O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta

Marketing byudjeti - bu bozorlarni (konyukturaviy, o’rta va uzoq muddatli) tadqiq etishga, tovarlarning raqobat qobiliyatini ta’minlashga, xaridorlar bilan axborotli aloqa (reklama, sotishni rag’batlantirish, ko’rgazma va yarmarkalarda ishtirok etish va shu kabilar)ga, tovar harakatlanishi va sotish tarmoqlari tashkil etishga ketidigan xarajatlardir.
Bularning barchasiga moliyaviy mablag’larni kelayotgan foydadan sarflashga to’g’ri keladi. To’g’ri, bu sarflarsiz foyda o’z miqdori bo’yicha ancha kattaroq bo’lgan bo’lar edi, biroq marketingga sarf qilinmasdan zamonaviy sharoitlarda tadqiqot ishlariga sarflangan va tovar ishlab chiqarish bilan bog’liq qolgan barcha xarajatlarning o’rnini qoplash, zarur foydani olish uchun etarli miqdorda tovar sotishga erishish qiyin. Shuning uchun marketingga mablag’ ajratish - bu katta miqdorda o’zgaruvchan foyda olishga qaratilgan eng maqbul vazifa taqozosidir, uning ta’sirini odatda aniq hisob-kitob qilib bo’lmaydi, ya’ni vazifa taxminiydir. O’zgaruvchanlik ta’siri, buning ustiga odatdagidek, muntazam bir xil bo’lmaydi va uning o’zi faqat tajribaga asoslangan yo’l bilan aniqlanishi lozim. Mana shuning uchun ham marketing byudjetini belgilashda an’anaviy yo’llar, firma yuqori rahbarlarining tajribasi va raqobatchi firmalar marketing xarajatlarining tahlili juda katta ahamiyatlidir.
2. Mahsulotning hayotiy bosqichlari jarayoni

Motivlarni tadqiq qilish usullarining asosiy guruhlarini proektsion shakllar tashkil etadi. Ularning maqsadi shaxsning ma’naviy olamiga kirib borish, tadqiq etiluvchi shaxslarning munosabatlari, harakatlari motivlarini aniqlashdir. Bu shaxslarning boshqa odamlar va boshqa holatlar haqidagi mulohazalari yoki yozma fikrlari asosida ularning ma’naviy olamiga kirib boriladi. Shaxs proektsiyasi boshqa kishilarni, atrofdagi odamlarni, voqealarni baholashda so’rovga javob beruvchilar o’zlarining ayrim xislat xususiyatlarini, kayfiyatlariga ham nisbat beradilar degan qarashga asoslanadi. Masalan, gapni to’ldirish testi, so’zlar majmuasi testi, turli fikrlar kompleksi va hokazolar. Savollarga javoblar har xil bo’lishi mumkin, ular javob beruvchilar xulqi namunalarni aks ettiradi, bu esa tadqiq qilinuvchilarni alohida guruhlar bo’yicha tasniflash va ulardan har birining qiymatini aniqlashga imkon beradi. Bu shakllardan katta populyatsiyalarni tadqiq etishda foydalangan ma’qul, chunki bu narsa tadqiqotning puxta bo’lishini ta’minlaydi.

Qondirilgan ehtiyojlarni aniqlash bozordagi talabni o’rganishning yakunlovchi qismidir. Shuni ta’kidlash lozimki, muvozanatlangan iqtisodiyotda qondirilmagan talab tushunchasi biz uchun odat bo’lib qolgan yalpi taqchillikdagi qondirilmagan talabdan farq qiladi. Marketing amaliyotida qondirilmagan talabni aniqlash «bozor uyasi»ni topishga tenglashtiriladi. Bunda bir qancha yondashuvlar bo’lishi mumkin:
Birinchisi - bunday masalalarni eng istiqbolli bozor segmentlarini taqdim etadigan firmalar bilan muhokama qilish;
Ikkinchisi - mahsulotning shu turidan foydalanishda duch kelayotgan muammolar ro’yxatini ishlab chiqish bilan bog’liq, so’ngra 100-200 buyurtmachilar firmalari (yoki tegishli sondagi yakka iste’molchilar) aniqlangan muammolarni muhimligi darajasiga ko’ra tartibga solib berishni iltimos qiladilar va shu tartibga muvofiq holda mahsulotni takomillashtirish bo’yicha tadbirlar qabul qilinadi;
Uchinchi yondashuv - talab qilinadigan sifatlar strukturasini hamda ularning etkazib beriladigan mahsulotda mujassam etilish darajasini tahlil etishdan iborat xaridorlarning qondirilmagan manfaatlarini hisobga olish, yangi ehtiyojlarni aniqlash bilan birga ularni qondirishning tayyor yo’llarini topishga ham imkon beradi.
Mahsulotni tadqiq etish, firmalar odatdagi bozor kon’yukturasini tadqiq etish bilan bir qatorda mahsulotning holatini aniqlashda uning hayotiy jarayonini tadqiq etishga tayanadilar. Mahsulotning hayotiy jarayoni tovarning bozorga kirib kelishidan boshlab, to uning bozordan chiqib ketishiga qadar (mahsulotning sotilishi, iste’molchilar va raqiblar foydasi, hamda marketing strategiyasini ifoda etish uchun) amalga oshiriladigan tadbirlardan iborat kontseptsiyadir. Birinchi marta tovarning hayotiy jarayoni kontseptsiyasi 1965 yili Teodor Levitt tomonidan e’lon qilingan.
Tovarning hayotiy jarayoni to’rt turga ajratiladi:
Mahsulotlar katta sinfining hayotiy jarayoni, mahsulotlar turining hayotiy jarayoni, qo’llanish usullari hayotiy jarayoni, mahsulotlar markasining hayotiy jarayoni. Masalan, soatlar, qo’l va osma soatlar, qo’ng’iroqli soatlardan («Luch» markali soatlardan) foydalanish.
Marketing maqsadlarida hayotiy jarayonining jami to’rt turi o’rganiladi, firma doirasida ikkinchi va uchinchi turlarga ko’proq e’tibor beriladi. Birinchisi shu sinfga mansub mahsulotga talab pasayadigan davrda, to’rtinchisi esa raqobatchi firmaning mavqeini aniqlash zarurati paydo bo’lganda qo’llaniladi.
Tovarning hayotiy bosqich jarayoni davomiyligi va o’tish shakliga qarab keskin farq qiladi hamda quyidagi turlarga bo’linadi: «An’anaviy egri chiziq» joriy bo’lish, o’sish, etuklik va pasayish davrlarini yorqin ifoda etadi. «Klassik egri chiziq» (bum) uzoq vaqt davomida barqaror bozorga ega bo’lgan g’oyat mashhur mahsulotni ifoda etadi, «Egri chiziqli qiziqish» (fetish) tezda shuxrat qozonib, ko’pchilik diqqat-e’tiborini tortadigan tovarni izohlaydi. Bunday tovar mashhurlik cho’qqisiga ko’tariladi, so’ngra inqiroz bosqichiga o’tadi. «Davomli qiziqish»,
«qoldiq savdo» ilgarigi savdo hajmining oz qismini tashkil etadigan miqdorlarda davom etishini mustasno etganda ham namoyon bo’ladi. «Mavsumiy egri chiziq» yoki «moda egri chizig’i» tovar muayyan davrlar davomida yaxshi sotiladigan holatlarda yuz beradi.
Moda jarayonida ayrim bosqichlarning davomiyligini oldindan aytish juda qiyin. «Tiklanish egri chizig’i» yoki «qumsash» go’yo eskirgan, ammo yana mashhurlikka erishgan tovarni izohlaydi. «O’tmay qolish (kasodlik) egri chizig’i» umuman muvaffaqiyat qozonmagan mahsulotni tavsiflaydi.
Tovarning an’anaviy hayotiy bosqich jarayonida to’rt bosqich ajralib turadi, ularning nisbiy davomiyligi g’oyat shartlidir. Amalda har bir mahsulot uchun bu narsa har xil kechadi, ayrim tovarlar bozorga kirib kelishning o’z davrini boshidan kechiradi, boshqasi tezda kirib oladi, tarqaladi va uzoq muddat barqaror saqlanib qoladi. Tovar hayotiy bosqichlarini aniqlashning asosiy mezoni mahsulot sotish hajmi va foyda normasi dinamikasidir.
Mahsulot hayotiy bosqichlari jarayoni batafsil ko’rib chiqamiz (3.1-jadval).

1.