Osteologia
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Neurologia
Orqa miya ---- medulla spinalis Umurtqa kanali ichida joylashgan. Og`irligi --- 34-38 gr Uzunligi erkaklarda --- 45 sm Uzunligi ayollarda --- 39-41 sm 139 Uzunligi o`rtacha --- 43 sm Yuqori chegarasi --- foramen magnum da ( 1-juft orqa miya nervining chiqish joyida, decussatio pyramidalis da) Pastki chegarasi 2-bel umurtqasi ro`parasida --- conus medullaris bo`lib tugaydi. 2-bel umurtqasidan to 2-dum umurtqasigacha --- filum terminale bo`lib davom etadi Filum terminale ning 2 ta qismi bor. 1) Tashqi --- 8 sm, qattiq miya pardasi bilan o`ralgan 2) Ichki --- 15 sm, nerv tolalaridan tuzilgan Filum terminale ning yonida ot yoli yo`nalishida nerv tolalari --- cauda equina yo`nalgan. Yosh o`tishi bilan orqa miya kanali bilan orqa miya uzunligi bir-biriga mos kelmay qoladi. Natijada orqa miyadan chiquvchi nerv tolalari ot yoli ko`rinishida pastga yo`naladi. Orqa miyada 2 ta kengayma bor 1) intumescentia cervicalis --- 2-bo`yin - 2-ko`krak segmentlari orasida joylashgan. Eng kengaygan joyi 5-6-bo`yin segmentlari sohasiga to`g`ri keladi. 2) intumescentia lumbosacralis --- 2-ko`krak - 2-bel segmentlari orasida joylashgan. Eng kengaygan joyi 9-12-ko`krak segmentlari sohasiga to`g`ri keladi. Orqa miya yuzalari: 1) facies ventralis 2) facies dorsalis 3) facies lateralis --- 1 juft Ventral yuzasida --- fissura mediana anterior bo`ladi. Dorsal yuzasida --- sulcus medianus posterior bo`ladi. Yoriq bilan egatning birlashishidan 2 ta yarimshar hosil bo`ladi. Har bir yarimsharda 1 juftdan egat bo`ladi. 1) sulcus lateralis anterior ---- 1 juft 2) sulcus lateralis posterior ---- 1 juft Natijada 3 juft tizimcha hosil bo`ladi. 1) funiculus anterior ---- fissura mediana amterior bilan sulcus lateralis anterior o`rtasida joylashgan. 140 2) funiculus lateralis ---- sulcus lateralis anterior bilan sulcus lateralis posterior o`rtasida joylashgan. 3) funiculus posterior ---- sulcus medianus posterior bilan sulcus lateralis posterior o`rtasida joylashgan. Eng xarakterli tizimcha orqa tizimcha hisoblanib, bunda qo`shimcha egat ---- sulcus intermedius posterior bo`ladi. Bu orqa tizimchani 2 ta tutamga ajratadi. 1) faciculus gracilis --- nozik tutam ( Goll tutami ) 2) faciculus cuneatus --- ponasimon tutam ( Burdax tutami ) Orqa miya 2 xil moddadan tuzilgan 1) substantia grisea --- kulrang modda. Markazda joylashgan, nerv hujayralaridan tashkil topgan. 2) substantia alba --- oq modda. Periferiyada joylashgan, nerv tolalaridan tashkil topgan. Kulrang moddani 3 juft shoxi bo`ladi. 1) cornu anterior --- harakat tolalari chiqadi. 2) cornu posterior --- sezuvchi tolalar chiqadi 3) cornu lateralis Har bir orqa miya yarimsharining birlashgan ildiziga segment deyiladi. Kulrang modda o`rtasida --- canalis centralis joylashgan. U nerv nayining qoldig`i hisoblanadi. Canalis centralis yuqoridan --- bosh miyaning 4-qorinchasi bilan, pastdan --- orqa miya konusidagi ventriculus terminalis bilan aloqa qiladi. Kulrang modda oldingi shoxida 6 ta yadrosi bor 1) nuclues anterior 2) nucleus centralis 3) nucleus anterior lateralis 4) nucleus anterior medialis 5) nucleus posterior lateralis 6) nucleus posterior medialis Kulrang modda orqa shoxida 4 ta yadrosi bor. 1) nucleus intermedia 2) nucleus propria 3) nucleus gelatinosa 4) nucleus thoracica 141 Kulrang modda yon shoxida 2 ta yadrosi bor. Bunda asosan simpatik nerv sistemasining tolalari joylashadi. Joylashgan joyi --- C 8 ,Th 1 -Th 12 , L 2 , S 1 -S 2 segmentlari oralig`ida joylashgan. 1) nucleus intermedia lateralis 2) nucleus intermedia medialis Orqa miya bo`yin qismini 2 ta arteriya qon bilan taminlaydi: 1) arteria vertebralis 2) arteria cervicalis ascendens Orqa miya ko`krak qismini qon bilan taminlaydi: 1) arteria intercostalis posterior 2) arteria subcostalis Orqa miya bel qismini qon bilan taminlaydi: 1) arteria lumbalis 2) arteria iliolumbalis Orqa miya dumg`aza qismini qon bilan taminlaydi: 1) arteria sacralis lateralis 2) arteria sacralis medialis Orqa miyada 3 xil parda tafovut qilinadi: 1) dura mater spinalis 2) arachnoidea spinalis 3) pia mater spinalis Orqa miya bo`shliqlari: 1) cavitas epiduralis --- suyak usti pardasi bilan dura mater spinalis o`rtasida hosil bo`ladi. Ichida yog` klechatkasi bilan plexus venosus vertebralis interna bo`ladi. 2) cavitas subduralis --- dura mater spinalis bilan arachnoidea spinalis o`rtasida hosil bo`ladi. Ichida yog` klechatkasi bilan plexus venosus vertebralis interna bo`ladi. 3) cavitas subarachnoidalis --- arachnoidea spinalis bilan pia mater spinalis o`rtasida hosil bo`ladi. Ichida orqa miya suyuqligi bo`ladi. Solishtirma o`girligi --- 1.005, hajmi --- 100-120 ml bo`ladi. Kattalarda orqa miya 2-bel umurtqasida tugagani uchun ---- 3-4- bel umurtqasidan punksiya qilinadi. Bolalarda orqa miya 3-bel umurtqasida tugagani uchun ---- 4-5- bel umurtqasidan punksiya qilinadi. 142 Eng xarakterli pardasi pia mater spinalis bo`lib, unda tishsimon boylam --- ligamentum denticulatum bo`ladi. Ligamentum denticulatum 18-23 ta bo`lib foramen magnum dan boshlanib, 12-ko`krak - 1-bel umurtqasida tugaydi. U orqa miyani umurtqa kanalining ichida bir xil muvozanatda ushlab turadi va orqa miya bo`shlig`ini oldingi va orqa bo`lakka ajratadi. Bosh miya ---- encephalon Bosh miya embrional rivojlanish davrining 3-haftasi o`rtasiga kelib bosh miyada 3 ta miya pufagi hosil bo`ladi 1) prosencephalon --- oldingi miya 2) mesencephalon --- o`rta miya 3) rhombencephalon --- rombsimon miya 3-hafta oxiri 4-hafta o`rtasiga kelib 3 ta miya pufagidan 5 ta pufak hosil bo`ladi. 1) prosencephalon --- (telencephalon --- oxirgi miya, diencephalon --- oraliq miya) 2) mesencephalon --- o`zi rivojlanadi 3) rhombencephalon --- (metencephalon --- ortqi miya, mylencephalon --- uzunchoq miya) Katta miya --- cerebrum Katta miyaning tarkibiga bosh miyaning 3 ta qismi kiradi. 1) hemispheria cerebri --- yarimsharlar 2) truncus cerebri --- miya stvoli 3) cerebellum --- miyacha Bosh miyada 3 ta yuza bor 1) Yuqori lateral yuza 2) Medial yuza 3) Pastki yuza --- asos qismi Yuqori lateral yuzasi: 143 Egatlari 2 xil bo`ladi 1) Chuqur egatlar --- bosh miyani bo`laklarga ajratadi 2) Chuqur bo`lmagan egatlar --- bosh miyani pushtalarga ajratadi Chuqur egatlar: 1) sulcus centralis ( Rolland egati ) --- peshona bo`lagini tepa bo`lagidan ajratib turadi 2) sulcus lateralis cerebri ( Selviy egati ) --- chakka bo`lagini peshona va tepa bo`lagidan ajratib turadi. 3) sulcus pareitooccipitalis --- tepa bo`lagini ensa bo`lagidan ajratib turadi Fissura transversa cerebri --- bosh miya yarimsharlarini miyacha yarimsharlaridan ajratadi. A) Peshona bo`lagi --- lobus frontalis --- 3 ta egat, 4 ta pushta, 4 ta markaz joylashgan Egatlari: 1) sulcus precentralis --- markaz oldi egat 2) sulcus frontalis superior 3) sulcus frontalis inferior Pushtalari: 1) gyrus precentralis --- sulcus centralis bilan sulcus precentralis orasida joylashgan 2) gyrus frontalis superior 3) gyrus fontalis media --- 2 ta qismi bor a) pars superior b) pars inferior 4) gyrus frontalis inferior ( Brok pushtasi ) --- 3 ta qismi bor a) pars orbitalis b) pars triangularis c) pars opercularis Markazlari: 1) gyrus precentralis da --- umumiy harakat 2) gyrus frontalis media da --- 2 ta markaz bor a) Oldingi qismida bosh va ko`zni bir vaqtda qarama-qarshi qiluvchi markaz b) Orqa qismida yozish markazi 3) gyrus frontalis inferior ni pars triangularis qismida --- nutq markazi 144 B) Tepa bo`lagi --- lobus pareitalis --- 2 ta egat, 3 ta pushta, 4 ta markaz joylashgan Egatlari: 1) sulcus postcentralis --- markaz orqa egati 2) sulcus intrapareitalis --- tepani 2 ta bo`lakchaga ajratadi a) lobulus pareitalis superior b) lobulus pareitalis inferior Pushtalari: 1) gyrus postcentralis 2) gyrus supramarginalis --- qirg`oq usti pushtasi --- sulcus lateralis cerebri dan hosil bo`ladi. 3) gyrus angularis --- sulcus temporalis superior dan hosil bo`ladi. Markazlari: 1) gyrus postcentralis da ---- umumiy sezgi 2) lobulus pareitalis superior da --- paypastlab sezish 3) gyrus supramarginalis da --- amaliyot markazi 4) gyrus angularis da --- leksiya markazi C) Chakka bo`lagi --- lobus temporalis --- 2 ta egat, 3 ta pushta, 3 ta markaz joylashgan Egatlari: 1) sulcus temporalis superior 2) sulcus temporalis inferior Pushtalari: 1) gyrus temporalis superior 2) gyrus temporalis media 3) gyrus temporalis inferior Markazlari: 1) gyrus temporalis superior da --- 2 ta markaz bor a) Oldingi qismida --- umumiy eshtish b) Orqa qismida --- eshitish-sintez markazi 2) gyrus temporalis inferior ni ko`ndalang kesganimizda ostida dengiz otchasi ko`rinishida pushta --- gyrus paragepocampus bo`lib, uning dumi ilmoq --- uncus bo`lib tugaydi. Shu yerda hidlov markazi joylashadi. 145 D) Ensa bo`lagi --- lobus occipitalis --- 3 ta egat, 1 ta markaz joylashgan. Egatlari: 1) sulcus occipitalis lateralis 2) sulcus occipitalis superior 3) sulcus calcarinus --- qush pixi egati. Shu yerda umumiy ko`rish markazi joylashadi. Medial yuzasi: Telencephalon --- oxirgi miya. Tarkibiga quyidagilar kiradi. 1) sulcus centralis 2) sulcus cinguli --- belbog` egati 3) sulcus corpus collosum 4) sulcus cinguli bilan sulcus corpus collosum o`rtasida --- gyrus cinguli bo`ladi. Gyrus cinguli qadoq tananing orqa tarafida torayib --- isthmus gyrus cinguli ni hosil qiladi. Bu gyrus paragepocampus bo`lib davom etadi. 5) corpus collosum 6) fornix Diencephalon --- oraliq miya. Tarkibiga quyidagilar kiradi. 1) epithalamus 2) epifis 3) thalamus opticus Hypothalamus tarkibiga 6 ta tuzilma kiradi. 1) hypophysis 2) infundibulum 3) chiasma opticus 4) tractus opticus --- ko`ruv yo`li 5) tuber cinereum --- kulrang do`mboq 6) corpora mamillaria --- so`rg`ichsimon tana Oraliq miya bo`shlig`i uchinchi qorincha --- ventriculus tertius hisoblanadi Mesencephalon --- o`rta miya.Tarkibiga quyidagi tuzilmalar kiradi. 1) crus cerebri 2) lamina quadrigemina --- to`rt tepalik 3) aqueductus cerebri --- miya suv yo`li Metencephalon --- ortqi miya. Tarkibiga quyidagilar kiradi 1) pons ---- ko`prik 146 2) cerebellum ---- miyacha 3) Bo`shlig`i --- ventriculus quartus --- to`rtinchi qorincha Mylencephalon --- uzunchoq miya Canalis centralis --- markaziy kanal ko`rinadi. Bosh miya pastki yuzasi 12 juft bosh miya nervlari chiqadi. 1) nervus olfactorius --- hidlov nervi miya bo`shlig`idan chiqish joyi --- bulbus olfactorius dan chiqadi kalla asosidan chiqish joyi --- lamina cribrosa 2) nervus opticus --- ko`ruv nervi miya bo`shlig`idan chiqish joyi --- chiasma opticus kalla asosidan chiqish joyi --- canalis opticus 3) nervus occulomatorius --- ko`zni harakatlantiruvchi nerv miya bo`shlig`idan chiqish joyi --- o`rta miya oyoqchalari orasidan kalla asosidan chiqish joyi --- fissura orbitalis superior 4) nervus trochlearis --- g`altak nervi miya bo`shlig`idan chiqish joyi --- o`rta miya oyoqchalari lateral tomonidan kalla asosidan chiqish joyi --- fissura orbitalis superior 5) nervus trigeminus --- 3 shoxli nerv miya bo`shlig`idan chiqish joyi --- ko`prik va miyacha o`rta oyoqchalari orasidan 3 ta qismi bor: a) nervus ophtalmicus kalla asosidan chiqish joyi --- fissura orbitalis superior b) nervus maxillaris kalla asosidan chiqish joyi --- foramen rotundum c) nervus mandibularis kalla asosidan chiqish joyi --- foramen ovarium 6) nervus abdusens --- uzoqlashtiruvchi nerv miya bo`shlig`idan chiqish joyi --- ko`prik va uzunchoq miya orasidan 147 kalla asosidan chiqish joyi --- fissura orbitalis superior 7) nervus facialis --- yuz nervi miya bo`shlig`idan chiqish joyi --- ko`prikning orqa yon egatidan kalla asosidan chiqish joyi --- foramen stylomastoideus 8) nervus vestibulocochlaris --- eshituv-chig`anoq nervi miya bo`shlig`idan chiqish joyi --- ko`prikning orqa yon egatidan kalla asosidan chiqish joyi --- porus acusticus internus 9) nervus glossapharengeus --- til-yutqin nervi 10) nervus vagus --- adashgan nerv 11) nervus accessorius --- qo`shimcha nerv miya bo`shlig`idan chiqish joyi --- 9-10-11- juft nervlar uzunchoq miya orqa yon egatidan kalla asosidan chiqish joyi --- 9-10-11- juft nervlar foramen jugularis dan chiqadi 12) nervus hypoglossus --- til osti nervi miya bo`shlig`idan chiqish joyi ---uzunchoq miya oldingi yon egatidan kalla asosidan chiqish joyi --- canalis hypoglossus Oraliq miya --- diencephalon Prosencephalon pufagidan hosil bo`ladi. 2 ta katta qismi bor 1) thalamencephalon --- bo`rtiq sohasi 2) hypothalamus --- bo`rtiq osti sohasi Bo`shlig`i --- venriculus tertius ---- uchinchi qorincha Thalamencephalon 3 ta qismi bor 1) epithalamus --- bo`rtiq usti soha 2) talamus opticus --- ko`ruv bo`rtig`i 3) metathalamus --- bo`rtiq orqa soha Talamus opticus --- shakli ovalsimon, 2 ta qismi bor 1) Oldingi --- tuberculum anterior --- po`stloq osti sezgi markazining tolalari joylashadi 148 2) Orqa --- pulvinar talami ( yostiqchasi ) --- po`stloq osti ko`rish markazining tolalari joylashadi O`rtasida bitishma --- adhesio intertalamica bo`lib, qarama-qarshisidagi bilan o`zaro birlashib, uchinchi qorinchaning yon devorini hosil qilishda qatnashadi. 40 dan ortiq o`zaklari bo`lib, asosiylari 4 ta hisoblanadi. 1) nucleus anterior 2) nucleus posterior 3) nucleus medialis 4) nucleus ventrolateralis Epithalamus --- qadoq tananing ostida erkin holda osilib turadi. Corpus pinealis deb ham ataladi. Bu 2 xil yuganchalar hisobiga osilib turadi. 1) habinulae superior 2) habinulae inferior Bu yuganchalar o`zaro comissura habinulorum yordamida birlashadi. Natijada trigonum habinulae hosil bo`ladi.. 2 xil gormon ishlab chiqaradi. 1) Serotonin --- bundan melotonin hosil bo`ladi 2) Melotonin --- pigment almashinuvini boshqaradi va ayollar jinsiy hujayralarini ishlab chiqarilishini susaytiradi. Hypothalamus --- tarkibiga 6 ta tuzilma kiradi 1) hypophysis 2) infundibulum 3) chiasma opticus 4) tractus opticus --- ko`ruv yo`li 5) tuber cinereum --- kulrang do`mboq 6) corpora mamillaria --- so`rg`ichsimon tana Bu 6 tuzilma bajaradigan vazifasiga ko`ra 2 ga bo`linadi. 1) Hidlov qismi --- corpora mamillaria kiradi. 2) Ko`ruv qismi --- qolganlari kiradi 30 dan ortiq o`zaklari bor. Bular joylashuviga ko`ra 3 ga bo`linadi 1) Oldingi bo`lakda ---- nucleus supraopticus, nucleus paraventricularis 2) Orqa bo`lakda ---- nucleus corpora mamillaris lateralis, nucleus corpora mamillaris medialis 3) Oraliq bo`lakda ---- nucleus arcuatus, nucleus tubarea, nucleus hypothalamica inferior, nucleus dorsomedialis, nucleus ventromedialis Ventriculus tertius ---- uchinchi qorincha Aloqalari: 149 1) Oldindan --- foramen interventricularis ( Manroi teshigi ) yordamida qorincha bilan 2) Orqadan --- miya suv yo`li orqali to`rtinchi qorincha bilan aloqa qiladi 6 ta devori bor Yuqori devorini hosil qiladi --- qadoq tana, gumbaz, tela choroideus Oldingi devorini hosil qiladi --- columna fornix, comissura cerebri anterior, septum pellucidum Orqa devorini hosil qiladi --- corpus pinealis Pastki devorini hosil qiladi --- hypothalamus Lateral devorlarini hosil qiladi --- talamus opticus ning medial yuzasi Metathalamus --- 2 ta tizzasimon tanadan tashkil topgan 1) corpus geniculatum laterale 2) corpus geniculatum mediale Bular o`zaro o`rta miyadagi tepachalar --- colliculus superior va colliculus inferior dagi yelkachalar --- brachium colliculus superior va brachium colliculus inferior bilan bog`lanadi. 1) colliculus superior brachium colliculus superior yordamida corpus geniculatum laterale bilan bog`lanadi. Bunda po`stloq osti ko`rish markazi joylashadi. 2) colliculus inferior brachium colliculus inferior yordamida corpus geniculatum mediale bilan bog`lanadi. Bunda po`stloq osti eshitish markazi joylashadi. Oraliq miyani --- arteria choroidea anterior qon bilan taminlaydi. Oraliq miyada 4 ta cho`ntak bor: 1) recessus infundibularis 2) recessus supraopticus 3) recessus suprapinealis 4) recessus pinealis O`rta miya ---- mesencephalon O`z miya pufagidan o`zi hosil bo`ladi. Oraliq miya bilan ortqi miya o`rtasida joylashadi. 2 ta qismi bor 1) Ventral qismi --- crus cerebri 2) Dorsal qismi --- lamina quadrigemina 150 Bo`shlig`i aqueductus cerebri --- miya suv yo`li ( Selviy yo`li ) Crus cerebri ---- 2 ta qismi bor 1) Ventral qismi ---- pedinculus cerebri bor 2) Dorsal qism ---- tegmentum mesencephalica bor Ikkita qism o`rtasida qizil o`zak --- nucleus ruber, buni yuqorisida qora modda ---- substantia nigra bo`ladi. Bular bajaradigan vazifasiga ko`ra ekstropiramidal sistemaga kiradi ya`ni bu sistema odam ixtiyoriga bo`ysunmaydigan harakatlarni (kiprik uchishi, oyoq-qo`llar uvushishi) boshqaradi. Lamina quadrigemina 2 juft tizzasimon tanadan iborat 1) colliculus superior 2) colliculus inferior Colliculus superior o`zining yelkachasi --- brachium colliculus superior yordamida metathalamusdagi corpus geniculatum laterale bilan bog`lanadi. Bu yerda po`stloq osti ko`rish markazi joylashadi. Colliculus inferior o`zining yelkachasi --- brachium colliculus inferior yordamida metathalamusdagi corpus geniculatum mediale bilan bog`lanadi. Bu yerda po`stloq osti eshitish markazi joylashadi. Miya suv yo`li ---- aqueductus cerebri Uzunligi --- 1.5 sm. Uchinchi qorinchani to`rtinchi qorincha bilan bog`lab turadi. Devori markaziy kulrang modda --- substantia grisea centralis bilan qoplangan. Bunda 2 juft bosh miya nervining yadrosi joylashadi. Miya suv yo`lining tubida colliculus superior qarshisida bosh miya nervining 2 ta yadrosi bor. 1) Ventral qismida --- nucleus nervus occulomatorius ---- ko`z olmasi mushaklarini innervatsiya qiladi 2) Qarama-qarshisida --- nucleus nervus occulomatorius accessorius ( Yakubovich o`zagi ). Buning simpatik tolalari musculus dilatator pupillae --- qorachiqni kengaytiruvchi mushakni innervatsiya qiladi. Parasimpatik tolalari musculus cilliaris --- kiprik mushagi bilan musculus sphincter pupillae --- qorachiqni toraytiruvchi mushakni innervatsiya qiladi. 151 Miya suv yo`lining tubida colliculus inferior qarshisida nucleus nervus trochlearis bo`lib, u ko`z olmasining yuqorigi qiyshiq mushagini innervatsiya qiladi. O`rta miyani arteria basillaris dan chiquvchi --- arteria mesencephalica qon bilan taminlaydi. Ortqi miya ---- metencephalon Mesencephalon bilan mylencephalon orasida joylashgan. Rombsimon miya pufagidan hosil bo`ladi. 2 ta qismi bor 1) pons --- miya ko`prigi 2) cerebellum --- miyacha Bo`shlig`i to`rtinchi qorincha --- ventriculus tertius hisoblanadi. Pons --- ko`prik Uzunchoq miya bilan birgalikda clivus da joylashadi. O`rta miya oyoqchalari bilan uzunchoq miya orasida joylashgan. Tashqi tuzilishida 2 ta qismi bor 1) pars ventralis pontis 2) pars dorsalis pontis Pars ventralis pontis da sulcus basillaris joylashadi. Sulcus basillaris da arteria basillaris joylashib, Villiziy-Zaxarchenko halqasini hosil qiladi. Pars dorsalis pontis da 5-6-7-8-juft bosh miya nervlarining yadrolari joylashadi. Ko`prikni ko`ndalang kesganimizda o`rtasida trapetsiyasimon tana --- corpus trapezoideum bo`ladi. U ko`prikni 2 ta qismga bo`ladi 1) pars basillaris pontis 2) pars tegmentum pontis Trapetsiyasimon tananing oldingi tarafida nucleus propria pontis, ostida nucleus olivaris superior bo`ladi. 2 ta yadro bilan tana po`stloq osti eshitish markazining tolalarini saqlaydi. Ko`prikni arteria basillaris dan chiquvchi arteria pontis qon bilan taminlaydi 152 Cerebellum ---- miyacha Orqa kalla chuqurchasida joylashadi. Bosh miya yarimsharlaridan --- fissura transversa cerebri yordamida ajraladi. 2 ta yarimshari bor 1) hemisphaeria dextra 2) hemisphaeria sinistra Bularni bir-biridan chuvalchangsimon qism --- vermis ajratib turadi. 2 ta yuzasi bo`ladi. 1) facies superior 2) facies inferior Bularni bir-biridan gorizontal yoriq --- fissura horizontalis ajratib turadi Miyacha 3 juft oyoqchasi yordamida boshqa miyalar bilan bog`lanadi. 1) pedunculi cerebellaris superior --- o`rta miya 2) pedunculi cerebellaris inferior --- uzunchoq miya bilan 3) pedunculi cerebellaris media --- ko`prik bilan Ko`ndalang kesmasi 2 ta moddadan tuzilgan. 1) Kulrang modda ---- perferiyada joylashadi 2) Oq modda ---- markazda joylashadi Oq moddaning kulrang modda ichiga botib kirishi, daraxtning kurtaklanishini eslatadi, bunga hayot daraxti --- arbor vitae deyiladi. Kulrang moddada 4 juft yadro bo`ladi 1) nucleus fastigi --- cho`qqi o`zagi. Vestibular apparatni boshqaradi. 2) nucleus dentatus --- qo`l-oyoq mushaklar faoliyatini boshqaradi. 3) nucleus globus --- sharsimon o`zak 4) nucleus emboliformis --- po`kaksimon o`zak Globus bilan emboliformis --- bosh, bo`yin hamda tana mushaklar faoliyatini boshqaradi. Qon bilan taminlanishi: 1) arteria cerebelli inferior posterior --- arteria vertebralis dan chiqadi 2) arteria cerebelli inferior anterior arteria basillaris dan chiqadi 3) arteria cerebelli superior To`rtinchi qorincha ---- ventriculus quartus 153 Hosil qilishda o`rta miya, miyacha, ko`prik, uzunchoq miya qatnashadi. Aloqalari: 1) Yuqoridan ---- miya suv yo`li orqali uchinchi qorincha bilan 2) Pastdan ---- apertura mediana ventriculi quarti ( Majanti teshigi ) canalis centralis ga ulanib orqa miya bilan aloqa qiladi. 3) Yondan ---- apertura lateralis ventriculi quarti ( Lyushka teshigi ) bosh miyaning subaroxnoidal bo`shlig`i bilan aloqa qiladi. To`rtinchi qorinchaning tomini: yuqoridan miyachaning 1 juft oyoqchasi bilan 1 juft miya chodiri ---- velum medullaris superior hosil qiladi. Pastdan miyachaning 1 juft pastki oyoqchasi hosil qiladi. To`rtinchi qorinchaning tubini: ko`prik bilan uzunchoq miyaning dorsal yuzasi ya`ni fossa rhomboidea hosil qiladi. Rombsimon chuqurcha ---- fossa rhomboidea 2 ta qismi bor 1) Yuqorigi qism 2) Pastki qism Bularni bir-biridan stria medullaris ajratadi. Stria medullaris 8-juft bosh miya nervining nerv tolalari hisoblanadi. Sulcus medianus 2 ta qismga bo`ladi. 1) O`ng qism 2) Chap qism Sulcus medianus ning ikki yon tomonida eminentia medialis bo`lib, bu bosh miya kulrang moddalarining to`planishi hisobiga hosil bo`ladi. Eminentia medialis ning yuqorisida yuz do`mbog`i --- colliculus facialis bo`lib, bu 6-7-juft bosh miya nervining harakat o`zaklarini to`planishi hisobiga hosil bo`ladi. Rombsimon chuqurchaning yon tomonida area vestibularis bo`lib, 8-juft bosh miya nervining sezuvchi yadrolari joylashadi. Rombsimon chuqurchaning pastki uchligida 2 juft uchburchak bo`ladi. 1) Ichki tarafdagisi --- trigonum nucleus nervus hypoglossus --- 12-juft bosh miya nervining harakat yadrosi joylashadi. 2) Tashqi tarafdagisi --- trigonum nucleus dorsalis nervi vagi --- 10-juft bosh miya nervining vegetativ o`zagi joylashadi. 154 Uzunchoq miya ---- mylencephalon Ortqi miya bilan orqa miya orasida joylashgan. Rhombencephalon pufagidan hosil bo`ladi. Uzunligi 2-2.5 sm, clivus da joylashadi. 3 ta nomi bor. 1) mylencephalon --- tashqi tuzulishi orqa miyaga, ichki tuzulishi bosh miyaga o`xshagani uchun 2) medulla oblangata --- orqa miyaning davomi bo`lganligi uchun 3) bulbus cerebri --- piyozcha shakliga o`xshagani uchun 4 ta yuzasi bor 1) facies ventralis 2) facies dorsalis 3) facies lateralis ---- 1 juft Ventral yuzasida yoriq --- fissura mediana anterior bilan sulcus lateralis anterior bo`ladi. Sulcus lateralis anterior dan 12-juft bosh miya nervi chiqadi. Natijada ichki tarafda 1 juft piramida, tashqi tarafda 1 juft oliva hosil bo`ladi. Dorsal yuzasida --- sulcus mediana posterior bilan sulcus lateralis posterior bo`ladi. Sulcus lateralis posterior dan 9-10-11-juft bosh miya nervlari chiqadi. Uzunchoq miyaning funiculus posterior ida orqa miyadagi kabi, sulcus intermedius posterior bo`lib, u orqa tizimchani 2 ta tutamga ajratadi. 1) faciculus gracilis ---- nozik tutam ( Goll tutami ) 2) faciculus cuneatus ---- ponasimon tutam ( Burdax tutami ) Bularning yadrolari yuqoriga ko`tarilib, yig`ilib --- nucleus gracilis yoki tuberculum gracilis, nucleus cuneatus yoki tuberculum cuneatus ni hosil qiladi. Uzunchoq miyani ko`ndalang kesganimizda 2 ta moddadan tuzilganligi ko`rinadi. 1) Kulrang modda --- nafas olish, qon aylanish markazi hamda moddalar almashinuvi bilan hazm qilish markazi joylashadi 2) Oq modda Uzunchoq miyani arteria vertebralis dan chiquvchi arteria spinalis posterior qon bilan taminlaydi. Bosh miya yadrolari 155 Rombsimon chuqurchada 3-12-juft bosh miya nervlarining yadrolari joylashadi. 1-2-juft nervlarda yadro bo`lmaydi. 1) 3-juft nerv ---- nervus occulomotorius 2 ta o`zagi bor a) harakat o`zagi --- nucleus nervus occulomotorius b) vegetativ o`zagi --- nucleus nervus occulomotorius accessorius ( Yakubovich o`zagi ) Bular miya suv yo`lining tubida colliculus superior qarshisida joylashgan. 2) 4-juft nerv --- nervus trochlearis 1 ta o`zagi bor a) harakat o`zagi --- nucleus nervus motorius Bu miya suv yo`lining tubida colliculus inferior qarshisida joylashgan. 3) 5-juft nerv --- nerv trigeminus 4 ta o`zagi bor a) harakat o`zagi --- nucleus nervus motorius --- ko`prikning dorsal yuzasida eminentia medialis da joylashadi. Qolgan 3 tasi sezuvchi o`zaklar b) nucleus pontis --- ko`prikda joylashgan c) nucleus mesencephalica --- o`rta miyada d) nucleus spinalis --- orqa miyada 4) 6-juft nerv --- nervus abdusens 1 ta o`zagi bor a) harakat o`zagi --- nucleus nervus motorius --- ko`prikning dorsal yuzasida colliculus facialis da joylashgan 5) 7-juft nerv --- nervus facialis 3 ta o`zagi bor a) harakat o`zagi --- nucleus nervus motorius 156 b) vegetativ o`zagi --- nucleus salivatorius superior --- yuqorigi so`lak ajratuvchi o`zak c) sezuvchi o`zak --- nucleus solitarius --- 7, 9, 10 - juft nervlar uchun umumiy bo`ladi Hammasi ko`prikning dorsal yuzasida joylashgan 6) 8-juft nerv --- nervus vestibulocochlearis 2 ta qismi bor 1) pars cochlearis 2) pars vestibularis Pars cochlearis ning 2 ta o`zagi bor a) nucleus cochlearis anterior b) nucleus cochlearis posterior Pars vestibularis ning 4 ta o`zagi bor a) nucleus vestibularis superior ( Bexterev o`zagi ) b) nucleus vestibularis inferior ( Roller o`zagi ) c) nucleus vestibularis lateralis ( Deyters o`zagi ) d) nucleus vestibularis medialis ( Shvalbe o`zagi ) Hammasi area vestibularis da joylashadi. 7) 9-juft nerv --- nervus glossapharyngeus 3 ta o`zagi bor a) harakat o`zagi --- nucleus ambiguus --- 9-10-juft nervlar uchun umumiy b) sezuvchi o`zagi --- nucleus solitarius c) vegetativ o`zagi --- nucleus salivatorius inferior Hammasi uzunchoq miyaning dorsal yuzasida joylashgan. 8) 10-juft nerv --- nervus vagus 3 ta o`zagi bor a) harakat o`zagi --- nucleus ambiguus d) sezuvchi o`zagi --- nucleus solitarius 157 b) vegetativ o`zagi --- nucleus dorsalis nervi vagi Hammasi uzunchoq miyaning dorsal yuzasida joylashgan. 9) 11-juft nerv --- nervus accessorius 2 ta o`zagi bor a) harakat o`zagi --- nucleus cranialis yoki caudalis --- uzunchoq miyada joylashadi b) harakat o`zagi --- nucleus spinalis --- orqa miyada joylashadi 10) 12-juft nerv --- nervus hypoglossus 1 ta o`zagi bor a) harakat o`zagi --- nucleus nervus hypoglossus --- rombsimon chuqurchaning pastki uchligidagi --- trigonum nucleus nervus hypoglossus joylashgan Bosh miya yarimsharlarida 2 xil modda tafovut qilinadi: 1) Oq modda 2) Kulrang modda Oq moddasida 3 xil tolalar joylashadi 1) Assotsiativ --- bitta bosh miya yarimsharida joylashgan bir-biriga yaqin bo`lgan markazlarni uzviy bog`laydi. 2) Comissural --- o`ng va chap yarimsharda joylashgan bir-biriga o`xshash bo`lgan markazlarni bog`laydi --- qadoq tana, gumbaz, comissura cerebri anterior, comissura cerebri posterior 3) Proyeksion --- po`stloq markazlarini po`stloq osti markazlar bilan bog`laydi. Qadoq tana --- corpus collosum Tarkibida comissural tolalarni saqlaydi 5 ta qismi bor 1) splenius --- qayishi 2) truncus --- ustuni 3) genus --- tizzasi 4) rostrum --- tumshug`i 5) lamina rostlaris --- tumshuq plastinkasi 158 Gumbaz --- fornix Tarkibida comissural tolalarni saqlaydi 4 ta qismi bor 1) corpus fornix 2) crus fornix 3) comissura fornix 4) columna fornix Corpora mamillaris bo`lib tugaydi. Yon qorincha --- ventriculus lateralis Bu oxirgi miyaning bo`shlig`i hisoblanadi. 4 ta qismi bor 1) cornu anterior --- lobus frontalis da joylashgan 2) cornu posterior --- lobus occipitalis da joylashgan 3) pars centralis --- ichki kapsula tizzasini yo`qolgunga qadar kessak orqasida joylashgan --- lobus pareitalis da 4) cornu inferior --- yadro qobig`i --- putamen ning ostida lobus temporalis da joylashgan Cornu anterior ning 3 ta devori bor 1) Lateral devorini --- caput nucleus caudatus hosil qiladi 2) Medial devorini --- cavum septum pellucidum atrofidagi oq modda hosil qiladi 3) Oldingi yuqori devorini --- qadoq tananing genus qismining tolalari hosil qiladi Cornu posterior ning 4 ta devori bor 1) Lateral devorini --- bosh miya yarimsharlarining oq moddasi hosil qiladi 2) Yuqori devorini --- qadoq tananing splenius qismining tolalari hosil qiladi 3) Pastki devorini --- trigonum collateralis hosil qiladi. Bu sulcus collateralis ning botib kirishi hisobiga hosil bo`ladi. 4) Medial devorida --- 2 ta tepacha bo`ladi a) bulbus cornu posterior --- sulcus pareitooccipitalis ning botib kirishi natijasida hosil bo`ladi. 159 b) calcar avis --- sulcus calcarinus hisobiga hosil bo`ladi. Pars centralis da 3 ta devori bor 1) Yuqori devorini --- qadoq tananing truncus qismining hosil qiladi 2) Medial devorini --- corpus nucleus caudatus hosil qiladi 3) Tubini --- talamus opticus ning medial yuzasi hosil qiladi Cornu inferior ning 4 ta devori bor 1) Lateral devorini --- bosh miya yarimsharlarining oq moddasi hosil qiladi 2) Medial devorini --- gyrus paragepacampus hosil qiladi 3) Yuqori devorini --- cauda nucleus caudatus hosil qiladi 4) Pastki devorini --- eminentia collateralis hosil qiladi Yon qorincha Manroi teshigi yordamida uchinchi qorincha bilan aloqa qiladi. Ichki kapsula --- capsula interna Bundan proyeksion tolalar o`tadi 3 ta qismi bor 1) crus anterior 2) crus posterior 3) genus Crus anterior devorlari Lateral devorini --- yasmiqsimon o`zak --- nucleus lentiformis hosil qiladi Medial devorini --- caput nucleus caudatus hosil qiladi Crus posterior devorlari Medial devorini --- nucleus lentiformis hosil qiladi Lateral devorini --- yasmiqsimon o`zak --- nucleus lentiformis hosil qiladi Genus ning devorlari Lateral devorini --- yasmiqsimon o`zak --- nucleus lentiformis hosil qiladi Medial devorini --- corpus fornix hosil qiladi Asos o`zaklari --- 3 ta 160 A) Tag`il tana --- corpus striatum Tarkibiga 2 ta yadro kiradi 1) nucleus lentiformis --- yasmiqsimon o`zak 2) nucleus caudatus --- dumli o`zak Nucleus caudatus ning 3 ta qismi bor 1) caput 2) corpus --- ichki kapsula tizzasini tagida bo`ladi 3) cauda --- putamen ning tagida bo`ladi Nucleus caudatus ning boshi yon qorincha oldingi shoxining lateral devorini hosil qiladi Nucleus caudatus ning tanasi yon qorincha markaziy qismining medial devorini hosil qiladi Nucleus caudatus ning dumi yon qorincha pastki shoxining yuqori devorini hosil qiladi Nucleus lentiformis ichki kapsulaning uchchala qismining yon devorini hosil qiladi. 3 ta qismi bor 1) putamen --- yadro qobig`i 2) globus pallidus lateralis (rangpar shar) 3) globus pallidus medialis B) To`siq ---- claustrum Yasmiqsimon o`zak bilan insula --- orolcha o`rtasida joylashgan. To`siq bilan yasmiqsimon o`zak o`rtasida capsula externa bor To`siq bilan insula o`rtasida capsula extrema bor To`siq capsula externa ni capsula extrema dan ajratib turadi. C) Bodomsimon tana --- corpus amigdoloideum Bosh miya yarimsharlarining chakka bo`lagini oq moddasi ichida joylashadi Bajaradigan vazifasiga ko`ra po`stloq osti hidlov markazi hisoblanadi Bularni hammasini --- arteria choroidea anterior qon bilan taminlaydi. Orqa miya nervlari ---- nervus spinalis 161 Odamda 31 juft orqa miya nervlari tafovut qilinadi. Orqa miyaning kulrang moddasini oldingi shoxidan harakat, orqa shoxidan sezuvchi tolalar ( radix motoria et sensoria ) chiqib umurtqalar tanasidagi incisura vertebralis superior et inferior larning birlashishidan hosil bo`lgan foramen intervertebralis lar ro`parasida qo`shilib --- ganglion spinalis ni hosil qiladi. Ganglion spinalis lardan nervus spinalis lar chiqadi. Nervus spinalis dan 4 ta tarmoq chiqadi. 1) ramus anterior ---- tananing oldingi sohasini qo`l-oyoqlarning mushaklari va terisini innervatsiya qiladi 2) ramus posterior ---- tananing orqa sohasidagi chuqur mushaklar bilan terisini innervatsiya qiladi 3) ramus meningeus ---- chiqqan teshigiga qayta kirib, orqa miya pardalari bilan bosh miya pardalarini innervatsiya qiladi. 4) ramus communicans ---- endokrin bezlari va qon-tomirlar devorini innervatsiya qiladi Orqa miya nervlari 2 ta katta guruhga bo`linadi 1) Oldingi shoxlari 2) Orqa shoxlari Orqa miya nervlarining orqa shoxlari 5 ta qismga bo`linadi 1) ramus dorsalis nervus cervicalis 2) ramus dorsalis nervus thoracica 3) ramus dorsalis nervus lumbalis 4) ramus dorsalis nervus sacralis 5) ramus dorsalis nervus coccygeus 1-bo`yin orqa miya nervining orqa shoxi --- nervus suboccipitalis deyiladi. Bu ensa bilan 1-bo`yin umurtqasi orasidan chiqadi. Bu harakatlantiruvchi nerv bo`lib, ensa osti mushaklarini innervatsiya qiladi. 2-bo`yin orqa miya nervining orqa shoxi --- nervus occipitalis major deyiladi. Bu aralash nerv hisoblanib, 2 xil tolalari bo`ladi. 1) Kalta tolalari --- musculus semispinalis capitis, musculus splenus capitis, musculus splenus cervix larni inervatsiya qiladi 2) Uzun tolalari --- ensa terisini innervatsiya qiladi Qolgan 6 ta bo`yin orqa miya nervlarining orqa shoxi hamda 12 ta ko`krak orqa miya nervlarining orqa shoxlari nomga ega emas. Ular o`zining atrofida joylashgan chuqur mushaklari bilan terisini innervatsiya qiladi. 162 1-2-3- bel orqa miya nervining orqa shoxi --- nervus clunium superior deyiladi. Bu sezuvchi nerv bo`lib, crista iliaca ning yuqorisidagi terini innervatsiya qiladi. 4-5- bel orqa miya nervining orqa shoxi nomga ega emas. Ular o`zining atrofidagi mushak va terini innervatsiya qiladi. 1-2-3-dumg`aza orqa miya nervining orqa shoxi --- nervus clunium medius deyiladi. Bu musculus gluteus maximus ni qoplab turgan terini innervatsiya qiladi. 4-5-dumg`aza va 1-dum orqa miya nervining orqa shoxi --- nervus anacoccygeus deyiladi. Bu oraliq terisini innervatsiya qiladi. Orqa miya nervlarining orqa shoxlari chigal hosil qilmaydi. Orqa miya nervlarining oldingi shoxlari odamda 5 xil chigal hosil qiladi. 1) plexus cervicalis 2) plexus brachialis 3) plexus lumbalis 4) plexus sacralis 5) plexus coccygeus Bo`yin chigali ---- plexus cervicalis Orqa miya nervining oldingi shoxini C 1 - C 4 larning qo`shilishidan hosil bo`ladi. Bo`yin chigali yon tomondan musculus sternocleidomastoideus, orqa tomondan musculus scalenus media, oldingi tomondan musculus scalenus anterior orasidan chiqadi. Tarmoqlari 3 xil 1) Sezuvchi tarmoqlar 2) Harakat tarmoqlari 3) Aralash tarmoqlar Sezuvchi tarmoqlar: 1) nervus auricularis magnus --- C 3 dan chiqadi. Quloq suprasi va tashqi eshituv yo`li terisini innervatsiya qiladi. 163 2) nervus occipitalis minor --- C 2 - C 3 dan chiqadi. Ensaning yon terisini innervatsiya qiladi 3) nervus transversus colli --- C 2 - C 3 dan chiqadi. Musculus platysma ni qoplab turgan terisini innervatsiya qiladi 4) nervus supraclavicularis --- C 3 - C 4 dan chiqadi. Bu musculus deltoideus, musculus pectoralis major, musculus pectoralis minor ni qoplab turgan terisini innervatsiya qiladi Harakat tolalari: 1) ramus muscularis --- bo`yinning chuqur qavat mushaklarini innervatsiya qiladi. 2) ramus trapezius --- musculus trapezius ni nervus accessorius bilan birga innervatsiya qiladi 3) ramus sternocleidomastoideus --- musculus sternocleidomastoideus ni nervus accessorius bilan birga innervatsiya qiladi 4) nervus cervicalis ascendens --- yuqoriga ko`tarilib, 12-juft bosh miya nervidan chiqadigan ramus descendens bilan til osti suyagi tanasining yon tomonida birlashib, bo`yin sirtmog`i --- ansa cervicalis ni hosil qiladi. Bu til osti suyagining ostki mushaklarini innervatsiya qiladi Aralash tola: 1) nervus phrenicus --- C 3 - C 4 yoki C 4 - C 5 orqa miya nervining oldingi shoxlarini qo`shilishidan hosil bo`ladi. Nervus phrenicus apertura thoracica superior ga yaqinlashganda o`ngi o`mrov osti arteriyasi va venasi orasi orqali o`tib, ko`krak bo`shig`ining ichiga kiradi. Chapi umumiy uyqu arteriyasi bilan o`mrov osti arteriyasi orasidan o`tib, ko`krak bo`shlig`ining ichiga kiradi. Uning sezuvchi tolalari --- pleura, pericard, peritonium ni innervatsiya qiladi. Harakat tolalari diaphragma ni innervatsiya qiladi. Yelka chigali ---- plexus brachialis C 5 - C 8 hamda Th 1 orqa miya nervining oldingi shoxlarining qo`shilishidan hosil bo`ladi. Tarmoqlari 2 guruh 1) O`mrov usti tarmoqlari --- kalta tarmoqlari 2) O`mrov osti tarmoqlari --- uzun tarmoqlari 164 Kalta tarmoqlari --- 7 ta 1) nervus dorsalis scapulae --- C 5 dan chiqadi. Musculus levator scapulae, musculus rhomboidea major, musculus rhomboidea minor ni innervatsiya qiladi 2) nervus thoracicus longus --- C 5 - C 6 dan chiqadi. Musculus serratus anterior ni innervatsiya qiladi 3) nervus subclavius --- C 5 dan chiqadi. Musculus subclavius ni innervatsiya qiladi. 4) nervus subscapularis --- C 5 - C 7 dan chiqadi. Musculus subscapularis, musculus teres major ni innervatsiya qiladi. 5) nervus suprascapularis --- C 5 - C 6 dan chiqadi. Musculus supraspinatus, musculus infraspinatus ni innervatsiya qiladi. 6) nervus thoracodorsalis --- C 5 - C 7 dan chiqadi. Musculus latissimus dorsi ni innervatsiya qiladi. 7) nervus pectoralis lateralis et medialis --- eng uzuni bo`lib, C 5 - Th 1 dan chiqadi. Laterali musculus pectoralis major ni, mediali musculus pectoralis minor ni innervatsiya qiladi. Uzun tarmoqlari 3 ta ustunga bo`linadi 1) faciculus lateralis 2) faciculus medialis 3) faciculus posterior Faciculus lateralis dan 2 ta tarmoq beradi 1) nervus musculocutaneus --- 2 ta tarmoq beradi a) ramus muscularis --- yelkaning oldingi guruh mushaklarini innervatsiya qiladi b) nervus cutaneus antebrachii lateralis --- bilakning oldingi va yon terisini innervatsiya qiladi 2) radix medialis --- medial poyadan chiquvchi radix lateralis bilan qo`shilib, nervus medianus ni hosil qiladi Faciculus medialis dan chiqadigan tarmoqlar: 1) nervus medianus ---- yelkaning oldingi sohasidagi sulcus bicepitalis medialis da joylashib, yelka sohasiga tarmoq bermaydi. Fossa cubiti ga kelib, bilakning oldingi yuzasidagi sulcus medianus da joylashib, ramus muscularis tarmog`ini beradi va bilakning oldingi guruh mushaklaridan 7,5 tasini innervatsiya qiladi. Musculus flexor carpiulnaris ni to`liq, musculus flexor digitorum profundus ni medial chetini innervatsiya qilmaydi. So`ngra ramus muscularis retinoculum 165 flexorum dan o`tgandan keyin thenar mushaklarni to`liq va mesothenar mushaklarni 3.5 barmog`inikini innervatsiya qiladi. Nervus medianus kaft sohasiga 2-tarmoq --- nervus digitalis palmaris ni berib, 3.5 barmoq terisini, kaft orqasiga nervus digitalis dorsalis ni berib, 3.5 ta distal falangalarning terisini innervatsiya qiladi. 2) nervus ulnaris ---- bu ham sulcus bicepitalis medialis da joylashib, yelka sohasiga tarmoq bermaydi. Fossa cubiti sohasida 1-tarmoq ramus articularis ni berib, tirsak bo`g`imini innervatsiya qiladi. So`ngra bilakning oldingi yuzasidagi sulcus ulnaris da joylashib 2-tarmoq ramus muscularis ni beradi. Bu bilakning oldingi yuzasidagi 1,5 ta mushakni (musculus flexor carpi ulnaris, musculus flexor digitorum profundus ning medial chetini) innervatsiya qiladi. So`ngra ramus muscularis kaft sohasiga kelib, hypothenar va 1.5 ta chuvalchangsimon mushakni innervatsiya qiladi. Nervus ulnaris kaft sohasiga ramus digitalis palmaris ni berib, 1.5 barmoq terisini, kaft orqasiga ramus digitalis dorsalis ni berib, 2.5 barmoq terisini innervatsiya qiladi. 3) nervus cutaneus brachii medialis --- yelkaning oldingi yuza terisini innervatsiya qiladi 4) nervus cutaneus antebrachii medialis --- bilakning oldingi yuza terisini innervatsiya qiladi Faciculus posterior dan chiqadigan tarmoqlar: 1) nervus axillaris ---- foramen quadralaterum orqali yelkaning orqa tarafiga o`tib, 1-tarmoq ramus muscularis ni berib, musculus deltoideus bilan musculus teres minor ni innervatsiya qiladi. So`ngra 2-tarmoq nervus cutaneus brachii posterior lateralis ni berib, yelkaning orqa yon terisini innervatsiya qiladi. 2) nervus radialis ---- bu arteria profunda brachii bilan birgalikda yelkaning orqa tarafiga o`tib, 1-tarmoq ramus muscularis ni berib, yelkaning va bilakning orqa guruh mushaklarini innervatsiya qiladi. So`ngra 2- va 3-tarmoq nervus cutaneus brachii posterior bilan nervus cutaneus antebrachii posterior ni berib, yelka bilan bilakning orqa yuza terisini innervatsiya qiladi. Nervus radialis kaft orqasiga ramus digitalis dorsalis ni berib, 2.5 barmoq terisini innervatsiya qiladi. Bel chigali ---- plexus lumbalis Th 12 - L 4 orqa miya nervi oldingi shoxlarining qo`shilishidan hosil bo`ladi. Tarmoqlari 2 guruhga bo`linadi. 166 1) Kalta tarmoqlari 2) Uzun tarmoqlari Kalta tarmoqlari: 1) ramus muscularis --- musculus iliacus, musculus psoas major, musculus psoas minor, musculus quadratus lumborum larni innervatsiya qiladi. Uzun tarmoqlari: 1) nervus iliohypogastricus --- tarmoqlari: a) ramus muscularis --- qorinning oldingi va lateral guruh mushaklarini innervatsiya qiladi. b) ramus cutaneus --- qorinning oldingi va leteral guruh mushaklarini qoplab turgan terisini innervatsiya qiladi. 2) nervus ilioinguinalis --- chov kanalining ichiga kirib, erkaklarda urug` tizimchasi, ayollarda bachadon yumaloq boylami ostidan o`tib, chov kanalidan chiqib tarmoqlar beradi. a) ramus muscularis --- qorinning lateral guruh mushaklari innervatsiya qiladi b) nervus scrotalis anterior --- Erkaklarda yorg`oq terisini, urug` tizimchasini, urug` pufakchasini, moyakni innervatsiya qiladi. Ayollarda esa bachadon yumaloq boylami bilan jinsiy lablarni innervatsiya qiladi 3) nervus genitofemoralis --- tanosil-son nervi --- chov kanaliga kirishdan oldin 2 ta tarmoq beradi. a) ramus genitalis ---- chov kanali ichiga kirib, erkaklarda urug` tizimchasi, ayollarda bachadon yumaloq boylamining oldidan o`tib, erkaklarda urug` pufakchasi, prostata bezi, kuper bezi, moyak, moyak ortig`i, urug` tizimchasini innervatsiya qiladi. Ayollarda bachadon yumaloq boylami bilan jinsiy lablarni innervatsiya qiladi. b) ramus femoralis ---- lacuna vasorum orqali sonning oldingi yuzasiga o`tib, trigonum femoralis ni qoplab turgan terisini innervatsiya qiladi. 4) nervus cutaneus femoris lateralis --- sonning tashqi yuza terisini innervatsiya qiladi 5) nervus femoralis ---- lacuna musculorum orqali sonning oldingi tarafiga o`tib, 3 ta tarmoq beradi. a) ramus muscularis --- sonning oldingi guruh mushaklarini innervatsiya qiladi b) nervus cutaneus anterior --- sonning oldingi yuza terisini innervatsiya qiladi c) nervus saphenus ---- yashirin nerv. Bu sonning medial tomonidagi canalis adductorius orqali o`tib, taqim osti chuqurchasi sohasida 2 ta tarmoq beradi. ramus infrapatellaris --- tizza bo`g`imini innervatsiya qiladi 167 nervus cutaneus cruris medialis ---- boldirning medial yuzasi terisini bosh barmoq terisigacha innervatsiya qiladi 6) nervus obturatorius ---- arteria obturatorius, vena obturatorius bilan birgalikda, kichik chanoq bo`shlig`idagi canalis obturatorius orqali sonning medial tarafiga o`tib, tarmoqlar beradi. a) ramus muscularis ---- 2 ta shoxga bo`linadi 1) ramus anterior ---- musculus pectenius, musculus adductor longus, musculus adductor brevis, musculus gracilis larni innervatsiya qiladi. O`zidan bitta tarmoq ramus pubicus ni berib, qov suyagini innervatsiya qiladi. 2) ramus posterior ---- musculus adductor magnus bilan musculus obturatorius externus ni innervatsiya qiladi. O`zidan bitta tarmoq ramus acetobularis ni berib, son-chanoq bo`g`imini innervatsiya qiladi. b) ramus cutaneus ---- sonning medial yuza terisini innervatsiya qiladi. Dumg`aza chigali ---- plexus sacralis L 4 - S 3 orqa miya nervlari oldingi shoxlarining qo`shilishidan hosil bo`ladi. Tarmoqlari 2 guruhga bo`linadi 1) Kalta tarmoqlari 2) Uzun tarmoqlari Kalta tarmoqlari: 1) ramus muscularis --- musculus iliacus, musculus psoas major, musculus psoas minor, musculus quadratus lumborum, musculus periformis, musculus gemellus superior, musculus gemellus inferior, musculus obturatorius externus, musculus obturatorius internus larni innervatsiya qiladi. 2) musculus gluteus superior --- musculus gluteus medius, musculus gluteus minimus, musculus periformis, musculus obturatorius externus, musculus obturatorius internus larni innervatsiya qiladi 3) musculus gluteus inferior --- foramen infraperiformis orqali dumbaning orqa tarafiga o`tib, musculus gluteus maximus bilan son-chanoq bo`g`imini innervatsiya qiladi. 4) nervus pudendus ---- uyatli nerv. Bu nervning erkak va ayollar uchun bir xil tarmoqlari: 168 a) nervus rectalis inferior --- to`g`ri ichakning pastki qismini b) nervus perinealis --- oraliqni c) nervus uretralis --- siydik yo`llarini innervatsiya qiladi Erkaklardagi tarmoqlari: Ayollardagi tarmoqlari: nervus bulbus penis nervus bulbus clitoris nervus profunda penis nervus profunda clitoris nervus scrotalis posterior nervus labialis posterior Uzun tarmoqlari: 1) nervus ischiadicus ---- sonning orqa guruh mushaklarini innervatsiya qiladi 2) nervus cutaneus femoris posterior ---- sonning orqa yuza terisini innervatsiya qiladi Nervus ischiadicus taqim osti chuqurchasining yuqori uchligida 2 ga bo`linadi 1) nervus tibialis 2) nervus peroneus communis Nervus tibialis --- nervus ischiadicus ning bevosita davomi bo`lib, boldirning orqa guruh mushaklarini innervatsiya qiladi. Nervus tibialis axil payining tagidagi canalis cruropopliteus da 2 ta oxirgi tarmoqlarini beradi. 1) nervus plantaris lateralis ---- sulcus plantaris lateralis da joylashadi 2) nervus plantaris medialis ---- sulcus plantaris medialis da joylashadi Bular tovon mushaklari bilan terisini innervatsiya qiladi Nervus tibialis yana ---- nervus cutaneus surae medialis ni berib, boldirning medial yuza terisini innervatsiya qiladi. Nervus peroneus communis 3 ta tarmoq beradi. 1) nervus cutaneus surae lateralis ---- boldirning lateral yuza terisini innervatsiya qiladi. Bu nervus cutaneus surae medialis bilan anastomoz hosil qilishidan ---- nervus suralis hosil bo`ladi. Nervus suralis boldirning orqa yuza terisini innervatsiya qiladi 2) nervus peroneus superficialis ---- boldirning lateral guruh mushaklarini innervatsiya qiladi 3) nervus peroneus profundus ---- boldirning oldingi guruh mushaklarini innervatsiya qiladi 169 Bosh miya nervlari Bajaradigan vazifasiga ko`ra 3 guruhga bo`linadi. 1) Sezuvchi bosh miya nervlari ---- 1-, 2-, 8- juft nervlar kiradi. Teri, shilliq parda, serroz pardalarni innervatsiya qiladi 2) Harakatlantiruvchi bosh miya nervlari ---- 3-, 4-, 6-, 7-, 11-, 12- juft nervlar kiradi. Mushaklarni innervatsiya qiladi. 3) Aralash bosh miya nervlari ---- 5-, 9-, 10- juft bosh miya nervlari kiradi. Muskullar, teri, shilliq va serroz pardalarni innervatsiya qiladi. 1-juft nerv --- nervus olfactorius --- hidlov nervi Sezuvchi nerv bo`lib, o`zak va tuguni bo`lmaydi. Shuning uchun rombsimon chuqurchada joylashmaydi. miya bo`shlig`idan chiqish joyi ---- bulbus olfactorius kalla asosidan chiqish joyi ---- lamina cribrosa 3 ta neyroni bor 1) Yuqori burun yo`lining shilliq qavatidagi regio olfactorius dan boshlanib, lamina cribrosa orqali o`tib, bulbus olfactorius da tugaydi. 2) bulbus olfactorius dan boshlanib, tractus olfactorius orqali o`tib, trigonum olfactorius da tugaydi. 3) substantia perforantes anterior dan boshlanib 3 ta tutamga ajraladi a) stria olfactorius lateralis ---- qadoq tana ustidan o`tib, uncus da tugaydi b) stria olfactorius intermedia ---- qadoq tana ostidan o`tib, uncus da tugaydi c) stria olfactorius medialis ---- kalta tola bo`lib, qarama-qarshi tomonga o`tib, uncus da tugaydi Innervatsiyasi ---- yuqori burun yo`lining shilliq qavatini Nervning po`stloq markazi uncus da, po`stloq osti markazi esa corpora mamillaria bilan corpus amigdoloideum da joylashgan. 2-juft nerv ---- nervus opticus ---- ko`ruv nervi Sezuvchi nerv bo`lib, o`zak va tuguni bo`lmaydi. Shuning uchun rombsimon chuqurchada joylashmaydi. miya bo`shlig`idan chiqish joyi ---- chiasma opticus kalla asosidan chiqish joyi ---- canalis opticus 170 4 ta neyroni bor 1) Kolbacha va tayoqchalarda joylashgan 2) Bipolyar hujayralarda joylashgan 3) Ganglioz yoki multipolyar hujayralarda joylashgan Bu 3 ta neyron ko`zning to`r pardasida joylashadi. 3-neyronning aksonidan --- nervus opticus hosil bo`ladi. Nerv ko`ruv kanali orqali chiqib ko`ruv kesishmasi sohasida 70% tolalari kesishadi, 30% tolalari kesishmaydi. 4) tractus opticus ga kelib, 2 ta tutamga bo`linadi a) methatalamus ning corpus geniculatum lateralis idan boshlanib, pulvinar talami orqali o`tib, sulcus calcarinus da tugaydi. Bu yerda nervning po`stloq markazi joylashadi b) O`rta miya to`rt tepaligining yuqori tepachasi --- colliculus superior da joylashadi. Bu yerda nervning po`stloq osti markazi joylashgan. Nervning 4 ta qismi bor 1) Intrabulbar ---- 0.5-1.5 mm 2) Retrobulbar ---- 25-30 mm 3) Kanal ichi ---- 5-8 mm. Kanaldan nervus opticus dan tashqari arteria ophtalmica o`tadi. 4) Kalla ichi ---- 14-17 mm Innervatsiyasi ---- ko`z olmasining oqsilli, tomirli va to`r pardasini 3-juft nerv ---- nervus occulomotorius ---- ko`zni harakatlantiruvchi nerv 2 ta yadrosi bor 1) harakat yadrosi ---- nucleus nervus occulomotorius 2) vegetativ yadrosi ---- nucleus nervus occulomotorius accessorius ( Yakubovich o`zagi ) Yadrolar miya suv yo`lining tubida colliculus superior qarshisida joylashadi. miya bo`shlig`idan chiqish joyi ---- o`rta miya oyoqchalari orasidan kalla asosidan chiqish joyi ---- fissura orbitalis superior Nerv fissura orbitalis superior orqali ko`z kosasining ichiga kirganda 2 ta shoxga bo`linadi. 1) ramus superior ---- musculus levator palpebri superior bilan musculus rectus oculi superior ni innervatsiya qiladi 171 2) ramus inferior ---- musculus rectus oculi inferior, musculus rectus oculi media, musculus obliquus oculi inferior ni innervatsiya qiladi 4-juft nerv ---- nervus trochlearis ---- g`altak nervi Harakatlantiruvchi nerv bo`lib, 1 ta harakat o`zagi bor 1) nucleus nervus motorius Yadro miya suv yo`lining tubida colliculus inferior qarshisida joylashgan. miya bo`shlig`idan chiqish joyi ---- o`rta miya oyoqchalarining tashqi tarafidagi fossa interpedincularis dan chiqadi kalla asosidan chiqish joyi ---- fissura orbitalis superior Innervatsiya ---- musculus obliquus oculi superior ---- ko`z olmasining yuqori qiyshiq mushagini 6-juft nerv ---- nervus abducens ---- uzoqlashtiruvchi nerv Harakatlantiruvchi nerv bo`lib, 1 ta harakat o`zagi bor 1) nucleus nervus motorius Yadro ko`prikning dorsal yuzasidagi colliculus facialis da joylashadi. miya bo`shlig`idan chiqish joyi ---- ko`prik bilan uzunchoq miya orasidan kalla asosidan chiqish joyi ---- fissura orbitalis superior Innervatsiyasi ---- musculus rectus oculi lateralis 5- juft nerv ---- nucleus trigeminus ----- 3 shoxli nerv Aralash nerv bo`lib, 4 ta yadrosi bor 1) harakat yadrosi ---- nucleus nervus motorius ---- ko`prikning dorsal yuzasidagi eminentia medialis da joylashgan Qolgan sezuvchi hisoblanadi 172 2) tractus nucleus mesencephalica 3) tractus nucleus pontis 4) tractus nucleus spinalis miya bo`shlig`idan chiqish joyi ---- ko`prik bilan miyachaning o`rta oyoqchalari orasidan 2 ta ildiz bo`lib chiqadi 1) radix motoria 2) radix sensoria Bu ildizlar qattiq miya pardasini teshib o`tib, cavum trigeminus ichiga kirib, chakka suyagining toshsimon qismini oldingi yuzasidagi impressio nervus trigeminus ro`parasida sezuvchi ildiz yarimoysimon tugun ---- ganglion semilunaris ni ( Gasser tuguni ) hosil qiladi Harakat ildizi tugun ostida joylashadi. Tugundan sezuvchi shoxlar chiqadi 1) nervus ophtalmicus 2) nervus maxillaris Harakat ildizidan chiqadi 1) nervus mandibularis Nervus ophtalmicus ---- sezuvchi nerv bo`lib, kalla asosidan chiqish joyi ---- fissura orbitalis superior Nerv fissura orbitalis superior orqali ko`z kosasining ichiga kirib, tarmoqlar beradi. 1) nervus frontalis ---- incisura frontalis ro`parasida 2 ta tarmoq beradi a) nervus supraorbitalis --- foramen supraorbitalis orqali peshona sohasiga chiqib, peshona terisini innervatsiya qiladi b) nervus supratrochlearis --- yuqori qovoq terisi, ko`z kosasining medial burchak terisini, burun ildizining shilliq qavatini innervatsiya qiladi 2) nervus lacrimalis ---- ko`z yosh bezining kapsulasini innervatsiya qiladi 3) nervus nasocilliaris --- tarmoqlari 6 ta a) nervus cilliaris longus ---- ko`z olmasining oqsilli va tomirli pardasini b) nervus cilliaris bervis ---- kipriklarni c) nervus infratrochlearis ---- pastki qovoq terisini d) nervus ethmoidalis anterior g`alvirsimon suyak shilliq pardasini e) nervus ethmoidalis posterior f) nervus nasalis ---- burun bo`shlig`ining shilliq pardasini innervatsiya qiladi 173 Nervus maxillaris ---- sezuvchi nerv bo`lib, kalla asosidan chiqish joyi ---- foramen rotundum Nervus maxillaris foramen rotundum dan chiqishdan oldin ramus meningea media shoxini berib, qattiq miya pardasini innervatsiya qiladi. So`ngra nerv pastga yo`nalib, qanot-tanglay chuqurchasi sohasida tarmoqlar beradi. 1 nervus infraorbitalis ---- fissura orbitalis inferior ko`z kosasining ichiga kirib, ko`z kosasining pastki devoridagi sulcus infraorbitalis da joylashib, canalis infraorbitalis orqali o`tib, foramen infraorbitalis orqali chiqib, fossa canina da joylashadi va tarmoqlar beradi. 1) ramus palpebralis inferior 2) ramus nasalis externa Kichik g`oz panjasi --- pes anserinus minor 3) ramus labialis superior 4) nervus alveolaris superior ---- tarmoqlari: a) nervus alveolaris anterior b) nervus alveolaris media c) nervis alveolaris posterior Nervus alveolaris superior ning bu 3 ta shoxi --- plexus dentalis superior ni hosil qiladi. Plexus dentalis superior dan 2 ta shox chiqadi: a) ramus dentalis superior ---- yuqorigi jag` tishlarini b) ramus gingvialis superior ---- yuqorigi tishlar milklarini 2 nervus zygomaticus ---- fissura orbitalis inferior orqali ko`z kosasining ichiga kirib, ko`z kosasining lateral devoridagi foramen zygomaticoorbitalis orqali yonoq suyagining ichiga kirib, 2 ta tarmoq beradi. 1) nervus zygomaticofacialis ---- foramen zygomaticofacialis orqali chiqib, yonoq terisini 2) nervus zygomaticotemporalis ---- foramen zygomaticotemporalis orqali chiqib, chakka terisini va quloq oldi bezini innervatsiya qiladi 3 ramus ganglionaris ---- tarkibida parasimpatik tola bo`lib, qanot-tanglay tugunini hosil qilishda qatnashadi va 4 ta tarmoq beradi. 1) nervus palatinus major 2) nervus palatinus minor Bular qattiq va yumshoq tanglay shilliq pardalarini 3) nervus canalis pterygoideus ---- ponasimon suyak shilliq pardasini 4) nervus nasalis lateralis ---- burunning yon soha terisini innervatsiya qiladi Nervus mandibularis ---- aralash nerv bo`lib, kalla asosidan chiqish joyi --- foramen ovarium Nerv foramen ovarium orqali chiqishdan oldin ramus meningialis ni berib, qattiq miya pardasini innervatsiya qiladi. 174 Tarmoqlari 2 xil 1) Sezuvchi tarmoqlar 2) Harakatlantiruvchi tarmoqlar Sezuvchi tarmoqlari: 1) ramus lingualis --- tilning oldingi 2/3 qismini shilliq pardasini innervatsiya qiladi 2) ramus buccalis --- lunj shilliq pardasini 3) nervus alveolaris inferior ---- tarmoqlari: a) nervus alveolaris anterior b) nervus alveolaris media c) nervus alveolaris posterior Nervus alveolaris inferior ning bu 3 ta shoxi --- plexus dentalis inferior ni hosil qiladi. Plexus dentalis inferior dan 2 ta shox chiqadi. a) ramus dentalis inferior ---- pastki jag` tishlarini b) ramus gingvialis inferior ---- pastki tishlar milklarini Harakat tarmoqlari: 1) nervus masseterica 2) nervus temporalis profunda 3) nervus pterygoideus lateralis 4) nervus pterygoideus medialis Bu nervlar shu nomli mushaklarni innervatsiya qiladi 5) nervus mylohyoideus ---- shu nomli mushak bilan musculus digastricus ning venter anterior ini 6) nervus tensoris tympani 7) nervus tensoris veli palatini Bu nervlar shu nomli mushaklarni innervatsiya qiladi 7-juft nerv ---- nervus facialis ---- yuz nervi Aralash nerv bo`lib, 3 ta yadrosi bor 1) harakat o`zagi ---- nucleus nervus motorius ---- xususiy yuz nervining yadrosi 2) sezuvchi o`zagi ---- tractus solitarius 3) vegetativ o`zagi ---- nucleus solivatorius superior Sezuvchi va vegetativ yadrolarini saqlagan nervga oraliq nerv ---- nervus intermedius deyiladi. Yadrolar ko`prikning dorsal yuzasida joylashadi. miya bo`shlig`idan chiqish joyi ---- ko`prikning orqa yon egatidan kalla asosidan chiqish joyi ---- chakka suyagining toshsimon qismini orqa yuzasida joylashgan porus acusticus internus ning tubidan meatus acusticus 175 internus orqali boshlanib, oldinga lateral-gorizontal yo`nalib, hiatus canalis nervus petrosis major ro`parasida burilib, tizza ---- geniculus canalis nervus facialis ni (nervus intermedius hosil qiladi) hosil qilib, orqaga lateral-gorizontal yo`nalib, pastga perpindikulyar tushib, foramen stylomastoideus dan chiqadi. Yuz nervining yuz kanali ichidagi tarmoqlari: 1) nervus stapedius ---- uzangi nervi. Shu nomli mushakni innervatsiya qiladi 2) nervus petrosis major ---- parasimpatik va sezuvchi tolalarni saqlaydi va qanot-tanglay tuguni ---- ganglion pterygopalatinum ni hosil qilishda qatnashadi 3) nervus chorda tympani ---- sezuvchi tolalarni saqlaydi. Ganglion submandibularis bilan ganglion sublingualis ni hosil qilishda qatnashadi Yuz nervining yuza kanalidan chiqqandagi tarmoqlari: 1) nervus auricularis posterior 2) nervus digastricus 3) nervus stylohyoideus Shu nomli mushaklarni innervatsiya qiladi Yuz nervi pastga tushib, quloq oldi bezining ichiga kirib, plexus parotidea ni hosil qiladi. Undan 5 ta tarmoq chiqadi: 1) nervus temporalis 2) nervus zygomaticus 3) nervus buccalis 4) nervus marginalis mandibula Bular yuzning mimika mushaklarini innervatsiya qiladi 5) nervus colli ---- musculus platysma ni innervatsiya qiladi Bu 5 ta nervlar katta g`oz panjasi ---- pes anserinus major ni hosil qiladi. 8-juft nerv ---- nervus vestibulocochlearis ---- eshituv-chig`anoq nervi 2 ga bo`linadi 1) pars cochlearis 2) pars vestibularis Pars cochlearis ning 2 ta o`zagi bor a) nucleus cochlearis anterior b) nucleus cochlearis posterior Pars vestibularis ning 4 ta o`zagi bor a) nucleus vestibularis superior ( Bexterev o`zagi ) 176 b) nucleus vestibularis inferior ( Roller o`zagi ) c) nucleus vestibularis lateralis ( Deyters o`zagi ) d) nucleus vestibularis medialis ( Shvalbe o`zagi ) Bu yadrolar area vestibularis da joylashadi miya bo`shlig`idan chiqish joyi ---- ko`prikning orqa yon egatidan kalla asosidan chiqish joyi ---- porus acusticus internus Bu nerv o`rta quloqning ichiga kiradida 2 ta qismga bo`linadi 1) pars cochlearis 2) pars vestibularis Pars cochlearis ning periferik o`simtalari Kortiyev a`zolarida joylashadi, markaziy o`simtalari yadrolarida joylashadi. Pars vestibularis ning periferik o`simtalari gyrus temporalis superior da, markaziy o`simtalari yadrolarida joylashadi. Nervning po`stloq markazi gyrus temporalis superior da, po`stloq osti markazi colliculus inferior da joylashadi. 9-juft nerv ---- nevus glossapharyngeus ---- til-yutqin nervi Aralash nervi bo`lib, 3 ta yadrosi bor 1) harakat o`zagi ---- nucleus ambiguus 2) sezuvchi o`zagi ---- tractus solitarius 3) vegetativ o`zagi ---- nucleus salivatorius inferior Yadrolar uzunchoq miyaning dorsal yuzasida joylashadi miya bo`shlig`idan chiqish joyi ---- uzunchoq miyaning orqa yon egatidan kalla asosidan chiqish joyi ---- foramen jugularis Nerv foramen jugularis dan chiqishdan oldin, ramus meningialis shoxini berib, orqa kalla chuqurchasini qoplab turgan qattiq miya pardasini innervatsiya qiladi. Tarmoqlari: 1) ramus lingualis ---- tilning orqa 1/3 qismini shilliq pardasini innervatsiya qiladi 2) ramus tonsillaris ---- bodomsimon bezni 3) ramus pharyngeus ---- halqumning shilliq pardasini 177 4) nervus tympanicus ---- 3 ta tarmoq beradi a) nervus petrosis minor ---- o`zida parasimpatik tolalarni saqlaydi va quloq tuguni ----- ganglion oticum ni hosil qilishda qatnashadi. b) ramus tubarea ---- Yevstaxiy nayini c) ramus sinus caroticus ---- bulbus caroticus bilan sinus caroticus ni innervatsiya qiladi 5) nervus stylopharyngeus ---- harakatlantiruvchi nerv bo`lib, shu nomli mushakni innervatsiya qiladi 10-juft nerv ---- nervus vagus ---- adashgan nerv Aralash nerv bo`lib, 3 ta o`zagi bor 1) harakat o`zagi ---- nucleus ambiguus 2) sezuvchi o`zagi ---- tractus solitarius 3) vegetativ o`zagi ---- nucleus dorsalis nervi vagi Yadrolar uzunchoq miyaning dorsal yuzasida joylashadi miya bo`shlig`idan chiqish joyi ---- uzunchoq miyaning orqa yon egatidan kalla asosidan chiqish joyi ---- foramen jugularis Nervus vagus apertura thoracica superior orqali ko`krak bo`shlig`iga kirishdan oldin, o`ngi o`mrov osti arteriyasi bilan o`mrov osti venasi orasidan, chapi umumiy uyqu arteriyasi bilan o`mrov osti arteriyasi orasidan o`tib, ko`krak bo`shlig`ining ichiga kiradi. Nervus vagus ko`krak bo`shlig`ida yurak oldidan o`tib, radix pulmonalis ning orqa sohasiga o`tadida, chapi qizilo`ngachning oldingi devori bo`ylab, o`ngi qizilo`ngachning orqa bo`ylab pastga tushib, diafragmaning hiatus oesophagus teshigi orqali qorin bo`shlig`ining ichiga kiradi va qorin bo`shlig`idagi barcha toq a`zolarni innervatsiya qiladi. 4 ta qismi bor 1) Bosh qismi 2) Bo`yin qismi 3) Ko`krak qismi 4) Qorin qismi Bosh qismidan 2 ta tarmoq chiqadi 1) ramus meningialis ---- fossa cranii posterior ni qoplab turgan qattiq miya pardasini 178 2) ramus auricularis ---- quloq suprasi bilan tashqi eshituv yo`lini innervatsiya qiladi Bo`yin qismi tarmoqlari 1) nervus cardiaci cervicalis superior ---- yurakning oldingi devori bo`ylab yo`naladi 2) nervus laryngeus superior ---- 2 ta tarmoq beradi a) ramus externa ---- musculus cricothyroideus ni b) ramus interna ---- hiqildoq shilliq pardalarini 3) nervus laryngeus reccurens ---- tarmoqlari a) ramus oesophagus ---- ko`krak qismidagi ramus oesophagus bilan qo`shiladi. Qizilo`ngachning bo`yin qismini innervatsiya qiladi b) ramus trachealis ---- traxeyani c) ramus pharyngeus ---- halqumni 4) nervus laryngeus inferior ---- musculus cricothyroideus dan tashqari barcha hiqildoq mushaklarini 5) nervus cardiaci cervicalis inferior ---- yurakning orqa devori bo`ylab yo`naladi Ko`krak qismidan 3 ta tarmoq chiqadi 1) nervus cardiaci thoracica ---- ko`krakning ikkala lateral tomoni bo`ylab yo`nalib, nervus cardiaci cervicalis superior et inferior bilan qo`shilib, plexus cordis ni hosil qiladi. Bu yurakni innervatsiya qiladi. 2) ramus oesophagus ---- bo`yin qismidagi ramus oesophagus bilan qo`shilib, plexus oesophagus ni hosil qiladi va qizilo`ngachning ko`krak qismini innervatsiya qiladi 3) ramus bronchialis ---- o`pka darvozasini yoniga borib, plexus pulmonalis ni innervatsiya qiladi Qorin qismi tarmoqlari 2 ta ustunga bo`linadi 1) truncus vagalis anterior 2) truncus vagalis posterior Truncus vagalis anterior 2 ta tarmoq beradi 1) ramus gastrica anterior ---- oshqozonning oldingi devorini innervatsiya qiladi 2) ramus hepatica ---- jigarning kapsulasini ( Glisson kapsulasi ) innervatsiya qiladi Truncus vagalis posterior 2 ta tarmoq beradi 1) ramus gastrica posterior ---- oshqozonning orqa devorini innervatsiya qiladi 179 2) ramus coeliacus ---- qorin bo`shlig`idagi barcha toq a`zolarni innervatsiya qiladi 11-juft nerv ---- nervus accessorius ---- qo`shimcha nerv Harakatlantiruvchi nerv bo`lib, 2 ta yadrosi bor 1) nucleus cranialis yoki caudalis --- uzunchoq miyada 2) nucleus spinalis ---- orqa miyada miya bo`shlig`idan chiqish joyi ---- uzunchoq miyaning orqa yon egatidan kalla asosidan chiqish joyi ---- foramen jugularis 2 ta tarmoq beradi 1) ramus externa ---- musculus trapezius bilan musculus sternocleidomastoideus ni innervatsiya qiladi 2) ramus interna ---- yo`l-yo`lakay nervus vagus ga qo`shilib ketadi 12-juft nerv ---- nervus hypoglossus ---- til osti nervi Harakatlantiruvchi nerv bo`lib,1 ta yadrosi bor 1) nucleus nervus hypoglossus ---- rombsimon chuqurchaning pastki uchligidagi ---- trigonum nucleus nervus hypoglossus da joylashadi miya bo`shlig`idan chiqish joyi ---- uzunchoq miyaning oldingi yon egatidan kalla asosidan chiqish joyi ---- canalis hypoglossus 2 ta tarmoq beradi 1) ramus lingualis ---- tilning skelet va xususiy mushaklarini innervatsiya qiladi 2) ramus descendens ---- bo`yin chigalidagi nervus cervicalis ascendens bilan til osti suyagining tanasi yonida birlashib, bo`yin sirtmog`i ---- ansa cervicalis ni hosil qiladi. Ansa cervicalis til osti suyagining ostki guruh mushaklarini innervatsiya qiladi. 180 MUNDARIJA Osteologia ……………………………………………………………………………………………………………… 2 Syndesmologia …………………………………………………………………………………………………… 39 Miologia ………………………………………………………………………………………………………………. 51 Splanchnologia ………………………………………………………………………………………………… 75 Angiologia ………………………………………………………………………………………………………… 114 Neurologia ………………………………………………………………………………………………………… 139 181 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|