O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi r. Mavlonova, O. To‘rayeva
PEDAGOGIKA ÒIZIMINI OPÒIMALLASHÒIRISH
Yüklə 465,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Òopshiriqlar
PEDAGOGIKA ÒIZIMINI OPÒIMALLASHÒIRISH
Umumiy pedagogika tizimiga mansub bo‘lgan doimiy umumiy innovatsiya o‘quv-tarbiya jarayonini muvofiqlash- tirishdir. 74 Optimallashtirish — ko‘p sonli imkoniyatlardan eng qu- layini tanlab olish jarayonidir. Shunday murakkab, dinamik ko‘p qirrali perarxik pedagogik tizimda minglab variantlar, oqim va o‘quv-ta’lim faoliyatini tashkil etish, maqsadga erishish yo‘llari mavjud. Lekin ulardan bittasigina mavjud aniq vaziyat uchun mos kelishi mumkin. Uni qidirib topish optimallash- tirishning asosiy vazifalaridir. U mumkin bo‘lgan variantlarni taqqoslash va boshqa mavjud imkoniyatlarni baholash yo‘li bilan hal etiladi. Optimallashtirish deganda, pedagogika tizimi qaysi maq- sadlar uchun tashkil etilgan bo‘lsa, o‘sha maqsadlarga muno- sibligi darajasini tushunish mumkin. Bir sharoit uchun erishilgan muvofiqlik deyarli hech qachon boshqa sharoitlarga mos kelmaydi, shuning uchun optimallashtirish tushunchasi aniqlikni talab qiladi. Optimallashtirish umumiy bo‘lishi mumkin emas, u faqatgina belgilab olingan masalaga nisbatan yuzaga kelishi mumkin. Shu bilan birga, pedagogika tizimining qay maqsadi optimallashtirilishi, qay bir ko‘rsatkichlari qo‘- yilgan maqsad bilan muvofiqligiga erishilishi kerakligini aniq tasavvur etish zarur. Optimallashtirishning nazariy va amaliy yo‘nalishlarini farqlay bilish zarur. Optimallashtirish tushun- chasining sinonimi — nazariy asosdagi muqobillar, hisoblash, chamalab ko‘rish, taqqoslash, solishtirishdir. Optimallashtirish amaliy yo‘nalishda yangilik kiritish — qayta tashkil etish, qayta qurish, uni qo‘yilgan masalalarni yechish uchun eng qulay holga keltirishdir. Optimallashtirish masalalarini yechish asosiy o‘lchov mezonlarini tanlashdan boshlanadi. Optimallashtirish mezoni — bu rivojlanish jarayoni muqo- billariga baho berish va ulardan eng yaxshisini tanlab olishni amalga oshirish uchun asos bo‘lgan belgidir. Mantiqning mezon — o‘lchovi bir ko‘rsatkichdan iborat bo‘lishi kerakli- gini talab etishiga qaramay, u pedagogikada har doim kom- pleks bo‘lib chiqadi. Chunki pedagogika tizimida o‘tib boruvchi jarayonlar, sabab va oqibatlarni ajratishning iloji bo‘lmaydi. Oldin ko‘rsatib o‘tilganidek, kerakli natijalarga o‘qituvchi va o‘quvchilarni yetarlicha ish bilan band qilish yo‘llari orqali erishish mumkin. Lekin ortiqcha vazifalar inson ish qobili- yatining pasayishiga, sog‘lig‘ining yomonlashishiga olib keladi. Optimallashtirish uchun o‘lchov — mezonlar kerakligi aniq, 75 faqatgina o‘z imkoniyatlari chegarasida ish olib boruvchi o‘qituvchi va o‘quvchilarga ortiqcha vazifa yuklanmay, ke- chayotgan o‘quv-ta’lim jarayonini optimal, deb hisoblash mumkin. Ilgarigi qoidalarni hali hech kim bekor qilgani yo‘q. 1- sinfda bola uy vazifalarini bajarish uchun 1 soat, 2- sinfda 1,5 soat, 3—4- sinflarda 2 soat, 5—6- sinflarda 2,5 soat, 7- sinfda 3 soat, 8—9- sinflarda 4 soat sarflashi kerak. Shunday qilib, o‘quv jarayonini optimallashtirishning asosiy mezoni sifatida quyidagi ikki ko‘rsatkich bir-biri bilan bog‘liq holda qo‘llaniladi: 1. Òa’lim-tarbiya jarayonida iloji boricha yuqori natijalarga erishish. 2. Òurli yoshdagi o‘quvchilarning sinf va uy ishlarini baja- rishlari, o‘qituvchilarning darsga tayyorgarlik ko‘rishlari uchun sarflaydigan vaqtlarini normativlar asosida belgilash. Optimallashtirishning metodik asosi pedagogik jara- yonning barcha komponentlari qonuniy o‘zaro aloqalarini murakkab dinamik tizimlarni boshqarish nazariyasiga tayanib o‘rganishni talab qiluvchi sistemali yondashish hisoblanadi. Falsafiy kategoriyalar bo‘yicha optimallashtirish „chegara“, „o‘lchov“ga asoslanadi. U pedagogik tizimning u yoki bu tashkil etuvchilarini giðerbolizatsiyalashtirish, faoliyat sur’a- tini, o‘qitish murakkabligini oshirib yoki pasaytirib yubo- rishga qarshi chiqadi, aynan ularni qo‘llashga muvofiq che- gara tanlashni talab etadi. Pedagogika tizimini optimallashtirishning asosiy meto- dologik talablari quyidagilardan iborat: 1. Optimallashtirish tartibi butun tizimni birday qamrab olishi. 2. Optimal muqobillarni tanlashda o‘quv-tarbiya jarayoni qonuniyatlarining hamma tizimiga tayanish. 3. Òizim tashkil etuvchilarining barchasini optimal- lashtirish imkoniyatlarini muntazam qayd etib borish. 4. Optimallashtirish ayniqsa dolzarb masalalardan bo‘l- ganligi uchun ularni yechishda unga yanada takomillashgan texnologiyani qo‘llab boruvchi, doimiy harakatlanuvchi innovatsion jarayon sifatida qaraladi. Shunga e’tibor berish kerakki, optimallashtirish bir to- mondan pedagogik jarayonning mavjud sharoitga moslashuvini 76 nazarda tutsa, boshqa tomondan o‘zi yangi sharoit yaratib, unga pedagogik jarayonning moslashuvini talab qiladi. Bu yerda hech qanday qarama-qarshilik yo‘q, chunki bu ikki jarayon bir-biri bilan bog‘liq holda yonma-yon boradi. Agar biz bugun sharoitga moslashsak, bu bizga bog‘liq bo‘lmagan vaziyat bilan aloqadordir. Lekin pedagog har doim ham ularni muvaffaqiyatli borishi uchun optimallashtirishga intiladi. Amalda optimal- lashtirish o‘quvchilar erishgan bilimlari, tarbiyasi, rivojlangan- lik darajasini belgilangan ko‘rsatkichlar bilan baholashdan boshlanadi. Odatda, uning aniq, to‘g‘ri baholash darajasi past- roq bo‘ladi. Bundan so‘ng biroz vaqtdan keyin natijalar o‘sishi mumkinligi darajasi loyihalashtiriladi. So‘ngra ko‘zlangan o‘zgarishni ta’minlashga qaratilgan o‘quv-tarbiya choralari tizimi qo‘llaniladi. Bu ishlar yakunida erishilgan natijalar va jara- yonlar optimal mavjud bo‘lganlari bilan solishtiriladi, o‘quv- chi va o‘qituvchi uy vazifasi, sinfdan tashqari ishlar olib borishga ketkazgan kuchlari, vaqti normativdagisi bilan solish- tiriladi, optimallashtirish darajasi haqida xulosa chiqariladi. Optimallashtirish o‘quv-tarbiya qonuniyatlari va asoslari- dan kelib chiquvchi uslublar tizimi orqali amalga oshiriladi va aniq choralar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi: Maktab, pedagog va o‘quvchilar faoliyatining quyidagi darajalari ma’lum: — yetarli emas, jiddiy (og‘ir, mushkul, yomon ahvol), tushunarli va optimal. Optimallashtirish uslublari tizimi Masalalarni ravshanlashtirish Sharoit bilan ta’minlash Masalalarni jamlash, to‘plash Sur’atini tanlash Òa’limni differensiatsiyalash Mazmunini umumlashtirish Variant, uslub, vosita, shaklini tanlash Mazmunini birlashtirish Òarkibini tanlash 77 Oxirgisini ta’minlash uchun o‘quv jarayonini optimal- lashtirishning quyidagi asosiy uslublari qo‘llaniladi: 1. Kompleks yondashishli loyihalashtirish, rejalashtirish, amaliy faoliyat choralarini tanlash, natijalarni baholashda bir taraflamalikning oldini olish — umumiy talab sifatida. 2. Pedagogika tizimi xususiyatlarini hisobga olgan holda masalalarni aniqlab olish. 3. Predmetlararo va yo‘nalishlararo bir-biriga optimallash- tirishda o‘quv-ta’lim jarayonining mazmuni optimal variantini tanlash, ratsional mazmunan tuzilishini ko‘rish. 4. Qo‘yilgan masalalarni o‘z vaqtida muvaffaqiyatli bajarish imkonini beruvchi o‘quv-tarbiya jarayonining uslub va shakl- larini tanlash. 5. Yaxshi tayyorlangan, bo‘sh o‘zlashtirgan hamda boshqa hamma ta’lim oluvchilarga nisbatan differensial va individual yondashuvni amalga oshirish. 6. O‘quv-tarbiya faoliyatida boshqarish va o‘zini o‘zi bosh- qarishni oqilona birga olib borilishi, uning borishini operativ to‘g‘rilash va tuzatish. Asta-sekinlik bilan ta’lim berish — mustaqil ilm olishga, tarbiya esa o‘zini o‘zi tarbiyalashga ay- lanib borishi kerak. 7. O‘quv-tarbiya jarayoni natijalari va ularga o‘rnatilgan optimal ko‘rsatkichlar bo‘yicha erishish uchun ketgan vaqt va mahsulot uchun sarflangan harakatlar nisbati tahlil qilinadi. Agar o‘quv-tarbiya jarayonini optimallashtirish bo‘yicha asosiy pedagogik harakatlarni qisqacha yakun qilib olsak, unda quyidagilarga ega bo‘lamiz: — masalalarni aniqlash va umumlashtirish; — generalizatsiya; — predmetlararo, yo‘nalishlararo muvofiqlik; — variantlarni solishtirib baholash asosida tanlab olish; — o‘quv-ta’lim jarayonini differensiatsiyalash va individu- allashtirish; — gumanizatsiya (insonparvarlashtirish); — muhim sharoitlar yaratish; — boshqarish va o‘zini o‘zi boshqarishning birgalikda olib borilishi; — jarayonni o‘z vaqtida tuzatib, tartibga solib turish; — uning natijalarini belgilangan ko‘rsatkichlar bo‘yicha baholash; 78 — yanada murakkab muammolarga o‘tish; — innovatsion jarayonning muntazamligi va bosqichliligi. Qadimiylik alomatiga ega bo‘lgan yangilik, aniqrog‘i, eskilik va yangilik qatlamidan iborat yangiliklar birlashib ilgarigi bilimni to‘ldiradi va ravshanlashtiradi. Har qanday vositaning yangiligi vaqt tushunchasida nisbiy bo‘ladi, biror o‘qituvchi uchun yangi bo‘lgan narsa ikkinchi o‘qituvchi uchun yangilik bo‘lmaydi. Yangilik har doim aniq tarixiy ifodaga ega bo‘ladi. Aniq vaqtda yaratilib, aniq tarixiy bosqich masalalarini yechib, yangilik qisqa vaqt ichida ko‘p- chilikning odatiy umumiy tajribasi bo‘lib qolishi yoki eskirib keyingi vaqt yangiligi rivojlanishiga to‘siq bo‘lib qolishi mum- kin. Masalan, Y. A. Komenskiyning sinf bo‘lib dars o‘tish ta’lim tizimi, Ibn Sino, Avloniy, Munavvar qorilarning tar- biya nazariyasi va boshqa yangiliklar o‘z davrining buyuk g‘o- yalari bo‘lib qoladi, ularni o‘sha vaqtni hisobga olmay o‘rga- nish va hatto baholash mumkin emas. Xususiy yangilik, nisbatan, yangilikning zamonaviy turla- ridan biridir. Xususiy yangilik mahsulot elementlaridan biri — kundalik zamonaviylashtirish tartibida yangilanishini anglatadi. Xususiy yangiliklar to‘planib borishi va uning to‘la o‘zgari- shiga absolut yangilik va radikal yangiliksiz olib kelishi mumkin. Shartli yangilik ilgari ma’lum bo‘lgan elementlarning g‘ayri- oddiy birlashuvi natijasida hosil bo‘ladi. Bu o‘z-o‘zidan yangilik emas, lekin bunday birlashish natijasida murakkab va qayta ilg‘or tuzilishga ega bo‘ladi. Bundan tashqari, subyektiv yangilik ko‘rsatiladi, bunda ushbu subyekt uchun obyekt yangi bo‘ladi. Predmet va hodisalar bir jamiyat uchun umuman yangi bo‘lishi va boshqa jamiyat uchun yangi bo‘lmasligi mumkin. Yangilikning muhim tomoni, u ushbu obyektning ilgari- gisidan nimasi bilandir farq qilishini taqozo etadi. Masalan, taklif etilayotgan o‘qitish metodikasi quyidagi qismlarga ajra- tiladi: 1. Ma’lum bo‘lganini boshqa ko‘rinishga keltirish. Ya’ni amalda yangilik emas, rasman yangilik. 2. Ilgari ma’lum bo‘lganini sezilmas o‘zgarishlar bilan qaytarish. 3. Ilgari ma’lum bo‘lganiga aniqlik kiritish, konkretlashtirish. 79 4. Ilgari ma’lum bo‘lganini muhim elementlar bilan to‘ldirish. 5. Sifatli yangi obyekt yaratish. Yangilik — bu aynan vosita, innovatsiya esa jarayon, u ma’lum bosqichlar bo‘yicha rivojlanadi. Innovatikada bu „yangiliklar kiritishning hayot sikli“ tushunchasida o‘z aksini topadi. Birinchi blok — pedagogikada yangilik yaratish bloki, bu yerda pedagogikada pedagogika yangiliklarini tasniflash, yangilik yaratish shartlari, yangilik mezoni, yangilikni o‘zlashtirish va foydalanishga tayyorlik o‘lchovi, odatlar va novatorlik, pedagogikada yangilik yaratish bosqichlari, yangilik ijodkorlari kabi kategoriyalar ko‘rib chiqiladi. Shu bilan birga, peda- gogikada yangilik kategoriyasi chegarasi nazariyasini ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Bu tushunchalarni pedagogik neologiya o‘rganadi. Ikkinchi blok — yangilikni baholash, o‘zlashtirish va tushunish bloki: yangilikni o‘zlashtirish jarayoni turlari va baholash, pedagogik hamkorlik, pedagogikada konservator va novatorlar, innovatsion muhit, pedagogik birlashmaning yan- gilikni baholash va qabul qilishga tayyorligi. Bu tushunchalarni pedagogik aksiologiya o‘rganadi. Uchinchi blok — yangilikdan foydalanish va qo‘llash bloki. Ushbu blokda tatbiq etish, yangilikni qo‘llash va foydalanish turlari va qonuniyatlari o‘rganiladi. Bu tushunchalar bloki pedagogik praksiologiya deb nomlanuvchi tatbiq etishni o‘r- ganish bilan bog‘liq. Pedagogik innovatsiyalar qayta takrorlanish turkumi qo- nuni mazmunining yangi sharoitda yangilikni qayta tikla- nishidan iboratdir. Pedagogika va ta’lim tizimi uchun bu o‘ziga xos xususiyatdir. Shu sababli yangilik nazariyasi va amaliyoti ko‘pgina qarama-qarshiliklar keltirib chiqaradi, chunki peda- goglar birlashmasi bunga xuddi ilgari bo‘lgani kabi yondashib, bu yangilikning takrorlanishi eski emas yoki eskisini yangidan qayta tiklanishi ekanini sezmaydilar. Òa’lim sohasida pedagogik adabiyotlarda innovatsion jarayonlarning ikki turi ko‘rsatiladi: 1. Innovatsiya ko‘p jihatdan tabiiy o‘z-o‘zidan sodir bo‘- ladi, yuzaga keltiruvchi talablarga aniq bog‘lanmay yoki innovatsion jarayonni amalga oshirish yo‘l va vositalari butun 80 sharoitlar tizimini to‘la tushunmagan holda sodir bo‘ladi. Bu turdagi innovatsiya har doim ham ilmiy asoslash to‘laligi bilan bog‘liq bo‘lmay, vaziyat talablari ta’siri bilan empirik asosda sodir bo‘ladi. Bu turdagi innovatsion jarayonga o‘qituvchi- novator, tarbiyachi, ota-onalar faoliyatini kiritish mumkn. 2. Òa’lim tizimida ongli ravishda biror maqsadni ko‘zlab, fanlararo faoliyatda ilmiy tarqala oladigan mahsulot bo‘lgan innovatsiya. Innovatsion jarayonlarning pedagogikada jadallashishi faqat ijtimoiy buyurtma va nazariy tekshirishlar, novatorona tajribada ularni amalga oshira oladigan vositalar mavjudligi bilan bog‘liq bo‘lmay, u pedagogik uyushma ongi doirasidagi muhim o‘zgarishlarga ham bog‘liqdir. Òizimli yangilikni kiritishda pedagoglarning psixologik tay- yorligi juda muhim shartdir. Ayniqsa, buni hozir bizning maktablarimiz innovatsion jarayonning boshlang‘ich radikal bosqichi davridan o‘tayotgan, butun jamiyat hayotidagi isloh qilish bilan yuzaga kelgan pedagogikamiz merosini qayta tushunish, uni insonparvarlik asoslariga qaytarish davrida tushunish muhimdir. Aniq yangiliklar kiritishni o‘rganish bilan bog‘liq muam- molarni ishlab chiqish zarurligini tushunib, ilmiy qiziqishlar innovatsion jarayonlar yo‘nalishiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilishga qaratildi. Shu tariqa innovatsiya pedagogik jarayon komponentlari, pedagogik uyushma faoliyati va uning umumiy tuzilishiga ta’sir etuvchi katta tizimli samaraga egadir. Har qanday oddiy yangiliklardan farqli o‘laroq, pedagogik innovatsiya bolalar shaxsiy va ijodiy jarayonini taklif etadi, ular butun ta’lim sohasida turli vazifalarni bajaruvchi muta- xassislar — ekspert, konsultant, loyihalashtiruvchi, yangilik kiritish bo‘yicha maktab pedagogik ishlarini bajaruvchi o‘qi- tuvchilarni tayyorlashni o‘z ichiga qamrab oladi. Òopshiriqlar 1. Pedagogik tizim haqida gapirib bering. 2. Pedagogika amaliyotidan o‘qituvchilarning yangi o‘qitish me- todlarini so‘zlab bering. Yüklə 465,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|