O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti
Darsliklarga nomerlash metodikasi bo`yicha qo`yiladigan talablar
Yüklə 390,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1.4. Darsliklarga nomerlash metodikasi bo`yicha qo`yiladigan talablar
I. 1 - sinfda matematika darsligi bilan ishlashshning asosiy o’quv-tarbiyaviy vazifalari 1 - sinf matematika dasturi bundan keyingi ta’lim asoslanadigan muhim bilimlar, malakalar va ko’nikmalarni tarkib toptirishni nazarda tutadi. 1-sinfda son, sanoq, qo’shish va ayirish amallari haqidagi tasavvurlar tarkib topishi, s o n l a r qatori ongli o’zlashtirilishi kerak (bolalar qatordagi har bir son qanday hosil bo’lishini o’zlashtirishlari, sonlarni taqqoslashni o’rganib olishlari kerak). qo’shish va ayirish usullarini ongli o’zlashtirishga alohida e’tibor berilishi kerak. Nihoyat, 1-sinfda o’qitishning natijasi 10 ichida sonlarni sanashni, qo’shish jadvalini, shu sonlar tarkibining tegishli hollarini va ayirishni ongli va puxta o’zlashtirishni hamda bu o’zlashtirishni avtomatizmgacha yetkazishdan iborat bo’lishi kerak. Bolalar 3 + 6 = 9 dan, 9 bu 6 va 3 ekanini, 9 - 6 = 3, chunki 9 bu 3 va 6 ekanini og’zaki bilishlari kerak. Bundan tashqari, bolalar 20 ichida predmetlarni sanay oladigan, 0 dan 20 gacha bo’lgan sonlarni o’qiy oladigan va yoza oladigan, ularning o’nliklar va birliklardan iborat tarkiblarini bilishlari (12- bu 1 o’nlik va 2 birlikdan iborat ekanini, 1 o’nlik va 7 birlik bu 17 ekanini bilishlari) kerak, 20 ichida qo’shish va ayirishga doir misollarni (10 + 6, 13 - 3, 16 - 10) yecha oladigan bo’lishlari kerak. Bundan tashqari, bolalar yig’indini, qoldiqni topishga doir, berilgan sonni bir necha birlik orttirish yoki kamaytirishga doir masalalarni yechishni o’rganib olishlari kerak. Butun yil davomida bolalarning fazoviy tasavvurlarini aniqlash va kengaytirishga doir,
22
ularning "ortiq", "kam", "o’shancha" munosabatlarini tushunishlarini aniqlash va kengaytirishga doir, predmetlar uzunliklarini (oldin istalgan uzunlikdagi o’lchov poloskasi, so’ngra uzunligi 1 santimetr bo’lgan poloska yordamida) o’lchash bilan bog’liq bo’lgan, kesma uzunligini (butun santimetrlarda) chizg’ich bilan o’lchash va berilgan uzunlikdagi kesmani chizish bilan bog’liq bo’lgan amaliy malakalarni shakllantirish bo’yicha sistematik ish olib boriladi. Uqituvchi har doim shuni esda tutishi kerakki, bolalarning hayotiy tajribalariga doimo asoslanilgandagina, sistemali ravishda uni boyitilgandagina o’quv vazifalari hal qilinishi mumkin, shu sababli bolalarda nutq, xotira va tafakkurning rivojlanishi haqida g’amxo’rlik qilish kerak. Bolalarning umumiy rivojlanishi uchun har bir darsda, imkoniyatga qarab, predmetlar gruppasini, ayrim predmetlarni kuzatish, ularning klassifikasiyasi, bolalar xotiralarining mashqi bilan bog’liq bo’lgan ish o’tkazilishi kerak. Bunda bolalarga eslab qolishni osonlashtiruvchi usullarni o’rgatish muhimdir. Masalan, qo’shish jadvalini o’rganishda bir xil sonlarni qo’shish (4 + 4, 5 + 5 va hokazo), natijalarini eslab qolish 4 + 5, 5 + 6 va boshqa qo’shish hollarini eslab qolishga yordam beradi. Shu vaqtning o’zida dasturning ko’pgina masalalarini o’zlashtirish bolaning u yoki bu amalni ongli bajarishini talab qiladi. Masalan, bir gruppadagi predmetlarni bolalar oldin bir tartibda, keyin boshqa tartibda sanab, sanoq natijasi sanashning qanday tartibda bajarilishiga bog’qliq emas ekan, degan xulosaga keladilar. Shuningdek, amaliy kuzatishlar nati-jasida bolalar predmetning tartib nomeri har doim sanashning qanday tartibda bajarilishiga bog’liq ekaniga ishonch hosil qiladilar va hokazo. Ko’pgina kuzatishlar natijasida to’plangan hisoblashlarni osonlashtirishga yordam beradigan materialdan o’qituvchi o’quvchilarning kuchlari yetadigan umumlashtirishlar qilishda foydalanishi kerak. Masalan, bolalar 4 + 5, 5 + 4 ko’rinishdagi misollar juftlarini kuzatib va taqqoslab, yig’indi sonlarning qo’shilish tartibiga bog’liq emas, degan xulosa chiqaradilar va yig’indining bu xossasidan kichik songa katta sonni qo’shish hollarida foydalanadilar (2 + 7, 1+9 va hokazo). Olti-yetti yoshli bolalar bilan ishlovchi o’qituvchi har doim o’z oldida turgan umumiy tarbiyaviy maqsadlarni unutmasligi kerak. Bolalarning bilish qobiliyatlarini (birinchi navbatda ularning tafakkur va nutqini) rivojlantirish muhim masala bo’lib, bolalar bilan bajariladigan o’quv va tarbiya ishlarining mazmuni ham, metodlari ham bu masalaga bo’ysundirilgan bo’lsagina muvaffaqiyatli hal qilinadi. Matematika 23
mashg’ulotlari uchun bunday topshiriqlarni tanlash katta ahamiyatga ega. Bu mashg’ulotlar bolalardan mustaqil kuzatishlar o’tkazishni, qaralayotgan hodisalarni, predmetlarni, o’z harakatlarini va shu singarilarni taqqoslash, tavsiflashlarni talab qiladi. Bolalarning nutqi o’qituvchining savollariga javob berishdangina iborat bo’lmasdan, unda kerakli so’z va ifodalarni o’z ichiga olgan hikoyani ravon tasvirlashi muhimdir (masalan, predmetlarning xossalarini o’rganishda, xususan, ularning ranglarini farq qilishga o’rgatishda, rangning nomini, atrof tevarakdagi predmetlarning ranglarini aytishdan tashqari o’quvchilarga o’zlari biladigan mevalar va sabzavotlar haqida gapirib berishni, bunda ularning ranglarini aytishni taklif qilish mumkin va hokazo). Matematika darslarida beriladigan topshiriq va mashqlarning mazmunida bolalarga tanish kitob, ertak va multfilmlarning qahramonlari qatnashsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Butun mashg’ulotni ona tili va boshqa predmetlar mashg’ulotlarida olingan bilimlar, malakalarni hisobga olgan va ularga asoslangan holda olib borish kerak. Muhim tarbiyaviy masalalardan biri bolalarda jamoada yashash va o’qish uchun zarur elementar bilimlar, malakalar va ko’nikmalarni tarkib toptirishdan iboratdir. Bu jihatdan har xil tashkil qilinadigan o’quv va o’yin faoliyatlari orqali to’planadigan tajriba katta ahamiyatga ega. Shunday qilib, ta’lim, tarbiya va rivojlantirish vazifalari bir butun kompleks tarzda hal qilinadi. Bunda har xil ta’lim metodlaridan va darsda ish tashkil qilishning mos formalaridan foydalanish katta ahamiyatga ega.
II. Nomerlashni o`rganishga doir mashg’ulotlarni tashkil qilish 1 sinf o`quvchilari bilan ishlashda asosiy talab darsda bolalarning faoliyatlarini, eng avvalo, aqliy faoliyatlarini maksimal darajada rivojlantirishdan iborat. Darsda bunday bolalarga yetti yoshli bolalarga qaraganda ko’proq erkinlik berishga yo’l qo’yiladi. Undan tashqari bolalarning darsga bo’lgan qiziqishlarini orttirish uchun darsdagi ishni shunday tashkil qilish kerakki, unda har bir o’quvchi aktiv ishtirok etsin, darsda ko’proq o’quvchi chaqirilsin. Masalan, o’qituvchi sanoqni o’rgatishda Qodir, Sattor, Anvar, Oydin, Nodirani doskaga chaqiradi va o’tirgan bolalardan so’raydi: "Men nechta o’quvchini chaqirdim? tekshiramiz: Qodir, mening oldimga kel.. Sen birinchi bo’lasan, undan keyin Sattor turadi. Sen sanoqda nechanchi bo’lasan?... hammamiz burilamiz. Kim birinchi bo’lib qoldi? Kim ikkinchi? va hokazo. Oxirgisi beshinchi bo’ldi, hammasi qancha bo’ldi? Beshinchi Qodir, O’tkir. Qancha qoldiq? Endi kim baland ekanini
24
qaraymiz: Valimi yoki Sattormi, Ilhommi yoki Vohidmi, Nigorami yoki Lolami" va hokazo.
Darsda matematika mashg’ulotlariga qiziqish uyg’otuvchi musobaqa elementlarini o’z ichiga olgan didaktik o’yinlarga ko’proq o’rin berish kerak. Bular boshlang’ich maktabda matematika o’qitish tajribasidan ma’lum bo’lgan didaktik o’yinlar ("Jim", "Zinapoya", "Estafeta") bo’lishi mumkin, bu o’yinlarni o’ynashda sinf kollektivi odatda ikkita komandaga bo’linadi yoki ikki o’quvchi tomonidan o’ynaladi. Bunday o’yinlarni shunday tashkil qilish muhimki, bolalar ba’zan “o’qituvchi" rolida bo’lib qolishsin, ya’ni to’g’ri bajarilganlikni tekshiradigan bo’lishsin yoki o’zlari topshiriqlar berishsin (bolalar o’yin paytida rollari bilan almashinib tursin). O’yinlarda "yutib chiqish" usulidan foydalanish muhimdir. Masalan, "Javobida 8 chiqadigan ikki sonni qo’shishga doir misol tuzing" ifodasi o’rniga bolalar topshiriqni qiziqish bilan qabul qilishlari uchun "D + P yozuvda qaysi kartochkalar aylantirib qo’yilganini toping" deyish mumkin. O’quvchilarni ko’proq aktivlashtirishga, butun e’tiborni safarbar qilishga ko’pchilik o’qituvchilar foydalanadigan usul o’quvchilar sevadigan ertak qahramonlarini "jalb qilish" usuli katta ahamiyatga egadir. Masalan: "Buratino misollar yechayotgan edi, u bitta misolni yecha olmadi... U sizlardan yordam so’rab keldi. Unga yordam bering... Bilmasvoy har doimgidek hamma narsani chalkashtirib yubordi. U uchga ikkini qo’shib, 4 chiqardi. Uning xatosini tuzating" va shu singarilar. Bolalar o’z mohiyatiga ko’ra qiziqarli bo’lgan maxsus tanlangan mantiqiy mashqlarni katta qiziqish bilan tahlil qila oladilar. Darslik (kursning har xil temalariga bag’ishlangan) sahifalarida ham shu mashqlarga bag’ishlangan maxsus ikki tutash ichki betlarda (razvorotlarda) bu xildagi bir qator mashqlar berilgan. Mantiqiy mashqlar, o’yinlar, didaktik material bilan amaliy ishlar, bosma asosli daftar bilan amaliy ishdar darsda nisbatan katta o’rin olishi kerak, ammo bular bilan bir qatorda o’qitishning oddiy metodlaridan ham foydalaniladi, bu metodlar ham qaralayotgan holda ma’lum xususiyatga ega. Masalan, 6 yoshliklar bilan ishlashda uzoq tushuntirishlar bo’lmasligi kerak. Tushuntirish ko’pincha tayyorlovchi suhbat formasida olib boriladi. 25
Kitob bilan ishlash, odatda, o’qituvchi rahbarligida o’tadi, ammo yil oxirigacha bolalarni kitob bo’yicha ba’zi topshiriqlarni mustaqil bajarishga o’rgatish kerak (misollarni yechish, uncha qiyin bo’lmagan kichik tekstli masalalarni yechish). Olti yoshli bolalar bilan mashg’ulotlarni tashkil qilishning muhim talablaridan biri shunday sharoit yaratishdan iboratki, bu sharoitda bolalar faoliyatlarining turi o’z vaqtida almashtirilishi va bajarilayotgan topshiriqlarning xilma-xil bo’lishi ta’minlanishi kerak (kuzatishlar, didaktik materiallar bilan amaliy ishlar, rasm solish, suhbatda qatnashish, daftarda mustaqil ish bajarish, kitob bilan ishlash, sinfning og’zaki frontal ishida qatnashish, darsning borishida o’yinli dam olish va shu singarilar). Yangi materialni kiritishda darsni shunday tashkil qilish kerakki, unda ish doska oldida o’qituvchi yoki chaqirilgan o’quvchi tomonidan bajariladigan har xil dnamoyishlardan, har xil predmetlar bilan amaliy ishlar bajarishdan boshlanadi (masalan, bolalar navbat bilan doska oldiga chiqishadi, tokchada turgan o’yinchoqlardan olib juftlar hosil qilishadi), shundan keyin partada individual sanoq materiallari bilan ish bajariladi, bunda o’yinning borishida o’qituvchi yordamga muhtoj o’quvchilarga yordam beradi. Bunday ish odatda kollektiv ravishda natijani tekshirish bilan tugaydi (masalan, kerak bo’lib qolganda topshiriqni bajarish usulini tushuntirish bilan). Shundan keyin kitob bilan ishlash o’qituvchi rahbarligida boshlanadi, undan keyin esa boshqa sanoq materiallari bilan yana amaliy ishlar bajarishga o’tiladi (masalan, masalalar tuzish uchun ko’rsatmali rasmlardan foydalaniladi). Bundan keyin esa o’qituvchi doskada tushuntirgani bo’yicha daftarda mustaqil ish bajariladi. Darsning borishida, o’qituvchining xohishiga qarab, bolalarda charchash alomatlari sezishi bilanoq, jismoniy tarbiya o’tkazish foydalidir, darsga bolalarning kayfiyatini ko’taruvchi, masalan, hazil masalalar, qiziqarli, yorqin, g’alati rasmlar, jadvallar va shu singari qiziqarli elementlarni kiritish foydalidir. Shu xildagi ba’zi materiallar darslik sahifalarida berilgan. Ta’limning o’quv, tarbiyaviy rivojlantirish vazifalarini hal qilishga mashg’ulotlarning butun sistemasi bilan, ya’ni kuzatishlar, har xil didaktik materiallardan foydalanib amaliy ishlar o’tkazish, darslik, bosma asosli daftar bilan ishlash va shu singarilar bilan erishiladi. Bunda asosiy qo’llanma darslik hisoblanadi. Darslik bilan ishlash darsda ozgina vaqtni olsada, ammo aynan shu kurs sistemasining izchilligini
26
aniqlaydi, programma talablarini ochadi va aniqlashtiradi, kursning har bir masalasi qaysi darajada qaralayotganini ko’rsatadi, ular qanday ketma-ketlikda o’rganilishini ko’rsatadi. Darslikni yaxshi bilish o’qituvchiga kursni rivojlantirish mantiqini (mazmunni, ishni planlashtirishni, ba’zan esa uni tashkil qilishni, shu bosqichda foydalanilishi maqsadga muvofiq bo’lgan ko’rsatmalilik turlarini) tasavvur qila olishga yordam beradi. Shu sababli darslik xususiyatlarini chuqur bilib olish kerak. III. Darslikning asosiy xususiyatlari 1. Darslik darslar bo’yicha tuzilgan (har bir sahifa bir dars). Har bir sahifada yangi darsda qaralishi kerak bo’lgan yangi materialgina berilgan bo’lmay, balki ilgari o’tilganlarga asoslangan material ham berilgandir. Bunda darslik avtorlari o’z oldilariga har bir yangi masalani qarash uchun oldindan tayyorgarlik ko’rishni va sistemali ravishda ilgari berilgan biletlarni rivojlantirish, chuqurlashtirish va mustahkamlashni, shakllantirilayotgan bilim va malakalarni takomillashtirish hamda puxtalashni maqsad qilib qo’yishgan. Lekin, darslikda har qaysi darsga mo’ljallangan umumiy o’quv vazifasi aniqlanmaydi, chunki darsda asosiy o’rinninamoyishlar, kuzatishlar, didaktik materiallar bilan birga bosma asosli daftarlarda o’tkaziladigan amaliy ishlar egallashi kerak. Bu ishlarning mazmuni darslikda aytiladi, ammo ularning soni va turini har bir darsga tayyorgarlik ko’rishda bolalarning tayyorgarliklari, sinfning ish sur’ati va shu singarilarni hisobga olgan holda o’qituvchi aniqlaydi. Bunda "har bir sahifa bir dars" degan umumiy qoidadan chetga chiqishlar ham bo’ladi. Masalan, qo’sh sahifalar (kitob "razvorotlari") deyarli hamma vaqt rasm syujetlari bilan birlashtirilgan bo’ladi (masalan, "maktab", "o’yin xonasi", "o’yin maydonchasi", "o’y", "ko’cha", "bor" va shu singarilar), ko’pincha bu sahifalardagi rasmlar berilgan o’quv materiali temasi bilan ham birlashtirilgan bo’ladi. Uqituvchi darslik tuzilishining bu xususiyatidan foydalanar ekan, sinfda u yoki bu materialni o’rganishga ikkita dars ajratish zarur emasligini, o’quvchilar bu masala bo’yicha yetarlicha oriyentir ola bilishlarini ko’ra olsa, ikki sahifa materialidan bir darsda foydalanishi mumkin. Yoki agar o’qituvchi kitobning biror-bir bo’limi bo’yicha (masalan, 6-7, 8-9, 16-17 betlar va hokazo) 2 ta dars o’tganidan keyin qaralayotgan materialda yana to’xtalish zaruratini ko’rsa, u osongina darslikning shu sahifalari materiallaridan foydalanib, yana 1 ta mustahkamlash darsini o’tkazishi mumkin. Uzaro
27
bog’liq masalalar, savollar, topshiriqlarning darslik razvorotlariga joylashtirilishi ularni taqqoslashni osonlashtiradi. 2. Kitobning yangi material bilan tanishtirish va mustahkamlash sistemasini aniqlovchi razvorotlaridan tashqari, darslikka o’z matematik mazmuniga ko’ra qiziqarli yoki musobaqa, ba’zida esa didaktik o’yinlar o’tkazish imkonini beruvchi asosiy materialni o’z ichiga olgan 18 ta (36 sahifa) bo’lim kiritilgan. Kitobga kiritilgan qismlarning asosiy vazifasi o’tilganlarni mustahkamlashdan iborat. Ulardan har xil foydalanish mumkin: ba’zan mavzu (qism mavzu) bo’yicha mustahkamlash darslarida foydalanadi, ba’zan esa bu qismlarning ayrim mashqlari o’tilayotgan istalgan darsga kiritilishi mumkin. Qaralayotgan razvorotlarning ba’zilarida berilgan qiziqarli mashqlar va o’yinlarning mazmunidan o’qituvchi namuna sifatida foydalanishi mumkin, ulardan foydalanib, o’qituvchi yil davomidagi darslarga mo’ljallangan shunday topshiriqlar va mashqlarni osongina tuzishi mumkin. Kitobning tarbiyalovchi ahamiyatini kuchaytiruvchi bu sahifalarining muhim xususiyati shundaki, ularning ko’pchiligi umumxalq bayramlari – 21 mart – Navro`z, 1 yanvar - Yangi yil, 8 mart – xalqaro xotin-qizlar kuni, 1 sentyabr – mustaqillik kuni va shu singarilarga bag’ishlangan. Buni unutmaslik kerak va tegishli materialni o’z vaqtida, tegishli sanalarga bog’lab o’rganish kerak. Qarab chiqilgan qismlarni kiritish o’quvchilar yosh xususiyatlariga mos kelibgina qolmay, balki ular bilan ishlashni har xillashtirish bilan birga matematika mashg’ulotlariga qiziqish uyg’otadi. Shu bilan birga har qanday holda ham bu qismlarga ermak deb qaramaslik kerak, ular darslikning boshqa sahifalari kabi matematik mazmun bilan boyitilgan, o’quv vazifalariga moslashtirilgan. Darslikning qaralayotgan qismlarida berilgan topshiriqlar, savollar, mantiqiy xarakterdagi mashqlar materialidan bolalar bilan o’tkaziladigan darsdan tashqari ishlarda ham, ertaliklar tayyorlashda va hokazolarda ham foydalanish mumkin. 3. Kitobda butun o’quv materialini berish xususiyatlari olti yoshli bolalarning yosh xususiyatlari va ularning o’qitishga tayyorgarlik darajalarini hisobga olish zarurati kitobda butun o’quv materialini berish bilan tushuntiriladi. Uning sahifalariga tekstli material ancha keyin kiritilgan, shu sababli kitobning deyarli butun mazmuni unda har xil rasmlar va matematik yozuvlar yordamida beriladi, bu yozuvlar bolalarning sonlar va
28
amallar, tegishli raqamlar va ishoralar (belgilar) bilan tanishtirilishiga qarab sekin-asta kiritiladi va qiyinlashtirib boriladi. Darslikda har xil rasmlar temalari berilgan: o’yin xonasi, uy, maktab, oila, ko’cha, ko’cha harakati qoidalari va shu singarilar. Mazmunli rasmlar bo’yicha qisqa suhbatlar o’tkazish kerak, bunda matematikaga doir savollar xarakterini o’ylab ko’rish maqsadga muvofiqdir. Bunday savollar darsni jonlantiradi, bolalarga o’z fikrlarini aytish, nimaning rasmi ishlanganini ko’rish imkonini beradi. Ba’zan amaliy ish tashkil qilish uchun didaktik material tayyorlash zarur bo’ladi. Agar darslik rasmida biror ko’rsatma-qo’llanma (masalan, raqamli kartochkalar, chizg’ich va hokazo) tasvirlangan bo’lsa, darsga tayyorlanishda o’qituvchi shunday qo’llanmalardan foydalanishni nazarda tutishi kerak; agar katakli qog’ozda yozuv yoki katakli qog’ozda rasm namunalari berilgan bo’lsa, daftarda shunga mos ish bajarishni o’ylab ko’rish zarur. Qo’sh rasmlar predmetlarni, rasmlarni taqqoslashga doir ishlar o’tkazish kerakligini bildiradi. Har doim rasmni shu rasm bilan birga keladigan matematik yozuvga mos keltirish kerak, chunki bu yozuv rasmning vazifasini ochib ko’rsatadi. Buni darslikning bir sahifasi namunasida ko’rsatamiz. Bolalarni 7 soni 7 raqami bilan tanishtirishga bag’ishlangan 40- betda yuqoridagi mazmunli rasm ostida ikkita 6 + 1 = 7, 7 - 1 = 6 yozuvi turibdi. Bu rasm oldingi songa 1 ni qo’shish bilan 7 sonini hosil qilishni (oldingi son 6 ni 7 dan 1 ni ayirish bilan hosil qilishni) qarashga mo’ljallanganligini bildiradi. Sonlar hosil bo’lishini syujetli rasmlar bilan tushuntirishdan maqsad matematikaning hayot bilan bog’liqligini, matematik situasiyalarning turmushda sodir bo’lishini ko’rsatishdan iboratdir. Bu holda rasm bo’yicha masala tuzish talab qilinmaydi. Darslikda o’lchash bilan bog’liq bo’lgan amaliy ish tashkil qilishni talab qiladigan rasmlar ham bor (masalan, 41 va boshqa betlarga qarang). Bolaning o’zi o’lchash poloskalari, keyinroq esa chizg’ich bilan ishlamasa, unga o’lchash g’oyasi tushunarli bo’lmaydi. Darslik ishda ma’lum metodik bosqichlarni belgilaydi. Masalan, darslik masalalar ustida ishlashda sekin-asta to’la ko’rsatmalilikdan (bolalar hamma predmetlarni sanay oladigan bo’lganda) noto’la (masalada berilganlardan biri son shaklida, boshqasi esa rasm shaklida berilganda, ikkala berilganlar son shaklida ifodalanganda) ko’rsatmalilikka o’tishni planlashtiradi. Bu masalalar yechishda predmetlarni qayta sanashdan qo’shib 29
sanashga o’tishni bildiradi (bola 3 raqami yozilgan bir quti konfetni va 2 ta alohida konfetni ko’radi, u 3 deydi va hisobni davom ettiradi "to’rt", "besh", "hammasi 5 ta konfet"). Qayta sanashdan qo’shib sanashga o’tish masalalar yechishdagina emas, shu bilan birga misollar yechishda ham sodir bo’ladi. Bolalar qo’shish va ayirishni sonlar qatoriga asoslanib bajarishadi.
Oldin maxsus o’rganish namunasi bo’lgan raqamlar va belgilar endi sekin-asta ko’rsatma materiali bo’lib qoladi. Yozuv amal bajarish uchun tayanch bo’lib qoladi. Masalan, qo’shishda sonlarning o’rinlarini almashtirish usuli o’rganilgandan keyin darslikda ushbu ko’rinishdagi yozuv taklif qilinadi: 4 + 6 = 10 , 6 + 4 = 10 Ishlanayotgan misolning tagiga chiziq chizib qo’yilgan, uning ostida esa "yordamchi" misol berilgan bo’lib, bolalar bu misoldan foydalanib va o’rganilgan usulni qo’llanib, birinchi misolni yechishlari mumkin. 4. Boshlang’ich maktab uchun mo’ljallangan hamma matematika darsliklari kabi 1-sinfiga mo’ljallangan darslik kursini maqsadga muvofiq tanlangan masalalar va savollar ochib beradi. O’qituvchi mashqlar sistemasining hammasini butunicha tasavvur qila olishi, ularning kursdagi va har bir darsdagi o’rnini ko’ra olishi muhimdir. Bu mashqlar ichida hisoblash ko’nikmalarini puxtalashga yo’naltirilgan mashqlar katta o’rin oladi. Shu bilan birga hisoblashga oid mashqlarni tanlash taqqoslashlar, kuzatishlar o’tkazish, umumlashtirishlar qilish imkonini ochadi. Masalan, 46 - betda misollar berilgan: 9 + 1 8-1 3 + 2 10-1 8+1 5-3 Ulardan ba’zilari (II ustun) sonlar qatori xossalarini qarashga material beradi, boshqa ba’zilari esa qo’shish bilan ayirish orasidagi o’zaro bog’lanishlarni tushunishga tayyorlaydi. O’qituvchi darsda og’zaki ishlash uchun shunga o’xshash mashqlar tuzishi mumkin.
Darslik bolalar oladigan bilimlarni sistemaga solish va umumlashtirishni nazarda tutadi. Masalan, 2 ni qanday hosil qilish (2 - bu 1 va 1), 3 ni qanday hosil qilish (3 - bu 2 va 1) ni bolalar birinchi darsdan boshlaboq ko’rsatma materialda qaraydilar. a+1, a-1 ko’rinishdagi qo’shish va ayirish hollarini qarashda bolalar bilimlari sistemaga solinadi va umumlashtiriladi, bunda ko’rsatmalilik formasi ularni
30
sistemalashtirish imkonini beradi: ish oldin syujetli rasmga tayanib bajariladi, keyin zsa sekin-asta abstrakt materialga (kubchalarga, doirachalarga) o’tish amalga oshiriladi, yoki bir necha dars davomida bolalar 3 sonini qo’shish (ayirish) usulini o’rganishadi, shundan keyin esa umumlashtiruvchi ish bajariladi, 3 sonini qo’shish va ayirishga doir jadval tuziladi va o’rganiladi; jadvaldagi qo’shish va ayirishga doir misollar qatorasiga yechiladi, oralatib yechiladi, ikkitalab yechiladi va hokazo. Darslikning ko’pgina mashqlariga bir marta emas, ko’p martalab murojaat qilish mumkin. Masalan, 107- betdagi qo’shish va sonlar tarkibiga oid jadvallardan tegishli hollarni (natijani topish mumkin) eslab qolish bosqichida ham, jadvalni bilganlikni tekshirish uchun ham (agar o’qituvchi chap ustun yoki yuqori satrni berkitsa: 7 - bu 4 va necha? 6 - bu 5 va necha? yoki 3 va 5, 3 va 4 nimaga teng? va hokazo) foydalaniladi. 5. Darslikda bolalarni tekstli arifmetik masalalarni yechishga o’rgatishga yo’naltirilgan tobora qiyinlashib boruvchi har xil mashqlar sistemasi katta o’rin oladi. Ammo bu "tekstli" masalalar darslikda oldin tekst bilan emas (hali bolalar o’qishni bilmaganliklari tufayli), balki rasmlar bilan ifodalangan. Uqitish muvaffaqiyatli bo’lishi uchun bu rasmlarning vazifalari va ularning xususiyatlarini yaxshi tasavvur qilish muhimdir. Shu munosabat bilan eng oldin shuni ta’kidlash lozimki, har qanday holda ham birinchi vaqtlarda rasmlardan tekstini o’qituvchining o’zi aytadigan masalalarga oid rasmlar tariqasida foydalanish kerak. Bu holda rasm bolalarga masala mazmunini o’zlashtirishga yordam beradi va uni yechishda ko’rsatmali tayanch bo’ladi. Bolalarni rasmlarga qarab mustaqil masalalar tuzishga jalb qilish o’qitishning navbatdagi bosqichlarida, bunga ular yetarlicha tayyor bo’lganlaridan keyingina mumkin bo’ladi. Darslikdagi rasmlar masalalar ustida ishlashning ma’lum metodikasini aks ettiradi, bu ishning asosiy bosqichlarini belgilab beradi: to’la predmet ko’rsatmalilikdan (berilganlar predmetlarning mos gruppalari o’rinishida tasvirlangan va masala savoliga predmetlarni sanash bilan javob olinadigan bo’lganda) noto’la predmet ko’rsatmalilikka (predmetlar gruppasi ko’rinishida faqat bir ma’lumot tasvirlanganda, ikkinchisi esa son bilan berilganda, 91-betdagi rasmga va darslikning boshqa rasmlariga qarang) sekin-asta o’tiladi. Bu holda javob oddiy sanash bilan olinmaydi, balki yechishda berilgan sondan foydalanish malakasi talab qilinadi. Nihoyat, ko’rsatmalilik masala mazmunini, uning formulasini tushunishga yordam beruvchi illyustrasiya bo’lib qoladi, masalani yechish uchun esa sonlar bilan amallar bajarishga to’g’ri keladi (darslikning 111-va boshqa 31
betlariga qarang). Darslikdagi rasmlarning bu va boshqa xususiyatlarini bolalar ishlarini tashkil qilib va boshqarib, hisobga olish zarur. Qo’yida darslarga oid tavsiyalarda masalalar ustida ishlash metodikasi haqida to’laroq fikr yuritiladi. IV. Daftar bilan ishlash Sinfda ishlashda darslik bilan bir qatorda bosma asosli daftar asosiy qo’llanma hisoblanadi. Daftarda berilgan mashqlar darslik materialini tarkiban to’ldiradi. Mazmuniga ko’ra u darslik bilan uzviy bog’langan, har bir darsning konkret vazifalariga erishishga yordam beradi va shu bilan bir vaqtda o’quvchi faoliyatiga xilma-xillik kiritadi, bunda u o’quvchiga rasm solish, chala ishlangan rasmni chizib tugatish, bo’yash, chiziqlar bilan birlashtirish, o’rash va shu singarilar imkoniyatini beradi. Bu bola qo’lini raqamlarni yozishga yaxshi tayyorgarlik bo’lib xizmat qiladi. Shuni qayd qilamizki, 6 yoshli bolalar qo’llarining mayda mushaklari 7 yoshli bolalarnikiga qaraganda bo’shroq rivojlangan, harakat koordinasiyalari darajasi pastroq. Bu xususiyatlarni bolalarni raqamlar yozishga o’rgatish va boshqa matematik yozuvlarni bajarishga o’rgatishda hisobga olmasdan bo’lmaydi. Mana shularni hisobga olib, bosma asosli daftarlarda kataklar kattaroq qilib chizilgan, bu daftarlar kataklari odatdagi o’quvchilar daftaridagiga qaraganda 1,5 marta katta (7mm X 7mm). Daftarda raqamlarni yozishga uzoq vaqt tayyorgarlik ko’rish ishi nazarda tutilgan, bolalar oldin rasmlarni bo’yab, belgilangan kontur bilan o’rab chiqishni mashq qiladilar. Shundan keyin katakli qog’ozda ishlashga tayyorgarlik boshlanadi, satrni, ustunni ajratishga yordam beruvchi mashqlar beriladi nihoyat, punktir bilan belgilash chiziqlarini, jiyaklarni, yozuv namunalarini o’rab chiqishga oid ko’p sondagi, mashqlar berilgan. Shunday tayyorgarliklardan keyingina raqamlarni mustaqil yozish kiritiladi, so’ngra esa misollar va masalalar yechimlarining yozuvlari ham kiritiladi. Har gal daftarda navbatdagi topshiriqni bajarishdan oldin bolalar uni qanday bajarishlari kerakligini albatta ko’rsatish kerak (nimadan boshlash kerak, qaysi yo’nalishda harakat qilish lozim, u yoki bu figura yoki raqamni o’rashda qalamni uzish kerak yoki kerakmasligi va shu singarilar). Bularning hammasini doskada ko’rsatish kerak, shundan keyin o’quvchilar o’qituvchi tushuntirishlarini takrorlashadi, qo’llariga qalam (ruchka) olib, o’z daftarlarida bajarishlari kerak bo’ladigan harakat yo’nalishlarini "havoda" ko’rsatadilar, shundan keyingina mustaqil ishga kirishadilar. 32
Daftarning bir sahifasida asosan 3 ta darsga material berilgan, ya’ni darslikning uch sahifasi bo’yicha ishlashga mos keladi (nomerlari daftar sahifasining o’ng yuqori burchagida keltirilgan). Daftarda joylashtirilgan va aniq darsga mo’ljallangan materialni o’quvchilar bilan to’la bajarish kerak. Daftarda mustaqil ishlar bilan bir qatorda odatda, har bir mashg’ulotda har xil didaktik materiallar bilan bajariladigan amaliy ishlar o’z o’rnini topishi kerak. Predmetlar plastmassadan qilingan kichkina o’yinchoqlar: sabzichalar, bodringchalar, olmalar va shu singarilar yig’masi, har xil o’lchamli va rangli geometrik shakllar (doirachalar, uchburchaklar, kvadratlar) sanoq cho’plari va boshqa didaktik materiallar bo’lishi mumkin. Bu didaktik materiallardan foydalanish metodikasi haqida kursning asosiy masalalarini qarashda mufassal gapiriladi. Darsga tayyorlanishda o’qituvchi bunday mashqlar sonini aniqlashda matematika darsi birinchi sinfda vaqt bo’yicha 3 ta taxminan teng bosqichga bo’linishini hisobga olishi kerak: har xil demonevasiyalar, har xil didaktik materiallar bilan amalni ish taxminan 10 minut, darslik bo’yicha ishlash taxminan 10 minut va nihoyat, daftar bo’yicha ishlash - bu ham taxminan 10 minut. Zaruratiga qarab darsda bir yoki ikki fizminutlar o’tkaziladi.
V. Yil davomida ishni rejalashtirish haqida Yil davomida ish istiqbolini yorqin tasavvur qilish uchun oldindan o’quv materialining choraklar bo’yicha taxminiy taqsimlanishi bilan tanishish muhimdir. DARSLARGA DOIR KO`RSATMALAR I Ch O R A K (36 soat) Sonlarni va ular ustida amallarni o’rganishga tayyorgarlik (16 soat) 1-dars 1. O’quvchilarning tayyorgarliklarini aniqlash. Bolalar o’zlari ishlagan rasmlarida kattalarning mehnat qilishlari haqida gapirishadi. Bu rasmlardan bolalar o’z Vatanlarini, uning tabiatini sevishlari, mamlakatimiz qanday yashayotgani bilan qiziqishlari va bilishlari ko’rinib turibdi". Shu rasm bo’yicha bolalarga berish mumkin bo’lgan savollar: "Rasmda nechta bola bor?, Yetakchilar nechta?, Hammasi bo’lib nechta odam bor?, Bolalar ishlagan rasmlar nechta? Chap tomonda pastda turgan rasmni diqqat bilan qarang va "nechta", "chapda", "o’ngda", "yuqorida", "pastda", "oldida" va shu kabi so’zlardan foydalanib ularga oid savollar tuzing. Bolalar chizgan boshqa rasmlar ham shunga o’xshash qaraladi. 33
"Stolga diqqat bilan qarang. Unda nechta minora krani bor?,. Traktorlar-chi?, Yuk mashinalarchi?" va hokazo. Bolalar mantiqiy mashqlarni bajarishda har qaysi rasm bo’yicha chapdan o’ngga qarab xisoblaganda qaysi predmetning rasmi birinchi, ikkinchi, uchinchi, to’rtinchi bo’lib ishlaganini aniqlashadi. 7. Daftarda ishlash. 1) Kvadratlar, doiralar va uchburchaklar ustidan qalam yurgizib chiqing va bo’yang. Kvadratlar doiralardan ko’p bo’lishi uchun nechta kvadrat kerak bo’lsa, shuncha kvadrat chizing. Kvadratlar qancha bo’lsa, uchburchaklar shuncha bo’lishi uchun nechta uchburchak kerak bo’lsa, shuncha uchburchak chizing. 2) Rassom doiradan foydalanib, qanday predmet rasmini ishlagan Doiralardan foydalanib yana qanday predmetlar rasmlarini ishlash mumkin. Shular rasmini ishlang. 3) Kataklarga chizilgan figuralar ustidan qalam yurgizib chiqing. Satr oxirigacha figuralar rasmini chizing. Kitob beti bo’yicha: 1) Nechta paxta chanog’i rasmi solingan bo’lsa, shuncha bayroqcha rasmini chizing. 2) Chiziqlar ustidan qizil qalam yurgizib chiqing. Satr oxirigacha kataklarga naqshlar chizishni davom ettiring. 3) Satr oxirigacha kataklarga naqsh chizishni davom ettiring. Mavzu. 1 dan 10 gacha bo’lgan sonlar. 0 soni. Mavzuni o’rganishning asosiy vazifalari. 1. 1 dan 10 gacha bo’lgan sonlar ketma-ketligini erkin egallash. 0 sonining sonlar qatoridagi o’rnini bilish. 2. Ko’rsatilgan sanoq tartibida berilgan gruppadagi predmetlarni sanash va uning har bir predmetining tartib nomerini aniqlash malakasini egallash. 3. 1 dai 10 gacha bo’lgan sonlar qatorida har bir son qanday paydo bo’lishini ongli o’zlashtirish (sanoqda oldin keladigan songa 1 ni qo’shish yoki keyin keladigan sondan 1 ni ayirish bilan hosil qilinadi). 4. Raqamlarni o’qish va har bir raqamni (bosma yoki yozma) predmetlarning tegishli soniga mos qo’yish. (Bu bosqichda bolalar yozishga hali o’rgatilmaydi. 5. Sonlarni taqqoslash malakasini (tegishli mashqlar >, <, = belgilaridan foydalanmay bajariladi) egallash. 34
6. 2, 3, 4, 5 sonlarining ikki qo’shiluvchidan iborat tarkibining hamma hollarini puxta o’zlashtirish. 7. 1 + 1, 3 - 2, 2 + 3 va hokazo ko’rinishidagi eng sodda matematik yozuvlarni o’qish va. bunday yozuvlarni konkret illyustrasiyalar bilan ta’minlash. To’la predmet ko’rsatmalilik asosida tegishli masalalarni yechish va ularning yechimlarini "yozish" (1 + 1=2, 3 - 2=1, 2 + 3 = 5 va hokazo). 8. Doira, uchburchak, kvadratlarni bir-biridan farq qilish va atash. Bu yo’nalishlarning har biri bo’yicha ishlash metodikasini konkretlashtiramiz. 1. Sonlar ketma-ketligini erkin egallash kerak. bu ushbuni bildiradi: a) bu ketma-ketlikni istalgan sondan boshlab to’g’ri va teskari tartibda aytish; b) sanoqda berilgan sondan keyingi, berilgan ikki son orasidagi, sanoqda berilgan sondan oldingi sonni ayta olish. Sonlar qatorini erkin egallash uchun mavzu bo’yicha har bir darcda mazmuni bo’yicha 'ham, shakli bo’yicha ham xilma-xil bo’lgan mashqlarni kiritish zarur. 2. Predmetlarni sanash malakasini shakllantirish oldingi darslarda boshlangan edi. "1 dan 10 gacha bo’lgan sonlar" temasining vazifasi bu malakani uzil-kesil puxtalashdan iborat. Bunda shu narsa nazarda tutiladiki, bolalar predmetlar sanog’ini har xil sharoitda bajarishni o’rganib olishlari kerak, bunda sanash obyektlari nihoyatda xilma-xil (predmetlar, harakatlar, so’zlar, bo’g’inlar, tovushlar va h. k.) bo’lishi kerak. “Bolalar” katta kubchalarni sanang. Sanamay turib, kichik kubchalar nechta, degan savolga javob berish mumkinmi?" (Mumkin. Katta kubchalar 7 ta, kichik kubchalar ham shuncha, demak, ular ham 7 ta) tipidagi mashqlarda sanash malakalarini qo’llana oladigan bo’lishlari uchun "shuncha" tushunchasini o’zlashtirishga yo’naltirilgan mashqlarni takrorlash foydali. Shundan keyin ushbu ko’rinishdagi mashqlarni taklif qilish mumkin. "Doiralar va uchburchaklar soni teng bo’lishi uchun nima qilish kerak?" Bolalar bunda quyidagidek mulohaza yuritishlari muhimdir: "6 ta doirachaga yana bitta - yettinchi doirachani qo’shish mumkin" yoki "7 ta uchburchakdan yettinchi uchburchakni olish mumkin". Bu, predmetlarni qayta sanashdan bittalab qo’shib sanashga o’rgatishga tayyorgarlikdan iboratdir. Bu esa bolalar keyingi temada tanishadigan masalalarni yechishga tayyorgarlikdir. 35
Predmetning tartib nomerini aniqlash malakasini egallashda bir predmetning o’zi qanday sanash tartibida bajarilganligiga qarab (savol qanday ifodalanishiga qarab) har xil tartib nomeri oladigan mashqlardan foydalanish muhimdir. Masalan: "Agar figuralar chapdan o’ngga qarab sanalsa, katta qora doira sanoq bo’yicha nechanchi bo’ladi? O’ngdan chapga qarab sanalsa-chi? Agar katta doiralarniig o’zlarinigina chapdan o’ngga qarab sanalsa-chi? O’ngdan chapga qarab sanalsa-chi?" 3. Olingan bilimlarni umumlashtirish, so’ngra ularni yangi sonlarga tatbiq qilish uchun qar bir yangi sonni qarash doimo ilgari o’rganilgan sonlar qanday hosil bo’lganidek savol albatta namoyish etish bilan kuzatilishi kerak. Yangi sonlar bilan tanishtirilgan sari bunday savollarni qo’yish va ularga javob berishda bolalarning hissasi orta borishi kerak. Bu xil mashqlar natijasida (agar bu xil mashqlar har bir sonni o’rganishda sistemali o’tkazib turilsa) bolalar umuman har bir son oldingi songa 1 ni qo’shish (shunga o’xshash har bir son o’zidan keyingi sondan 1 ni ayirish) bilan hosil qilinishi mumkin, degan xulosaga keltirilishi kerak Bu xil mashqlarni bajarishda "sonli zina" yaxshi mos keladigan illyustrasiya hisoblanadi, "sonli zina" lar darslik sahifalarida ham (topshiriqlarni har xillashtirishgina emas, balki ularni murakkablashtirish uchun ham har xil variantlarda), o’qituvchining jadvallarida ham berilishi mumkin. 4. Har bir yangi sonni qarashda bolalar tegishli raqam - bosma va yozma raqam bilan tanishadilar. Ular raqamlarni farq qilishni, tanish raqamlari" boshqalari ichidan ajratishni o’rganib olishlari kerak, masalan, 5 sonini o’rganishda o’qituvchi katakli taxtachaga 1, 3, 5, 6, 7, 2 raqamlarini va terib qo’yadi va bolalarga 5 raqamini^ 2 raqamini ko’rsatishni taklif qiladi (hamma tanish raqamlarni o’qish va ko’rsatishni taklif qiladi va hokazo). 5. 10 ichida ayirishning bolalar uchun yangi bo’lgan qiynnroq hollari bilan tanishtirishning darslikda berilgan sistemasi 6, 7, 8, 9, 10 sonlari tarkibini bilganlshshi uzil-kesil puxtalash uchun yaxshi shart-sharoit yaratadi. Mavzu bo’yicha qar bir darsda ish bu sonlardan har birining tarkibini yuqorida ko’rsatilgandek, takrorlashdan boshlanib, sonlar tarkibini bilganlikni puxtalash bilan tamomlanishi kerak. Bunda o’qituvchining vazifasi har bir o’quvchi son tarkibining hamma hollarini qatorasiga va tanlab-tanlab ayta oladigan bo’lishiga erishishdan iborat. Shu maqsadda qaralayotgan qar bir sonning tarkibidan iborat yig’ma jadvallardan 4 - mashq kabi topshiriqlardan foydalaniladi, oxirgi 36
xil mashqlarda berilgan son ajralishi kerak bo’lgan ikki sondan biri bo’ladi. qaralayotgan darslarda sonlar tarkibini illyustrasiyalashning bolalar ilgari tanish bo’lgan (rezinkaga tizilgan ikki rangli doiralar, tasmalarni usullarini eslash foydali. 6. Masalalar ustida ishlashda bolalarda masala matnida berilganlarni mustaqil tahlil qilish va amal tanlashni asoslab berish malakalarini tarkib ettirishga katta e’tibor berish kerak. Bolalarni har xil turdagi masalalarni, har bir masalaning uni yechishda amal tanlashda aks etadigan xususiyatlarini belgilashni o’rganib olishlarini nazarda tutib, qarshi qo’yish va taqqoslash bo’yicha mashq qildirish kerak. 7. Santimetr bilan ishlash va chizqich yordamida o’lchash davom ettiriladi. Tegishli malaka va qo’nikmalarni mustaqkamlash maqsadida santimetrli bo’limlarga ega chizqich yordamida kesmalarni o’lchash va taqqoslash bo’yicha amaliy ishlar bajariladi. 8. Sonlar ketma-ketligini o’zlashtirish ishi butun ikkinchi yarim yillik davomida olib borilishi kerak. Bu ish qaralayotgay tema bo’yicha darslarda ham davom ettirilishi kerak.
Darslarga doir ko’rsatmalar 58- d a r s 6, 7, 8, 9, 10 sonlaridan ayirish. Darsning maqsadi: 1) Bolalarni ayirish usuli bilan tanishtirish; 2) 6-D ko’rinishidagi hollarda ayirish usulini qarash. O’tilgan material ustida ishlash. Og’zaki mashqlar va amaliy ishlar. 1. 0 dan 10 gacha sonlar ketma-ketligini sonlarning ortib borish tartibida istalgan sondan boshlab aytish. "Zanjir bo’lib sanash" o’yini. Ushbu ko’rinishdagv mashqlar: "Sanoqda 13 sonidan keyin keladigan (20 sonidan oldin keladigan, 9 bilan 11 sonlari orasida keladigan) sonlarni ayting". 2. 10 ichida predmetlar sanog’i har xil amaliy masalalarni (qatordagi o’quvchilar sonini va ularga tarqatilishi kerak bo’lgan daftarlarni, kitoblarni va hokazoni sanash) yechishda bolalarni 10 ichida sanash malakalaridan foydalanish va bu malakalarni rivoj- lantirish kerak. 3. Yangi materialni o’rganishga tayyorlash sifatida sonlar tarkibini illyustrasiya qilishning bolalarga tanish usullaridan foydalannb 6 soni tarkibini takrorlash kerak, bu usullar: predmetlarni bir tokchadan ikkinchisiga olib qo’yish, qatorda bir nechta predmetni qalam bilan ajratish, sonli figurada bir nechta doirani ajratish. "Misol o’ylab top" o’yini. 37
4. Qo’shish bilan ayirish orasidagi bog’lanishni ochib beruvchi misollar uchligini yechish ham yangi materialni o’rganishga tayyorgarlik bo’ladi: 6 = 4 + 2; 6-2=4; 6-4 = 2. 1-Topshiriq . Birichi sinf darsligidagi rasmlardan foydalanib nomerlash mavzusi bo’yicha suhbat qiling. 2-Topshiriq. Birinchi sinf darsligidan nomerlash mavzusini o’rganib ungda ko’rsatilgan mashqlarda: a) tartib raqamlari: b) predmetlarni aytish va solishtirish tufayli hosil bo’lgan raqamlarni aniqlang: v) o’lchov miqdori sifatida raqam yuqoridagi vazifalarda o’z aksini topganligini aniqlang. 3-topshiriq. Birinchi sinf darsligidan mashqlar tanlab hisoblash ko’nikmasini rivojlantiruvchi va uni eslab qolishga xizmat qiladigan topshiriqlar tuzing. 4-topshiriq. didaktik materiallar orqali sanoq va yangi sanoq birligi to’g’risidagi o’yinlardan muntazam foydalaning. 5-topshiriq. Taqosslashga oid og’zaki mashqlar sistemasini tuzing.
|