O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi
-TEMA. O`ZBEKISTAN AYMAQLARININ` XANLIQLARG`A BO`LINIP KETIWI
Yüklə 466,39 Kb.
|
| -TEMA. O`ZBEKISTAN AYMAQLARININ` XANLIQLARG`A BO`LINIP KETIWI,
ONIN`SEBEPLERI HA`M AQIBETLERI REJESĐ :::: 1
dinastiyası u`stemliginin` ornawı. 2 . Orta Aziya aymaqlarının` bo`lshekleniwge bag`dar alıwı ha`m onın` sebepleri. 3
XVI a`sirdin` baslarında deshti qıpshaqlıq Muxammad Shaybaniyxan (1451-1510) temuriyler ma`mleketine qarsı a`skeriy ju`risler qılıp, onı jen`gennen son`g`ı da`wirde Buxara, Hiywa, keyinirek Qoqan xanlıqları du`zildi. Ylkenin` turmısında salmaqlı orın iyelegen Buxara xanlıg`ında Muxammed Shaybaniyxan tiykar salg`an dinastiya 100 jıl ha`kimiyat basında turdı. 1510-jılı Muxammed Shaybaniyxan Đran shaxı Đsmayil Safariydan jen`iliske ushırap, o`zi o`ltirilgennen keyin Kuchkinjixan (1510-1530), Abusa`idxan (1530-1533) ha`m Ubaydullaxan (1533-1539) sıyaqlı Shaybaniyler dinastiyasına tiyisli shaxslar xanlıqtı basqardı. Olar arasında a`sirese Ubaydullaxan puxta ha`m ma`rt siyasatshılardın` biri sıpatında ma`mleket birligin ta`miyinlewde ko`p ha`reketler etti. Lekin, onın` Abdullaxan (1539-1540), Abdulazizxan (1540-1549) ha`m Abdulatifxan (1540-1550) sıyaqlı miyrasxorları waqtında o`z-ara urıslar ku`sheyip, oraylıq ha`kimiyat bir qansha ha`lsiredi. Abdullaxan II hu`kimdarlıg`ı da`wirinde (1557-1598) u`lkede oraylasqan ma`mleket ha`m qu`diretli armiya du`zilip, ol ataqlı a`sker basshı ha`m ma`mleket iskeri sıpatında abroyg`a iye boldı. Abdullaxan II tusında pu`tkil Tu`rkstan u`lkesi bir pu`tkil ma`mleketke birlestirildi. Abdullaxan II waqtında da Đran menen urıslar dawam etip, ol Xorasandı boysındırdı, birlikte Đ rang`a qarsı gu`resiw-ushın Osmanlar sultanı Murad III (1574-1595) ha`m Baburiyler dinastiyasının` wa`kili Akbar (1556-1605) menen jaqınlastı Abdullaxan o`liminen keyin ma`mlekette Taxt ushın gu`resler ku`sheyip ketti. Onın` ulı Abdulmumin taxtqa otırg`annan altı ay o`tkennen sol oppozitsiyadag`ı ku`shler ta`repinen o`ltirildi. Taxtqa son`g`ı Shaybaniy hu`kimdar Pir muxammadxan (1599-1601) shıg`adı. 1601-jılı bolsa ha`kimiyat tiykarı Astraxan xanlıg`ınan bolg`an Boqi Muxammad (1601-1605) qolına o`tip usınnan baslap, Buxara xanlıg`ında Shaybaniyler dinastiyasının` hu`kimdarlıg`ı saplastırılıp, Ashtarxaniyler wa`killeri taxttı iyeleydi. Usı dinastiyadan shıqqan Vali Muxammadxan 1605-1611-jılları xanlıqtı basqarg`an. Đmamqulixan (1611-1642) basqarg`an da`wirde Đran ha`m qazaq biyleri menen bolg`an urıslarda jen`iske erisedi. Usı waqıtlarda taxt ushın o`z-ara gu`resler dawam etken bolsa da lekin ma`mlekette turaqlılıq ko`zge taslanadı. Đmamkulixannan keyin taxttı iyelegen inisi Nasr Muxammadxan (1642-1645) da`wirinde ishki siyasiy qarama-qarsılıq ja`ne de ku`sheyip, ol oppozitsiyalıq ku`shler qısımı astında taxttı taslap ketiwge ma`jbu`r boldı. Ha`kimiyat bolsa, onın` ulı Abdulazizxan (1645-1681) qolına o`tedi. Usı waqıtta Đran shaxı Abbı Balxtı iyelep, u`lken oljanı kirgizedi. Balx Đrannan qaytarıp alıng`an bolsa da, Abulazizxan ha`m onın` inisi Subxonkulixan ortasında ha`kimiyat ushın gu`res toqtamaydı. Đshki urıslar mene bir payıtta Hiywa xanı Abdulazizxan hu`jimleri de xalıqtın` turmısın to`menletedi. Dereklerde ko`rsetiliwinshe, Abulg`azıxan ja`mi 18 ma`rtebe Buxarag`a hu`jim etip, qala a`tirapındag`ı xalıq ha`m jaylar talan-taraJ etiledi. Keyin Hiywa xanı Anushaxan da Buxara xanlıg`ına hu`jim etken. O`z-ara urıslar Subxonkulixon (1681-1702) da`wirinde de toqtamaydı. Ol Balx ha`m Xorasang`a a`skeriy ju`risler sho`lkemlestirdi. Onın` ulı Ubaydullaxan (1702-1711) hu`kimdarlıg`ı da`wirinde Balx, Termez, Shaxrisabz ha`kimleri g`a`rezsizlikke umtıladı. Xan olarg`a qarsı a`skeriy ju`risler etiwge ma`jbu`r boldı. Sonday-aq ol Samarqand ha`m Xisorda bas ko`tergen qa`wimlerge qarsı a`sker jiberdi. Qanlı urıslar xanlıqtın` finanslıq awhalına unamsız ta`sir ko`rsetti, qazna a`dewir bosap qaldı. Sol sebepli xan 1708-1709-jılları salmag`ı a`dettegi ten`geden to`rt ma`rtebe jen`il bolg`an gu`mis ten`ge basıp shıg`arıp, pul reformasın o`tkerdi. Bul ilaJ xalıqtın` barlıq qatlamı ma`plerine zıyan qeltirgenligi ushın qozg`alan` ko`teriledi. Qozg`alan` jawızlıq penen bastırıladı. Sonda ayırım abıroylı a`mirler ma`mlekettegi awır awhaldan paydalanıp, qastıyanlıq sho`lkemlestiredi ha`m xandı o`ltiredi. Taxtqa xannın` inisi Abulfayiz xan (1711-1747) otırg`ızıladı. Bul xan bolsa abıroylı, a`mirler qolındag`ı quwırshaq bolıp qaldı. 31
Oraylıq ha`kimiyattın` ha`lsirep ketiwi ha`m turaqsızlıq aqıbetinde 1711-jıldan baslap Balx
xanlıqtın` ta`sir ko`leminen shıg`ıp ketedi. XVIII a`sirdin` 2 0-jıllarında Tashkent ko`shpeli qalmaqlar ta`repinen basıp alınadı. 1723-jılı qalmaqlar sho`llerge bastırıp kirip, qazaqlardı Maverannahrg`a qashıwg`a ma`jbur etedi. Ma`mleket awır awhalg`a TU`Sken payıtta Abulfaiz xan ishkillik ha`m shadı-qurramlıq penen shug`ıllandı. Đran shaxı Nadir (1736-1747) Buxara xanlıg`ın o`zine boysındırıp ko`p oljalardı qolg`a qirgizdi. Ol Mang`ıtlardan bolg`an Muxammad Xa`kimdi isenimli wa`kil sıpatında bul jerge qaldırıp, o`zi jo`nep ketedi. 1747-jılı onın` ulı Muxammad Raxim Nadirshax o`lgennen son`, xanlıqtı basqarıwdı o`z qolına aladı. Usı jılı Abulfaiz xandı o`ltirip da`slep onın` ulı Abul Mumindı bir jıl o`tkennen sol onı da o`ltirttirip inisi Ubaydullanı xan dep ja`riyalap, haqıyqıy ha`kimiyat Muxammed Raxim qolında edi. Birazdan son` Ubaydullanı da joq etip, Buxara ha`kimiyatı is ju`zinde jan`a dinastiya - man`g`ıtlarg`a o`tedi. Muxammad Raxim waqtında Buxara xanlıg`ına qaraslı jerler a`dewir qısqarg`an edi. Onın` quramına Buxara, Samarqand, Miyanqo`l, Qarmana, Qarshi, Gu`zar, Chardjow, Shaxrisabz kirip, Tashkent ha`m Ferg`ana ajıratılıp ketken edi. Da`niyalbiy da`wirinde (1758-1785) de o`z-ara urıslar dawam etip, olar qıyınshılıq penen bastırıldı. Man`g`ıtlar dinastiyasınan shıqqan hu`kimdar Shoxmuradkambag`alardın` dostı ha`m qorg`awshısı sıpatında dan`qqa erisip, mal-mu`lkin olarg`a u`lestirip bergen. Ol a`kesi ta`repinen Samarqandqa ha`kim etip tayınlang`an. Ol bul jerde ekonomikalıq turmıstı jaqsılawg`a qaratılg`an shara ilajlardı iske asıradı. Shaxmurad taxtqa otırg`annan qeyin (1785-1800) ju`da` kemtarlıq turmıs keshirip, bir ku`nlik awqatının` qa`rejeti bir ten`geden aspag`an. Ol barlıq nızamsız salıqlardı, qumar oyınlardı, ha`r qanday tamashalardı ha`m ba`zimlerdi qadag`an islerdi a`melge asırg`an. Onın` perzenti a`mir Xaydar (1800-1826) da`wiri o`z-ara ishki urıslarg`a tolı boldı. XIX a`sirdin` baslarında Xiywa xanı Eltuzer Buxara a`tirapların talan-taraJ etti. Tashkent, Tu`rkstan ha`m olar a`tirapındag`ı jerler Qoqan xanlıg`ı ta`repinen iyelegen. 1825-jılı bolsa Xiywa xanlıg`ı Buxarag`a qaraslı Mervti qolg`a kirgizdi. Xanlıqtın` administratsiya wa`killeri salıqlardı jıynawda ha`m ulıwma o`z xızmetlerinde zorlıqqa jol qoyıp xalıqtın` din`kesin qurıttı. Aqıbette Buxara ha`m Samarqand aralıg`ındag`ı jerlerde jasawshı qıtay-qıpshaq qa`wimleri bas ko`terip, Kattaqorg`an, Chelak, YAngiqorg`an ha`m basqa jerlerdi iyelegen. 1821-1825-jıllar aralıg`ında dawam etken bul qozg`alan` zorg`a bastırıldı. A`mir Xaydar o`liminen keyin u`sh perzenti ortasında taxt ushın gures, Nasrullanın` jen`isi menen tamamlanadı (1826-1860). Bul xan barlıq taxt dawagerlerin qırıp taslaydı. Ol pu`tkil xızmeti dawamında g`a`rezsizlikke umtılg`an Shaxrisabzge qarsı 15 ma`rtebe a`skeriy ju`ris etti, lekin onın` bul ha`reketleri o`z na`tiyjesin bermedi. Nasrullaxan 1839-1841 ha`m 1858-jılları Qoqang`a qarsı urısıp, ko`p adamlardın` qırılıwına, baylıqlardın` talan-taraJ bolıwına alıp keldi. Sonday-aq 1842- 1843-jılları Buxara ha`m Hiywa xanlıqları ortasında qanlı soqlıg`ısıwlar ju`z berdi. Joqarıdag`ı qatarlardan sol na`rse ayan, xanlıqtın` siyasiy turmısında ko`birek oraylıq ha`kimiyat talan-taraJ maydanına aylang`an edi. Aqıbette ma`mleket ju`da` ha`lsirep, xanlıq jerleri kem-kemnen qısqarıp bardı. Xanlıqta ja`miyet-xuqıqı sheg`aralanbag`an xanlar qolında bolıp ja`miyet turmısı sha`riyat nızamlarına tiykarlang`an halda qurılg`an edi. Xanlıqta Shayxulislam u`lken abıroyg`a iye bolg`an. Ol en` iri ruwxaniy ha`m sud islerinin` sa`rdarı. Onnan keyingi orında qazıqalen (joqarı sud) turg`an. Atalıq ha`melinen son` diywanbegi a`hmiyetli orın iyelegen. Bul ha`meldegi adam urıs ha`m jarasıw, ayırım wa`layat baslıqların tayınlaw ha`m basqa maselelerdi sheshiw menen shug`ıllang`an. Ol ma`mleket finansın da basqarg`an. XVI-XVIII a`sirdin` birinshi yarımında qusbegi ha`meli de bolıp, tiykarınan xan ta`repinen o`tkeriletug`ın an`shılıqtı sho`lkemlestiriw menen shug`ıllang`an. Mang`ıtlar dinastiyası da`wirine kelip, qusbegi xannan keyingi ekinshi shaxs bolıp qaldı. Ol is ju`zinde birinshi wa`zir esaplanıp ma`mlekettegi barlıq basqarıw tarmaqları onın` qolında edi. Ma`mleket turmısında diyxanshılıq, o`nermentshilik, ha`m sırtqı sawda tiykarg`ı orında iyelegen. Xanlıqta jipekshilik ko`birek Zarafshan oazisinde rawajlang`an. “alle eginleri Samarqand, Qashqada`r`ya, Surxanda`r`ya, Buxara a`tirapları h.b. jerlerde jetistirilgen. 32
Qala xalqının` a`dewir bo`legin o`nermentler qurap olar ma`mleket turmısında salmaqlı orın
iyelegen. Buxaralılar Đran, Afganstan, Turkiya, Xindstan, Qıtay, Arabstan, Rossiya h.b. ma`mleketler menen sawda-satıq alıp barg`an a`sirese, Buxara qalası Oraylıq Aziyanın` en` iri sawda orayı sıpatında dan`qqa iye bolıp, ka`rwansaraylar ha`m sawda orınları ko`p bolg`an. Buxarada xan sarayında qımbatlı kitaplardı o`z ishine alg`an kitapxananın` bolıwı dıqqatqa sazawar. Tariyx pa`ni tarawında qımbatlı sheg`armalar do`retilgen. Olardan Abdulla ibn Muxammedtin` ″ Zubdat al-osor ″
″ Mexmonnomoyi Buxara ″
Xofis Tanish Buxoriydin` ″
″ x.b. shıg`armalardı ko`rsetiw mu`mkin. 1505-jılı Shaybaniyxan Xarezmdi uzaq mu`ddet qamaldan keyin Buxarag`a boysındırıwg`a erisedi. 1510-jılı ol Đsmayilshax penen sawashta o`ltirilgennen son` Xarezm Đrang`a boysındırıldı. Ko`p o`tpey 1511-jılı Shaybaniylerdin` deshti qıpshaqlardı basqa urıwının` wa`killeri jerlikleri xalıqtın` ja`rdemi menen Xarezm g`a`rezsizligin tikledi. Usı ko`shpelilerdin` basshısı El`bars Xiywa xanı dep ja`riyalandı. Usı waqıtta g`a`rezsiz Hiywa xanlıg`ına tiykar salındı. Usı payıtta arqa Xorasannın` a`dewir bo`legi, Balxan ha`m mang`ıshlaqtag`ı tu`rkmenler xanlıqqa boysındırıladı. 1538-jılı Elbars o`liminen keyin taxtqa otırg`an Avaneshxan waqtında Buxara xanı Ubaydullaxan menen ku`shli sawash boladı. Bunda Avaneshxan o`ltiriledi. Bunnan son` Xarezm Buxara xanlıg`ı qolına o`tip, Ubaydullaxannın` ulı Abdulazizxan onın` ha`kimi etip tayınlandı. Aradan ko`p o`tpey, Xarezm g`a`rezsizligin tiklewge eristi. 1593-jılı Abdullaxan Xarezmdi ja`ne bir ma`rtebe Buxarag`a g`a`rezli etsede, lekin 1598-jılı onın` o`liminen keyin Xiywa g`a`rezsizligi qayta tikledi. Xojimxan (1559-1602), son` Arab Muxammad (1602-1623) da`wirlerinde xanlıqqa qarsı qalmaqlar ha`m qazaqlar hu`jim etedi. Hiywa xanlıg`ında taxt ushın gu`resler qızg`ın TU`S alg`an waqıtlar ko`p bolg`an. Bularda tu`rkmen qa`wimlerinin` baslıqları da qatnasıp, taxtqa o`zlerin qollaytug`ın shaxzadalardı otırg`ızıwg`a ha`reket etken. Ma`selen Asfandiyarxan (1623-1643) tu`rkmenlerdin` ja`rdemi menen qarsılasların jen`ip, shıg`ıp ha`kimiyattı qolg`a aladı. Abdulazizxan da`wirinde (1644-1663) tu`rkmenler ku`shli qadag`alaw astına alınıp, jergilikli xalıqtın` abıroyı ko`teriledi. Keyingi xan Anusha (1663-1687) a`kesinin` siyasatın dawam ettirip Buxarag`a qarsı hu`jim sho`lkemlestirilip, Samarqandtı iyelewge muwapıq boladı, lekin Buxaralılar Hiywalılardı qaladan quwıp shıg`adı. Buxara xanı Subxanqulıxan Hiywadag`ı oppozitsiyalıq ku`shlerge su`yenip otırıp Anushaxannın` ko`zin oyıp alıp, Shaxniyazdı taxtqa (1688-1702) otırg`ızıwg`a erisedi. Hiywada Shaxniyazdan keyin de taxt ushın gu`resler toqtamag`an. Buxara xanı Abulfayzxan arallılardı sherg`azıg`a qarsı qozg`ap, taxtqa shaxzada Temur Sultandı otırg`ızıw sharaların ko`rdi. Na`tiyjede Hiywada ja`ne urıslar ku`sheyip, jag`day awırlastı. Ha`tte, Xiywanın` abıroylı adamları taxtqa qazaq sultanlarının` birin otırg`ızıwg`a ha`m usılayınsha qazaqlardı o`z ta`repine tartıwg`a ma`jbu`r boldı. Aqıbette qazaq sultanı Elbars (1728-1740) taxtqa otırg`ızıladı. O`z na`wbetinde Đran shaxı Nadir Hiywag`a qarsı urıs ashıp, a`ste aqırın jen`islerge erise basladı. Elbarısxan urısta o`ltiriledi. 1740-jılı Đran hu`kimdarlıg`ı ornatılıp, Nadirshax Đrang`a qayttı. 1741-jılı Xiywalılar kishi ju`z xanı Abdulxayirxannın` ulı Nuralı ja`rdeminde qozg`alan` ko`terip, g`a`rezsizlikti tikledi. Bunnan xabardar bolg`an Nadirshax a`sker jiberdi. Nuralı bolsa qırg`a qashıwg`a ma`jbur boldı. Usıg`an qaramastan Nadirshax xanlıqtı boysındıra almadı. Jergilikli xalıqtın` joqarı qatlam wa`killeri qazaq sultanlarınan xan tayınlawdı dawam ettirip, olardan biri bolg`an Qayıptı (1747-1757) xan dep ja`riya etti. 1770-jılg`a kelip, qon`ırat urıwı qa`wimlerinen hu`kimdarlıg`ı baslanıp, Muxammad Ali Đnaq (1770-1790) ha`kimiyattı qolg`a aladı. Onın` da`wirinde tu`rkmenler ha`m Buxaralılardın` hu`jimi qaytarıladı. Hiywa xanlıg`ı Muxammad Raxim (1806-1825) waqtında a`dewir qa`ddin tiklep, Arallılar menen qaraqalpaqlar boysındırıladı, tu`rkmenlerdin` chawdır qa`wimi xanlıq quramına kirgizildi. Allakulixan (1825-1842) ha`m Muxammad Amin (1845-1855) waqtında Hiywa a`skerleri bir neshe ma`rtebe Xorasang`a qarsı hu`jim etip, onı talan-taraJ maydanına aylandıradı. 33
Sayid
Muxammad (1856-1864) hu`kimdarlıg`ı payıtında tu`rkmenler ha`m qaraqalpaqlardın` Hiywa xanlıg`ına qarsı qozg`alan`ları boldı. 1827-jılı Aydos biy basshılıg`ında, 1855-1856-jılları Ernazar alako`z basshılıg`ında qozg`alan`lar. 1858-1859 jılları qon`ırat ko`terilisi boldı. Xanlıq taxtında en` ko`p otırg`an xanlardın` biri Sayid Muxammad Raxim II (1865-1910) boldı. Xanlıqtı ma`mlekette du`zilisi Buxaralılardın` derlik parqı bolmaydı. Xan huqıqı shegaralanbag`an halda ma`mleketti basqarg`an. Onnan keyingi en` abıraylı lawazım wa`zir yaki qusbegi esaplanıp, salıqlardı toplaw ha`m ulıwma xannan barlıq tapsırmaların orınlaw menen shug`ıllang`an. Sonday-aq qazı rais h.b. ha`meller bar edi. Qalalardı ha`kimler ha`m olardın` ja`rdemshileri bolg`an ju`z basılar ha`m aqsaqallar basqarg`an. Xanlıq turmısında Shayxulislam (azun) ha`m mufti salmaqlı orın iyeledi. Xanlıqta suwg`arıp egiletug`ın diyxanshılıqqa ayrıqsha kewil berilgen. Jerler ma`mleket ha`m jeke adamlardın` qolında bolıp, olardın` bir bo`legi waqımg`a berilgen. Diyxanshılıqta paxta, biyday arpa, ju`weri, palız ha`m miywe o`nimleri jetistirilgen. Jipekshilik penen de shug`ıllang`an. Xanlıqta sharwashılıq, a`sirese tu`rkmenler, qaraqalpaqlar ha`m qazaqlar arasında jaqsı rawajlang`an edi. Qala ha`m awıllarda o`nermenshilik ken` tarqalg`anlıg`ı haqqında mag`lıwmatlar bar. Bular boyınsha toqımashılıq ka`sibi o`sip, paxta ha`m jipekten ha`r qıylı gezlemeler tayarlang`an. Hiywa xanlıg`ında ishki ha`m sırtqı sawdanın` tutqan ornı u`lken bolg`an. Hiywa, Urgenish, Xazarasp, Xanqa, Xojeli, Shımbay x.b. jerler sawda-o`nermentshilik orayları esaplang`an. Hiywa xanlıg`ı Đran, Afg`anstan, Hindstan, Rossiya h.b. jerler menen sawda baylanısların alıp barg`an. Uzaq waqıtlar dawamında Hiywalı sawdagerler Astraxan, Nijniy Novgorod, Orenburg sıyaqlı qalalarda sawda menen shug`ıllang`an. Usı da`wirde xanlıqta tariyxqa arnalg`an qımbatlı sheg`armalar jaratıldı. Abulg`azızxannın` ″ Shajarayi turk ″
″ Firdovs al-Đqbol ″
o`liminen keyin jiyeni Agaxiy jazg`an. Bunda xanlıqtın` tariyxı 1872-jıl menen tamamlang`an. Xarezmde arxitektura, qurılıs isleri boyınsha ko`p jumıslar islendi. Ma`selen Arab Muxammad medresesi (1616) Sherg`azıxan medresesi (171801719), Đyshonqalada Paxlavon Maxmud (1810-825) Allaqulixan sarayı (1830-1833) ka`rwansaray, tim (1832) h.b. sawlatli imaratlar qurıldı. Xanlıqta medreseler qurıwg`a ayrıqsha itibar berilgen. Ha`tiyjede Xojamberdi (1688), Muxammad Amin Đnaq (1765), Arabxana (1810) Palvan ata (1835) Raximqulixan (1843) Raxmonberdibay (1843), qutlımurat ipak (1809), Muxammad aminxan (1851) ha`m usıg`an uqsag`an 14 medrese qurılg`an. Buxara xanlıg`ında oraylıq
ha`lsirewi aqıbetinde wa`layatlarda g`a`rezsizlikke umtılıw ku`sheydi. 1709-jılı Ferg`ana ha`kimiyatın mın` urıwınan bolg`an Shaxrubiy 1709-1721-jılları qolg`a alıp, g`a`rezsiz siyasat ju`rgeze baslag`an. Onın` o`liminen keyin ornına ulı Abduraximbiy (1721-1734) otırdı. Bul hu`kimdar a`skerdi a`dewir bekemlewge erisip, 1725-jılı Xojentti, 1726-jılı Uratepani ha`m 1729-jılı Samarqandtı basıp aldı. Lekin Samarqand Buxara xanlıg`ı ta`repinen qayta iyelendi. Ferg`ana oazisti Abdulqarimbiy (1734-1751) da`wirinde ja`ne de bekkemleydi. Usı waqıtta Qoqanda jan`a rezidentsiya, jan`a saray, medrese ha`m qurılıslar qurıldı. Ayırım mag`lıwmatlarg`a qarag`anda, 1740-jıldan Qoqand paytaxt sıpatında tolıq qa`liplesti ha`m rasmiylestiriledi. XVIII a`sirdin ekinshi yarımında Erdanabiy ha`m Norbutabiy ha`kimiyattı basqaradı. XVIII a`sirdin` u`shinshi shereginde Tashkentte g`a`rezsiz ma`mleket ju`zege kelip, onın` menen Qoqan ortasında soqlıg`ısıwlar ju`z berdi. 1794-jılı qoqan hu`kimdarı Norbutabiy ko`p sanlı a`sker menen Tashkentke qaraslı jerlerge basıp kiredi. Lekin ol jen`iliske ushıradı. 1799-jılı Qoqan a`skerleri ja`ne jen`iske erise almay, keyin shegindi. XIX a`sirdin baslarında Alimxan waqtında (1798-1810) xanlıqtın` territoriyası a`dewir ken`eyip siyasiy ha`m ja`miyetlik ekonomikalıq jaqtan joqarı ko`terildi. 1807-jılı Alimxan inisi Omarxan basshılıg`ında 12 mın` adamlıq a`skerdi Tashkentke qarsı jiberdi. Sawashta Qoqanlılar u`stem kelip, Tashkent a`tirapındag`ı jerlerdi iyeledi. Tashkent xanlıqqa g`a`rezsizligin ta`n aldı. Usı waqıttı Tashkentte g`a`rezsizlik ushın ha`reketler payda boldı. Sonlıqtan 1808 - jılı Alimxan a`skeriy ju`ris sho`lkemlestirip, Tashkentti birotala boysındırdı. 34
Alimxan xan atag`an ja`riya etken birinshi hu`kimdar boldı. Usınnan baslap taxt iyelerine
a`dettegidey ″ biy ″
″
″
Aqıbette Alimxan dushpanlar ta`repinen o`ltiriledi, ornına taxtqa Omarxan (1810-1822) otıradı. Ol Tu`rkstan, Chimkent, Sayram ha`m a`wlieata sıyaqlı jerlerdi iyelep, xanlıqtı a`dewir ken`eyttiriwge eristi. Onın` da`wirinde Uratepa ha`m basqa jerler ushın Buxara xanlıg`ı menen ko`p ma`rtebe urıslar boldı. Ulıwma Omarxan hu`kimdarlıg`ı waqtı qoqan xanlıg`ının` en` ku`sheygen da`wiri boldı. Bunday awhal onın` ulı Madalixan (1823-1842) da`wirinde de ko`zge taslanadı. 1834-jılı Qarategin Kulab, Xisor, Badaxshan boysındırıldı. XIX a`sirdin 20-30-jıllarında ha`zirgi Qırg`ızstan jerleri qolg`a qirgizilip, Pishpek, Toqmaq, h.b. birqansha a`skeriy bekenisler qurıldı. Qazaqstan jerlerinde bolsa 1817-jılı aqmeshit ha`m 20-jılları a`wlieata qurıldı. 1840-1841-jılları Buxara xanı Nasrulla Uratepa ha`m Xojentti iyelep, Qoqang`a ku`shli soqqı berdi. Bul da azday 1842-jılı Nasrullaxan Qoqang`a hu`jim etip, Madalixandı, Nadiranı ha`m basqa ko`p adamlardı o`ltirdi, qala talan-taraJ etildi. Aradan ko`p waqıt o`tpesten Qoqanda Buxaralılar hu`kimdarlıg`ı awdarılıp Sheralıxan (1842-1844) ha`kimiyattı basqardı. Usı waqıtta qoldan shıg`ıp ketken Tashkent, Xojent ha`m ha`zirgi qubla Qazaqstan jerleri xanlıq quramına qayta kirgizildi. 1844-1875-jıllar dawamında xanlıqta taxt ushın shıdap bolmaytug`ın da`rejede gu`res ku`sheydi. Xanlıqta Xudoyarxan u`sh ma`rtebe (1852-1858) 1862- 1863, 1865-1875) taxtqa otırdı. Usı aralıqta Mallaxan (1858-1862) ha`m Sultan Soidxan (1863- 18965) hu`kimdarlıq etti. Usı waqıtqa kelip o`z-ara urıslardın` tanımsız dawam etiwi ha`m taxtqa ılayıqsız shaxslardın` otırıwı aqıbetinde xanlıq ha`r ta`repleme teren` kriziske ushıradı. Qoqan xanlıg`ındag`ı ha`kimiyattı basqarıw ta`rtipleri Buxara ha`m Hiywa xanlıqlarınan derlik parqı bolmag`an. Bul jerde de xan sheklenbegen xuqıqqa iye bolıp, o`zinin` qa`lewi boyınsha jumıs alıp barg`an. Xanlıq wa`layatlarg`a bo`lingen bolıp, olardı beg yamasa ha`kim lawazımındag`ı ha`meldarlar basqarg`an. Wa`zir xannan keyingi ekinshi shaxs esaplanıp, a`hmiyetli bolg`an. Joqarı, orta ha`m to`mengi administrativ basqarıwda to`mendegi ha`meller bar edi : qusbegi, diywanbegi, shayxulislam h.b. Ferg`ana alabında diyxanshılıqta paxta, jumısı a`hmiyetli orın iyelegen. O`nermenshilikte toqımashılıq, gu`lalshılıq, mısgerlik, temirshilik h.b. tu`rleri rawajlang`an. Xanlıqta sawda-satıq qızg`ın TU`S alg`an. Qoqan Andijan, Marg`ulan Namangan ha`m Osh iri sawda-o`nermenshiliq oraylarına aylanıp, Buxara Tashkent, Samarqand, Xojent, Hiywa ha`zirgi Qırg`ızstan, Qazaqstan jerleri menen sawda baylanısların alıp barg`an. Ma`deniy turmısta qımbatlı tariyxıy shıg`armalar do`retildi. 1822-jılı Mırza Qalender Đ sfaragiy ta`repinen ″ Shaxnama ″
juwmaqlandı Muxammad Xaqimxantura Xaqandiydin` ″ Muntaxab at tavorix ″
″ Tarixi Shoxrexi ″
Avaz Muxammadtın` ″
″ shıg`armaları jazılg`an. Xanlıqta Norbutabiy medresesi (1799), Juma meshiti (1815), Qoqan Ordası (xan sarayi, 1870) qurıldı. Buxara Hiywa ha`m Qoqan xanlıqlarında belgili da`rejede alg`a ilgerilewler ha`m tabıslar ko`zge taslang`an bolsa da, onsha u`lken bolmag`an u`lkede bir-birine dushpan u`sh g`a`rezsiz xanlıqtın` bolıwı ha`m olar arasındag`ı o`z-ara urıslar unamsız ha`m qayg`ılı aqıbetlerge alıp keldi. Yüklə 466,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|