos sifatida bir-biri bilan о‘zaro bog‘liq ikki tyeoryema kо‘rinishida ifodalanishi mumkin: Xyekshyer-Olin tyeoryemasi va ishlab chiqarish omillari narxining muvozanatlashuvi tyeoryemasi.


Xyekshyer-Olin tyeoryemasi (Heckscher—Ohlin Theorem) — har bir mamlakat о‘z ishlab chiqarishlarida nisbatan katta hajmga ega bо‘lgan omillarni talab etuvchi mahsulotlarni ustun darajada ishlab chiqarish va eksport qilishga ixtisoslashadi, binobarin, bu mamlakatlar milliy xо‘jalik nuqtai nazaridan nisbatan kamchil omillar bilan ta’minlangan tovarlarni import qiladilar.

О‘zbyekiston myehnat syerob mamlakat, 1-tovar esa myehnat sig‘imli tovar bо‘lgani bois, bu mamlakat 1-tovarni ishlab chiqaradi va eksport qiladi. YAponiya kapital syerob mamlakat, 2-tovar esa kapital sig‘imli tovar bо‘lgani sababli bu mamlakat 2-tovarni ishlab chiqaradi va eksport qiladi. Nisbatan syerob ishlab chiqarish omillari egalari savdodan yutadi, nisbatan kamchil ishlab chiqarish omillari egalai esa savdodan yutqazadi.

2.2.4.-rasm. Mamlakatlarning ixtisoslashuvga kirishi

Tyeoryemani isbotlash va tushuntirish uchun grafiklarga murojaat qilamiz. О‘zbyekiston myehnat syerob mamlakat, 1-tovar myehnat sig‘imli tovar, YAponiya kapital syerob mamlakat, 2-tovar esa kapital sig‘imli tovar ekanligini eslatib о‘tamiz. Qabul qilingan shartlarga muvofiq ravishda tyeoryema har ikki mamlakatdagi istye’molchilar juda о‘xshash yoki dyeyarli bir xil didga ega ekanligini nazarda tutadi. Nazariy jihatdan har bir mamlakatdagi ictye’molchilarning did va istaklari shunchalik farq qilishi mumkinki, byefarqlik egri chizig‘i umuman mos kyelmasligi va hattoki umuman kyesishmasligi mumkin. Bu holatda Xyekshyer-Olin tyeoryemasi bajarilmaydi. Bu tyeoryema istye’molchilar xohish va istaklari har ikki mamlakatda batamom bir xil va yagona byefarqlik egri chizig‘iga qо‘shilib kyetishini talab etmaydi, balki bu xohish istaklar mamlakatlarni avtarkiya sharoitida qoldiradigan va ularni о‘zaro savdo qilishdan voz kyechishga olib kyeladigan darajada farq qilmaydi dyeb taxmin qiladi. SHunday bо‘lsa-da, har bir mamlakatdagi ictye’molchilarning did va istaklari shunchalik о‘xshashki, byefarqlik egri chizig‘i har ikki mamlakat uchun bir xil bо‘lsin dyeb faraz qilamiz.

YAgona byefarqlik egri chizig‘i О‘zbyekistonning ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘i bilan A nuqtada о‘zaro yagona nuqtaga ega. YAponiyada esa bu A* nuqtada joylashgan. SHunday qilib, I byefarqlik egri chizig‘i va A hamda A* nuqtalar о‘zaro savdo bо‘lmagan sharoitda har ikki mamlakatdagi mumkin bо‘lgan maksimal ishlab chiqarish va istye’mol hajmini ifoda etadi, urinma chiziqlar esa, 1- va 2-tovarning О‘zbyekiston va YAponiyadagi nisbiy narxlarini (P va P*) kо‘rsatadi. Grafikdan R < R* ekanligi kо‘rinib turibdi, binobarin О‘zbyekiston 1-tovarni, YAponiya 2-tovarni ishlab chiqarish bо‘yicha nisbiy ustunlikka ega.
Savdoni rivojlantirgan holda myehnat syerob sanalgan О‘zbyekiston myehnat sig‘imli 1-tovarni, kapital syerob bо‘lgan YAponiya esa kapital sig‘imli 2-tovarni ishlab chiqarishga ixtisoslasha boshlaydi
Bunda ishlab chiqarish va istye’mol hajmini kо‘rsatuvchi nuqtalar О‘zbyekistonda A dan B ga, YAponiyada A* dan B* ga kо‘chadi. Ixtisoslashuv mamlakatlar umumiy ekvivalyent nisbiy jahon narxi - P_w darajasiga chiqquncha davom etadi. Bu narx esa, yuqorida kо‘rsatib о‘tganimizdyek, har ikki mamlakatdagi savdo boshlanmasdan oldingi ichki narxlar о‘rtasida joylashdi, ya’ni P
_w
w har ikki mamlakatning ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘i va yangi II byefarqlik egri chizig‘iga о‘tkazilgan urinmani aks ettiradi.
YE nuqta A nuqta bilan solishtirganda О‘zbyekistonda “о‘z” tovari “byegona” tovardan kam istye’mol qilinganligini nazarda tutsa-da, О‘zbyekiston о‘zaro savdodan yutadi, chunki uning yangi byefarqlik egri chizig‘i yuqoriroqda joylashgan va istye’molning ortganligini kо‘rsatib turibdi. Xuddi shunday holat YAponiyada ham kuzatiladi: E* nuqta A* nuqta bila solishtirganda YAponiyada “о‘z” tovari “byegona” tovardan kam istye’mol qilinganligini nazarda tutsa-da, YAponiya ham о‘zaro savdodan yutadi, chunki uning yangi byefarqlik egri chizig‘i ilgarigisidan yuqoriroqda joylashgan va istye’molning ortganligini kо‘rsatib turibdi. Dyemak, har ikki mamlakat о‘zaro savdo natijasida yutuqqa erishdi, zyero ularning byefarqlik egri chiziqlari grafikda yuqoriga kо‘tarildi.
Savdo natijasida ayirboshlanayotgan tovarlarning nisbiy narxlari bir-biriga yaqinlashish tamoyiliga ega. Agar tovarlarning nisbiy narxi mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari bilan ta’minlanganligi darajasi hamda bu omillarning nisbiy narxlariga bog‘liq dyeb faraz qilinsa, tabiiy savol tug‘iladi: tovarlar narxining muvozanatlashishi ishlab chiqarish omillari narxiga qanday aks ta’sir kо‘rsatadi?
Amyerikalik iqtisodchi Pol Samuelьson bu savolga javob byera oldi. Samuelьson tomonidan isbotlangan Xyekshyer-Olin tyeoryemasi tо‘g‘riligi shartidan kyelib chiquvchi bu tyeoryema ishlab chiqarish omillari narxining muvozanatlashuvi yoki Xyekshyer-Olin-Samuelьson tyeoryemasi nomini oldi.


@ Ishlab chiqarish omillari narxining muvozanatlashuvi (factor price equalization theorem) (Xeksher-Olin-Samuelson teoremasi) — xalqaro savdo savdo olib boruvchi mamlakatlarda gomogyen ishlab chiqarish omillarining mutlaq va nisbiy narxlarini muvozanatlashuviga olib kyeladi.

Nisbiy narxlarning muvozanatlashuvi tyeoryemasining grafik talqini 1-rasmda ifodalangan.