O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi
-TEMA. ORAYLIQ AZIYA INSAN JASAP KIYATIRQAN EN` A`YYEMGI U`LKE
Yüklə 466,39 Kb.
|
-TEMA. ORAYLIQ AZIYA INSAN JASAP KIYATIRQAN EN` A`YYEMGI U`LKE,
JER JU`ZLIK TSIVILIZATSIYA ORAYLARININ` BIRI REJESĐ :::: 1
2
3 . Ylkemizde o`ndiriwshi xojalıqtın` payda bolıwı ha`m onın` ja`miyetlik rawajlanıwdag`ı ornı.
da`wir bolıp esaplanadı. Alg`ashqı ja`miyet du`ziminin` baslanıwı du`n`yanın` ha`r qıylı territoriyalarında tu`rli da`wirlerge tuwrı keledi. Ma`selen Afrikada bul da`wir 2 , 5
- 3 million jıl burın baslang`an bolsa, Amerikada 20 - 30
u`yreniwde arxeologiya, antropologiya, a`tnografiya pa`nlerinin` a`hmiyeti ayrıqsha bolıp, olar tiykarg`ı derek wazıypasın atqaradı. Ha`zirgi payıtta Oraylıq Aziya territoriyasında alg`ashqı ja`miyet rawajlanıwının` basqıshları to`mendegi ulıwma ta`rtip boyınsha da`wirlerge bo`linedi : 1
. Paleolit (a`yyemgi tas da`wiri - ″ palayos ″
″
″
″ litos
-tas) :
3 - 3
, 5 million jıl burın payda boladı. En` a`yyemgi tabılmalar Shıg`ıs Afrikanın` Olduvay jırasınan tabılg`an bolıp, Olduvay ma`deniyatı dep ju`rgiziledi. Adamzattın` payda bolıw da`wiri 3 , 5
mın` 700 mın` jıldı o`z ishine aladı ; b) Erte paleolit, Ashel da`wiri 700-100 mın` jıldı o`z ishine aladı. Oraylıq Aziyadag`ı erte paleolit da`wiri estelikleri b.e.sh. 500 -1
mın` jıl burıng`ı da`wirlerge tiyisli bolıp, ashel da`wiri dep ataladı ; v) orta paleolit. Bul da`wir Must`e da`wiri ma`deniyatı (b.e.sh. 100 -
mın` jıllıqlar) dep jurgiziledi ;
40 - 30
- 12 mın` jıllıqlar. 2 . Mezolit (orta tas da`wiri- ″
″
orta
, ″
″
tas
-b.e.sh. 12
7 mın` jıllıqlar. 3 . Neolit (jan`a tas da`wiri- ″
″
″
″
litos
- ″
″
4
mın` jıllıqlar. 4 . eneolit (mıs-tas da`wiri) b.e.sh. 4
3 mın` jıllıqlar. 5 . Bronza da`wiri b.e.sh. 3
2 mın` jıllıqlar. 6 . Temir da`wiri b.e.sh. 1
Oraylıq Aziya territoriyasınan erte paleolit da`wirine tiyisli to`mendegi ma`kanlar tabıldı : Selu`n`gu`r (Ferg`ana), Uchtut (Buxara), Unarcha (Qırg`ızstan), Qarataw (Ta`jikstan). Bul ma`kanlardan ulıwma Oraylıq Aziya territoriyasınan ha`zirge shekem erte paleolit da`wiri adamlarının` qaldıqları tabılmag`an. Bul da`wirge tiyisli ma`kanlardan alg`ashqı adamlardın` tek g`ana tas quralları tabılg`an. Erte paleolit da`wiri tariyxı menen shug`ılanıwshı ilimpazlardın` pikirleri boyınsha, bul da`wir esteliklerinin` waqtı b.e.sh. 800 - 100
mın` jıl, ayırımları
-
mın` jıl burıng`ı a`yyemgi
7 baslag`an, degen juwmaq islewge boladı. Erte paleolit adamları tiykarınan jıynawshılıq ha`m an`shılıq penen shug`ıllang`an. Orta paleolit (must`e ma`deniyatı) a`yyemgi tas da`wirinin` ajıralmas ha`m sostav bo`legi bolıp, uzaq dawam etken erte paleolittin` dawamı bolıp esaplanadı. Oraylıq Aziyada bul da`wirdin` en` ataqlı esteliklerine Tesiktas, Obiraxmat, Xojakent, Ko`lbulaq, Kuterbulaq, Uchtut sıyaqlı bir qatar ma`kanlardı kirgiziw mu`mkin. Olardın` barlıg`ı 300 ge shamalasıp qaladı. Bul da`wirde arqadan qublag`a muzlıqtın` basıp keliwine baylanıslı haywanat ha`m o`simlik du`n`yası o`zgeredi. Obiraxmat ma`kanı Tashkent qalasınan 100 km. arqa-shıg`ısta Tangri Taw Chatko`l du`zimindegi Paltaw sayının` joqarı ag`ımınan tabılg`an. U`ngir ma`kannan 10 metr qalın`lıqtan 21 ma`deniy qatlam anıqlang`an. Oraylıq Aziyada mezolit da`wiri shama menen b.e.sh. 12 - 7
mın` jıllıqlardı o`z ishine aladı. Bul da`wirge kelip, muzlıq arqag`a jıljıp, ta`biyat jılıtadı. Haywanat ha`m o`simlik du`n`yası o`zgeredi. Bul da`wirdin` en` u`lken jetiskenliklerinen biri oq jaydın` oylap tabılıwı. Sonday-aq bul da`wirde alg`ashqı ko`rkem o`ner payda boldı. Oraylıq Aziyadan mezolit da`wirine tiyisli ko`plep estelikler tabılg`an. Olardan biri O`zbekstannın` qublasındag`ı (Baysun) Machay ma`kanı. Bul jerden tas ha`m su`yekten islengen qurallar, adamnın` bas su`yekleri, tisleri tabılg`an, sonday-aq 20 dan artıq haywanlardın` su`yekleri tabılg`an bolıp, olar mayda, sındırılg`an, otta ku`ydirilgen. Demek machaylılar ottan ken` paydalang`an, haywan go`shlerin otta pisirip jegen. Ferg`ana alabınan mezolit da`wirine tiyisli Obishir ma`kanı tabılg`an. Bul ma`kannın` a`yyemgi adamları balıqshılıq, an`shılıq ha`m jıynawshılıq penen shug`ıllang`an. Keyingi 30
Zambar, Toypokko`l sıyaqlı 80 ge jaqın mezolit da`wiri estelikleri tabılg`an. Mezolit da`wiri o`zinen aldın`g`ı a`yyemgi tas a`sirine qarag`anda qurallardın` rawajlanıwı ha`m adamlar sana- seziminin` o`siwi jag`ınan da sheshiwshi na`tiyjelerge erisken. Neolit uzaq dawam etken tas a`sirinin` son`g`ı ha`m juwmaqlawshı basqıshı. Neolit TU`Sinigin ilimge arxeolog Lebbok alıp kirgen. Neolit da`wiri adamlarının en` u`lken tabıslarınan biri gulalshılıq bolıp, olar ılaydan ha`r qıylı ıdıslar isledi ha`m olardı otta pisiriwdi u`yrenip alg`an. Sonday-aq neolit da`wirinde toqımashılıq ha`m qayıq sog`ıwshılıq ta payda boldı. Oraylıq Aziyada jasag`an neolit da`wiri qa`wimleri xojalıqtın` tu`rlerine qaray Jaytun, Kelteminar ha`m Hisor ma`deniyatına bo`linedi, olardın` sa`nesinin` joqarı shegarası b.e.sh. 6 mın` jıllıq, to`mengi shegarası 4 - 3
Jaytun ma`deniyatı Qubla Tu`rkmenstanda, Ashxabad qalasınan 25 km. arqadag`ı Jaytun qonısınan tabılg`an. Alımlar arasında Jaytun awılında 30 g`a jaqın u`y bolıp, onda 150
180 adam
5 - 6
adamlıq shan`araq jasap, analıq urıwshılıq u`stemlik etken. Jaytunlılar belgili bolıwı sonnan ibarat, bul jerde da`slepki diyxanshılıq ma`deniyatı rawajlandı. Kelteminar ma`deniyatı da`slep A`miwda`r`ya boyları ha`m Xorezm territoriyasınan tabılg`an. Bular arasında Xorezmdegi Jambasqala ma`kanı dıqqatqa ılayıq. Kelteminar ma`deniyatı ja`miyetlerinin` ma`kanları tung`ısh ret A`miwda`r`yanın` Aqshada`r`ya o`zeginen shıqqan a`yyemgi Kelteminar kanalının` esteliklerinen tabılg`anı ushın olarg`a usı at berilgen. Bul qon`ıs arxeolog alım S.P. Tolstov ta`repinen qazıp izertlendi. Kelteminar ma`deniyatı ja`miyetinin` xojalıg`ının` negizin balıqshılıq qurag`an. Sonday-aq an`shılıq ha`m jıynawshılıq penen shug`ıllang`an. B.e.sh. 4 m.j. kelip Orta Aziya sharayatında neshe ju`z mın` jıllar dawam etken adamzat tariyxının` tas da`wiri tamamlandı, onın` ornın eneolit ha`m son`ıraq bronza da`wirleri iyeledi. Alg`ashqı ja`miyetler miynet quralların sog`ıwda da`slep mıstan paydalandı. Sonın` ushın bul da`wir eneolit, yag`nıy mıs-tas da`wiri dep ataldı. Eneolit da`wiri jer sharının` barlıq zonalarında bir waqıtta baslanbay, ol ha`r bir zonanın` ta`biyiy ekologiyalıq imkaniyatına say ra`wishte ha`r qıylı waqıtta baslandı. Ma`selen, Afrika ha`m Aziyanın` a`yyemgi diyxanshılıq zonalarında alg`ashqı ja`miyetler metall menen erterek, al basqa zonalarda keyinirek tanıstı. Orta Aziyada metall b.e.sh. 4 m.j. ma`lim. Orta Aziyanın` arqa rayonlarında bolsa bul waqıtta neolit da`wirinin` Kelteminar ma`deniyatı ja`miyetleri gu`llep rawajlanbaqta edi. 8 Kelteminar ma`deniyatın do`retken ata-babalarımız arxeologiyalıq mag`lıwmatlarg`a qarag`anda, metall menen birinshi ma`rtebe b.e.sh. 3 m.j. aqırlarında tanıstı. Bronza da`wirinin` xronologiyalıq shegarası b.e.sh. 3 - 1
3 m.j. Aldın`g`ı Aziya ha`m Hindstanda ashıldı. Al, Orta Aziyada bolsa ol b.e.sh. 3 m.j. aqırı ha`m 2
belgili. Bronzadan negizinen ha`r qıylı bezekler, u`y-ruwzıgershilik ha`m xojalıq buyımları, a`skeriy qural-jaraqlar ha`m miynet quralların sog`atug`ın arnawlı temirshilik, slesarlıq ha`m zergerlik ustaxanaları ju`zege keldi. O`nermentshiliktin` qa`niygelesiwi menen zonalar aralıq zat almasıwlar ku`sheydi. Wa`layatlardı a`konomikalıq jaqtan baylanıstırıp turatug`ın ta`biyiy baylanıs jolları payda boldı. Haywanlar jegilgen do`ngelekli arbalar payda boldı. Arxeolog alımlardın` Orta Aziya aymag`ında ju`rgizgen ilimiy izleniwlerinin` na`tiyjelerine qarag`anda bronza da`wirinde an`shılıq ha`m jıynawshılıq turmısta o`zinin` da`slepki rolin jog`alttı. Halıqtın` negizgi xojalıg`ı sharwashılıq ha`m diyxanshılıq bolıp kaldı. Orta Aziya sharayatında sharwashılıq xojalıg`ının` da`slepki izleri ha`tte mezolit da`wirinin` son`g`ı basqıshı yamasa erte neolitten belgili. Arxeolog U.Đslamov Machay u`ngirinde ju`rgizgen qazıw isleri waqtında u`ngirden, onın` ma`deniy qatlamınan jabayı haywanlardın` qara mal, qoy ha`m eshkilerdin` su`yeklerin taptı. Neolit da`wirinin` esteligi bolg`an Jaytunda sharwashılıq xojalıg`ı diyxanshılıq penen bir qatarda ja`ma`a`tlar turmısında a`hmiyetli rol` oynag`an. Sharwashılıqtı birinshi ma`rtebe hayallar ashqan. An`shılıq waqtında tiriley qolg`a TU`Sken haywanlardın` balaların hayallar ta`rbiyalay basladı. Ja`ma`a`tte u`y haywanı payda boldı, sharwashılıq xojalıg`ına da`slepki ka`demler taslandı. Diyxanshılıqtın` payda bolıwında da hayallar negizgi roldi oynadı. Hayallar jabayı masaqlı o`simliklerdin` da`nin jıynap ruw ja`ma`a`ti ma`kanına alıp kelgennen keyin olardı tu`yeklep jenshiw, tazalaw protsessinde ja`ma`a`ttin` u`ylerinin` aynalasında biyıqtiyar to`gilgen da`nlerden o`nim shıg`ıp atırg`an ko`gisliklerdi sezbewi mu`mkin emes edi. Sol sebepli diyxanshılıqqa qaray qoyılg`an birinshi qa`dem da`slep ja`ma`a`t baspanaları a`tirapında ko`gerip shıqqan da`n eginlerin abaylap ta`rbiyalawdan baslandı. Orta Aziya sharayatında, anıg`ırag`ı onın` qubla rayonlarında, diyxanshılıq neolit da`wirinde payda boldı. O`zbekstannın` arqa-shıg`ıs rayonlarında, Tashkent oazisinin` da`r`ya alaplarında, Qarshi oazisinde otırıqshı diyxanshılıq xojalıqları bronza da`wirinin` son`g`ı basqıshlarında payda boldı. Zarafshan oazisinde da`slepki diyxanshılıq ma`kan jayları Zamanbaba ha`m Sarazm esteliklerinen tabıldı. Zamanbaba Zarafshannın` to`mengi ag`ısının` alabında, onın` qurıp baratırg`an o`zeklerinin` birewinin` jag`asında payda bolg`an. 1950 -jılı akademik YA.G`. G`ulamov, son` A.Askarov qazıw jumısların alıp bardı. Zamanbaba ma`kanı erte bronza da`wiri ruw ja`ma`a`tinin` baspanası bolg`an. Onın` halqı diyxanshılıq ha`m sharwashılıq penen shug`ıllang`an. Sog`dianada erte diyxanshılıq ma`deniyatının` basqa bir ullı esteligi a`yyemgi Sarazm awılı bolıp, bul jerde 1988 -jıldan berli arxeolog Abdulla Đsaqov arxeologiyalıq qazıw jumısların alıp barmaqta. Ha`zirgi Sarazm awılı O`zbekstannın` Ta`jikstan menen shegaralas Samarkand wa`layatındag`ı shegara rayonında jaylasqan. Qubla O`zbekstanda (Surxandar`ya walayatı) a`yyemgi diyxanshılıq ma`deniyatı Sapallı to`be ha`m Jarkotan ma`kan jaylarınan tabıldı. 1969 -
-jıllarda Sapallı to`bede A.Askarovtın`
5
4 mın`
menen shug`ıllang`an ruw ja`ma`a`tinin` ku`n ko`risleri, dinge iseniwshiligi, ka`sip ka`ri, ku`ndelikli turmıs qa`lpi, salt da`stu`rleri ha`m u`rp-a`detleri haqqında ulıwma TU`Sinikke iye bolıw imkaniyatı tuwıldı. Belgili alım S.P.Tolstov 1930 -jıldın` ortalarınan A`miwda`r`yanın` to`mengi alabında, a`yyemgi Xorezmde ken` ko`lemde arxeologiyalıq izleniwler alıp bardı ha`m bir qatar du`n`ya ju`zlik a`hmiyettegi jan`alıqlardı ashtı. S.P.Tolstovtın` xızmetine tiyisli ashılıwlardın` biri 1938 -jılı A`miwda`r`ya eteklerinde, a`yyemgi Xorezm jerinde tabılg`an Tazabag`jap ma`deniyatı edi. 9 Tazabag`jap ma`deniyatı a`yyemgi Xorezmde b.e.sh. II m.j. ortalarında qa`liplesken. Bul ma`deniyattın` xalqı negizinen jer to`lelerde, ılashıqlarda jasap, sharwashılıq penen, da`r`ya eteklerindegi oypat, ılashıqlarda jasap diyhanshılıq penen shug`ıllang`an. 1940 -jılı ataqlı alım S.P.Tolstov ta`repinen qubla Qaraqalpaqstanda A`mirabad ma`deniyatına tiyisli, ma`kan jaylar birinshi ma`rte tawıp u`yrenilgen. S.P.Tolstov A`mirabad ma`deniyatına tiyisli ma`kanlardın` en` u`lkenin Jekke Parsan 2 dep atadı. Alım bul ma`kanlardan tabılg`an arxeologiyalıq materiallıq da`liyllerdin` b.a`.sh. X-VIII a`sirlerge tiyisli ekenligin da`liyilleydi. B.e.sh. X-VIII a`sirler Oraylıq Aziya sharwalarının` turmısında tu`pkilikli sotsial- a`konomikalıq o`zgerisler ju`z bergen da`wir bolıp, olar qıyralıp baratırg`an alg`ashqı ja`ma`a`t jerinde mu`lk ten`sizligi, klasslıq qatlamlasıw protsessinin` jedelleskenliginen derek beredi. Erte temir da`wirine ta`n qa`siyetler bolsa, bul protsessti tezlestirdi. Orta Aziya sharayatında erte temir da`wiri b.e.sh. I m.j. birinshi yarımına tuwra keledi. Bul da`wirde alg`ashqı ja`ma`a`t sisteması o`zinin` aqırg`ı basqıshın o`tpekte edi. O`ndiriste birinshi ma`rtebe temirden shiyki zat sıpatında paydalanılıp, miynet quralları islep shıg`arıla basladı. Temirdin` o`ndiriste qollanılıwı alg`ashqı ja`ma`a`t tariyxında u`lken texnikalıq revolyutsiya boldı. Temir sharwashılıqtı diyxanshılıqtan u`zil-kesil bo`lekledi, jeke menshik mu`lkin bekkemledi, klasslıq ja`miyetti keltirip shıg`ardı. Temirdin` o`ndiriske ken`irek qollanılıwı sebepli xojalıqta ekinshi miynet bo`listiriwin ju`zege keltirdi, yag`nıy o`nermentshilik diyxanshılıqtan bo`linip shıqtı. O`nermentshiliktin` bir qatar tarawlarında qa`niygelesiwdin` payda bolıwı na`tiyjesinde ertedegi sha`ha`rlerdin` belgileri sıpatında bazar payda boldı. Ja`miyettin` sotsial- ekonomikalıq turmısında ken` ko`lemdegi tovar almasıwı ju`z berdi. Onın` aqıbeti sıpatında ayırım adamlardın` qolında tez ra`wishte baylıqlar toplana berdi. Temirdin` o`ndiriske ken` ko`lemde kirip keliwi sebepli jerge jeke iyelik etiw kelip shıqtı. O`ndiriwshi xojalıqtın` payda bolıwı ha`m rawajlanıwı ma`mleketshiliktin` kelip shıg`ıwına alıp keldi. Yüklə 466,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|