O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta

Bozor munosabatlari imkoniyatlarining tahlili

Asosiy tamoyillar quyidagilardan iborat:

1. 
   «Iste’molchi – shoh»;
   
2. 
   «Ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish emas, sotiladigan mahsulotlarni ishlab chiqarish»;
   
3. 
   «Mahsulot yaratish bilan uning iste’molchisini ham yaratish kerak»;
   
4. 
   «Tovar bozorlariga differentsiyalashgan holda yondashish kerak»;
   
5. 
   «Korxona iste’molchining talabini qondirish bilangina o’z foydasi va obro’siga ega bo’lishi kerak». Buning ma’nosi shuki, korxona iste’molchi talabiga ko’ra turli mahsulotni tez vaqtda ishlab chiqarish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak.
   

Ta’kidlash lozimki, bu tamoyillar marketingni to’liq ifodalamaydi. Marketing sohasidagi yirik olimlar va mutaxassislar, xususan, Saymon Madjaro, Filipp Kotler, Teodor Levit, G.Abramashvili va boshqalarning bu boradagi tadqiqotlarini to’liq o’rganish marketing sohasidagi bilimlarni oshirishga yordam beradi. Ta’kidlash lozimki, chet el marketingi bo’yicha ishlanmalarni bevosita bizning iqtisodiyotimizga kirgizib bo’lmaydi. Buning asosiy sababi shundaki, bizning respublikamiz iqtisodiyotida «O’zbekiston modeli» degan tushuncha bilan o’zaro birlashgan kompleks masalalar kiradi. Undan tashqari hududimizning o’z xususiyatlari borki, ularni inobatga olmasdan marketingni samarali ishlatib bo’lmaydi.
Xaridorning biror bir tovarni sotib olish va bozordagi xatti-harakati bir nechta omillarga bog’liq bo’ladi, endi shu omillarni ko’rib chiqaylik.

1. 
   Odam yoshi. Yillar o’tishi bilan odamlarning oziq-ovqatga, mebelga, tibbiyot xizmatlariga, kiyim-kechakka va boshqa ko’pgina narsalarga bo’lgan ehtiyoji o’zgarib turadi.
   
2. 
   Kasbi. Chilangar uchun ko’proq temir-tersak zarur bo’lsa, duradgor ko’proq yog’och xom ashyosiga ehtiyoj sezadi.
   
3. 
   Hayot tarzi. Hayot tarzi bilan talab orasida kuchli bog’lanish bor. Bo’sh vaqtni sportga bag’ishlagan odamlarga sport kiyimlari, maxsus oyoq kiyimlari, sport anjomlari kerak bo’lsa, musiqa shinavandalariga plastinkalar, kassetalar va boshqa shu kabilar kerak bo’ladi.
   
4. 
   Biror bir guruhga tegishli bo’lish. Bu erda guruh deb shunday odamlar jamoasi nazarda tutiladiki, ularning umumiy qiziqishlari bo’ladi yoki ular bir millat, biror diniy yo’nalish bo’yicha birlashgan bo’lishadi.
   
5. 
   Oila. Oilaning tovarni xarid qilishda ta’siri kattadir. Ko’pincha yirik va qimmatbaho tovarni sotib olishda oilada bir- biri bilan maslahatlashishadi, keyin u yoki bu tovarni sotib oladilar. Oila a’zolari soni ham bunda katta ahamiyatga ega bo’ladi. Masalan, a’zolari kam oila uchun kichik hajmli muzlatkich sotib olish kifoya, a’zolari ko’p bo’lgan oila esa katta hajmli muzlatkichni sotib olishni xohlaydilar.
   
6. 
   Xaridorlarning shaxsiy xislatlari. Bu omilni o’rganish juda ham qiyin, buning uchun ba’zi kuzatishlarni olib borish zarur. Masalan, reklama bo’yicha mutaxassis reklama tayyorlash jarayonida nimalarga e’tibor berishi kerakligini
   

misolda izohlaylik. Har xil odamlar bir xil ma’lumotni har xil qabul qiladi. Ba’zi odamlar ko’z orqali ko’rilgan ma’lumotni yaxshi qabul qilsa, boshqalari eshitish orqali ma’lumotni yaxshi qabul qiladi. Shuni e’tiborga olib, televizion reklama tayyorlashda ko’rsatuvlar matn bilan ta’minlanadi va yozuvda ifodalaniladi, suxondon esa shu matnni o’qiydi. Shunda ma’lumot har xil xislatli xaridorga etib boradi.
Firmalar oldida turgan va echilishi lozim bo’lgan muammolar uzluksiz va o’zaro bog’liq bo’lishi kerak. Masalan, salqin ichimliklar bilan savdo qiluvchi ishbilarmonlar faoliyatini misol qilaylik. Ishbilarmon ichimlik tayyorlovchi firmadan 1 shishasi uchun 10 so’m pul to’lab turli xil ichimliklarni olib keladi. Qolgani o’ziga bog’liq, qanday ichimlikni qaysi narxda sotishiga qarab har xil miqdorda foyda olishi mumkin. Aytaylik, ishbilarmon o’z tajribasidan qoniqmaydi, juda ham kam ichimlik sotdi. U holda nima qilmoq kerak? Qanday qilib xaridorlar sonini oshirish mumkin?
Ishbilarmon o’z muvaffaqiyatsizlik sabablarini aniqlash uchun ma’lumot yig’ish ishlarini boshlaydi. Ma’lumotlar yig’ish, masalan, quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:

1. 
   Odamlar qachon ko’proq salqin ichimlik sotib olishini va qaysi ichimlikdan qancha sotib olishini aniqlash.
   
2. 
   Boshqalar ichimliklarni qanday sotayotganini aniqlash.
   
3. 
   Raqobatchilarning ishlari qanday ekanligini aniqlash.
   
4. 
   Agar bir shisha ichimlikni narxini 1 so’mga kamaytirsa, ichimlikni sotilishi ko’payadimi? Agar ko’paysa, qanchaga ko’payadi kabi savollarga javob berish. Avvalambor ma’lumotlarni olinish manbalarining ba’zilarini keltirshimiz lozim. To’plangan ma’lumotni manbai xilma-xil bo’ladi. Bozor tadqiqotchisi bo’lgan marketing mutaxassisi ularni turli gazetalardan, maxsus jurnallardan, mijozlar bilan bevosita muloqat qilish orqali yoki yana boshqa manbalardan olgan bo’lishi mumkin. Ma’lumotlarni yig’ish eksperimentlar, kuzatishlar, so’rab- surishtirishlar orqali amalga oshiriladi. Masalan, ichimlik sotishdagi birinchi savolga kuzatishlar orqali javob olinsa, ikkinchi va uchinchi savollarga so’rab- surishtirish ma’lumot yig’ishda juda ham qulay va samarali usuldir. So’rab- surishtirish ko’p hollarda anketa va intervyular orqali amalga oshiriladi va ishlab chiqarishga pulni sarflab, foydali ishlab chiqarishni bo’sh qo’yish katta xatodir. Strategik rejalashtirish tizimining maqsadi - bu kuchli ishlab chiqarishini rivojlantirish va kuchsiz, yaroqsiz ishlab chiqarishni qisqartirish faoliyatini tasdiqlashdir.
   

Marketingda ishlab chiqarish deganda har bir ishlab chiqarilgan tovar, tovar markasi, reja, ishlab chiqarish tushuniladi. Bularning har biridan o’zining ishlab chiqarishda qanday foydalanishning strategik echimini firma allaqachon qabul qilgan. Endi bularning har biri bo’yicha aniq ishlab chiqarilgan marketing rejasi bo’lishi kerak.
Davlatning butun hududi bo’yicha savdo-sotiq qilayotgan kompaniyalarda sotuvchilarning bo’ysinish odati geografik tamoyil bo’yicha tashkilot shaklini oladi. Geografik tamoyil bo’yicha tashkilotlarda ishlovchi savdo-sotiq agentlari o’zlari xizmat ko’rsatayotgan xududlarda yashashlari kerak. Bu esa o’zlarining
mijozlarini yaxshi o’rganib olishi, mablag’ xarajatlari bilan samarali ishlashi uchun yordam beradi.
Tovar ishlab chiqaruvchi tashkilot keng nomenklaturali tovarlar yoki har xil firmalar, tovar bo’yicha markaziy tashkilotlar bilan ishlashadi. Tovar ishlab chiqaradigan tashkilot funktsiyali tashkilotni almashtirmaydi, balki u yana bir boshqarish bosqichi hisoblanadi. Hamma tovarni ishlab chiqarishni tovar nomenklaturasi bo’yicha boshqaruvchi boshqaradi. Bu boshqaruvchiga bir necha tovar bo’yicha boshqaruvchilar, qaysiki o’zining muayyan tovar ishlab chiqarish uchun javobgar bo’lganlar bo’ysinadi. Har bir tovar bo’yicha boshqaruvchi o’z boshqaruv faoliyati rejalarni ishlab chiqaradi va bu rejalarni nazorat qilib, unga erishishni ta’minlaydi, aks holda, uni boshqatdan ko’rib chiqadi. Tovar ishlab chiqaruvchi tashkilotlarda bir nechta yutuqli tomonlari bo’lib, tovar boshqaruvchisi bir mahsulot bo’yicha butun marketing kompleksini yo’naltiradi. Bular quydagilarga bo’linadi:

1. 
   Marketing xizmatini boshqaruvchisi;
   
2. 
   Reklama xizmati boshqaruvchisi;
   
3. 
   Marketing tadqiqotlari xizmati boshqaruvchisi;
   
4. 
   Yangi tovarlar boshqaruvchisi;
   

Bundan tashqari mijozlar uchun serviz xizmati boshqaruvchisi, marketing rejalashtirish xizmati boshqaruvchisi va tovar harakati xizmati boshqaruvchilari ham bor. Boshqarishning osonligi funktsiyali tashkilotni asosiy yutug’i hisoblanadi.
Boshqa tomondan tovar xili ko’paygan sari bu sxema o’zining samarasini yo’qotib boradi. Alohida bozor va tovar uchun asosiy rejalarni ishlab chiqish qiyinlashadi va firma marketing faoliyatini boshqarishni ham, o’zining strukturasini ham shu tamoyil bo’yicha o’zgartiradi. Buni quydagi misolda ko’rib chiqamiz.
«Xaynts» kompaniyasi o’zining marketing xizmatini uchta bo’limga bo’ldi:

1. 
   Gastronom savdo - sotiq xizmati bo’limi.
   
2. 
   Tashkilotlarga xizmat qilish bo’limi.
   
3. 
   Birlashmalarga xizmat qilish.
   

Har xil bo’limda bozor bo’yicha mutaxassislar guruhi bor. Ko’pgina mahsulotlarni ko’p bozorlarda sotadigan firmalar orasida bir muammo paydo bo’ladi, tovar ishlab chiqarishda tashkilot tizimidan foydalanish kerakmi? Bu o’z navbatida tovarlar haqida kuchli bilimga ega bo’lishni taqozo qiladi. Bu esa firmada tovar bo’yicha boshqaruvchilar bilan birga bozor bo’yicha boshqaruvchilar ham bo’lishi kerakligini anglatadi.
Marketingning rejasini hayotga tadbiq qilishda ko’pgina kutilmagan hodisalar bo’lishi mumkin. Firma o’zining tadbirlarini nazorat qilishi shart, o’zining maqsadlariga erishish uchun marketing nazoratini uch xilga bo’lish mumkin.

1. 
   Yillik rejalarini bajarilishi ustidan nazorat.
   
2. 
   Daromad nazorati.
   
3. 
   Strategik rejalar ustidan nazorat.
   

Yillik rejalarning bajarilishini nazorat qilish masalasi - bu firmaning hamma
ko’rsatkichlarga chiqishiga ishonch hosil qilish. Daromad nazorati - bu har xil tovarlardan keladigan daromadlar, iste’molchilar bozori tahlilini o’zida aks ettiradi. Strategik rejalar ustidan nazorat - bu «orqaga chekinish», firmani bozorga yondashtirishni tanqidiy baholash uchun kerak bo’ladi. Zamonaviy marketing tamoyillarida bozorning umumiy holatini o’rganishga alohida e’tibor beriladi. Bozorni o’rganishdan asosiy maqsad, uning kon’yunkturasiga (holatiga) baho berish va rivojlanish istiqbolini ishlab chiqishdan iborat. Bunday dasturning bajarilishi ko’p omillarga bog’liq, shunga qaramay bozorni har tomonlama o’rganish va tahlilni quyidagicha boshlash mumkin: