O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

Sug‘urta shartnomasi  kelgusida yuz  berishi  ehtimoJi bo'lgan  risk tufayli 
vujudga  keladigan  zararli  oqibat  o ‘rnini  sug‘urtalovchi  to m o n id a n  
sug‘urtalovchiga  oldindan  to'lanadigan  m u n ta z am   to ‘lab  boriladigan 
haq  evaziga  t o ‘liq  yoki  qisman  qoplashning  huquqiy  vositasi  sifatida 
sug‘urta  tashkilotlari  to m o n id an   amalga  oshiriladigan  tadbirkorlik 
faoliyati  sifatida  m uayyan  xususiyatlarga  k o ‘ra  tasniflanish  m um kin. 
Sug‘urtalash  obyektlariga  ko‘ra  mulkiy  va  shaxsiy  sug'urta  farqlanish 
lozim.
Mulkiy sug‘urta  o ‘z  navbatida  ko‘char va k o ‘chm as mulklar sug'ur- 
tasiga,  shaxsiy  s u g ‘urta  esa  sog‘liqni  yoki  hayotni  sug‘u rtalashg a 
b o ‘linishi  m u m k in .  O 'z   n a vbatida  m u lk iy   s u g 'u r t a n in g   k o ‘plab 
ko ‘rinishlari uy-joylarni,  transport vositalarini,  u y -ro ‘zgor anjomlarini, 
k orxonalarni  va  h ok azo.  Shaxsiy  s u g 'u rta n in g   xim a-xil  shakllari 
bolalarni  sug‘urtalash,  baxtsiz  hodisalardan  sug‘urtalash  va  boshqalar 
uchraydi.
S u g ‘u r ta   m u n o s a b a t i   su b y e k tla rig a   k o 'r a   j i s m o n i y   s h a x s la r  
sug'urtalanuvchi  b o 'lib   qatnashadigan  va  yuridik  shaxslar  su g 'u r- 
talanuvchi  bo ‘lib  qatnashadigan  sug'urta  shartnom alari  o ‘zaro  farq- 
lanadi.
Sug‘urtalovchi  shaxslarga  ko‘ra  sug‘u rta   sh a rtn o m a la ri  davlat 
sug'urta tashkilotlari  tom onidan amalga oshiriladigan  sug‘urta  sh a rtn o ­
malari  ham da nodavlat mulkchiligi  asosida faoliyat yurituvchi  mustaqil 
sug'urta  tashkilotlari  tomoniga,  shu jum ladan  0 ‘zbekistonda  sug'urta 
faoliyati  bilan  shug'ullanishga  litsenziya  oigan  c h e t  ellik  su g 'u rta  
tashkilotlari  ishtirokidagi  sug'urta shartnomalari  mavjud bo ‘ladi. Yuqo- 
ridagilardan  tashqari  iqtisodiy  tarmoqlariga  k o ‘ra  yoki  tadbirkorlik 
faoiiyatining  ayrim y o ‘nalishlariga  muvofiq  tarzda tuziladigan  sug‘urta 
shartnomalari  ham   ko'pgina  o ‘ziga  xos  jihatlarga  ega  bo'ladi  va  bu 
jihatlar  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Hukum ati  qarorlarida,  ushbu  soha- 
dalarda sug'urta shartnomasini tuzishga oid  maxsus qoidalarda belgilab 
qo'yiladi.  U shbu nuqtayi  nazardan  sug'urta shartnom alarining quyidagi 
turlarini  qayd  etish  mumkin:
1.  Qishloq  xo'jaligi  faoliyatini  sug‘urtalash.
2.  Qurilish  tashkilotchiligini  sug'urtalash.
3.  E ksport-im port  faoliyatini  sug'urtalash.
4.  Tadbirkorlik  faoliyatini  sug‘urtalash.
5.  Transport  vositalarini  sug'urtalash.
6.  Tibbiy  sug'urta.
7.  Davlat  ijtimoiy  sug‘urtasi.

---

8.  Shartnom alarning  bajarilishini  sug'urtalash.
9.  Kredit jarayonini  sug'urtalash.
10.  U y -ro ‘zgor  buyumlarni  sug‘urtalash  va  hokazo.
9 .4 .  O ‘zbekiston  Respublikasi  su g‘urta 
qonunchiligi
S u g 'u rta  h u q u q in i  maxsus  m an baalaridan  b o 'lib   O 'z b e k isto n  
Respublikasining  1993-yil  6-mayda  qabul  qilingan  maxsus  «Sug'urta 
to ‘g‘risida»  gi  qonuni  hisoblanadi.  Ushbu  q o n u n d a   umumiy  qoidalar, 
sug'urta  shartnomasi,  sug'urtalovchilarning  moliyaviy  barqarorligini 
t a ’minlash,  sug'urta  faoliyati  ustidan  davlat  idoralarini  nazorat  qilish, 
sug'urtaga oid  nizolarni  lial qilishga oid  qoidalar belgilangan.  Sug'urta 
faoliyatini  tartibga  solish  va  ular ustidan  davlat  nazorati  asosan  ushbu 
qonunga  tayanilgan  holda  amalga  oshiriladi.  B undan  tashqari,  O 'z b e ­
kiston  Respublikasi  Fuqarolik kodeksi  ham sug'urta huquqining muhim 
manbalaridan  hisoblanadi.  U nda  barcha  bitimlar  va  shartnomalarga 
taalluqli  bo'lgan  asosiy  qoidalar  belgilangan.  Fuqarolik  kodeksining 
914—962-moddalarida  sug'urta shartnomalash,  lining  turlari  ishtirok- 
chilari o'rtasidagi,  sug'urtalovchi va sug'urtalanuvchi  huquqlari  hamda 
javobgarliklarining  eng  m uhim   qoidalari  belgilangan.  Sug'urta  huquqi 
manbalari  qoidalarida  O 'zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi, 
boshqa  davlat  boshqaruv  organlarining  idoraviy  m e ’voriy  hujjatlari 
m uhim  o'rin  tutadi.
Ushbu m e ’yoriy hujjatlar «Sug'urta» to'g'risidagi  qonun talablarini, 
O'zbekiston  Respublikasi  Prezidenti va huquqiy qoidalarida belgilangan 
vazifalarning  bajarilishining  t a ’m inlashda,  sug'urta  faoliyatiga  oid 
davlat  siyosatini  ro'yobga  chiqarilishida  alohida  kasb  etadi.  Sug'urta 
moliyaviy  m ablag'lar  eng  ko'p  qo'llanadigan,  munosabat  ishtirokchi- 
larining  huquq  va  manfaatlari  to'qnashadigan  shu  tufayli  bu  huquq 
va  majburiyatlar tez-tez risk ostida qolishi m um kin bo'lgan sohalardan 
biridir.
Shu  sababli  sug'urta  sohasidagi  m unosabatlar  davlatning  diqqat 
e ’tiborida  bo'lib,  bu  m unosabat  ishtirokchilarining  huquqlari,  maj- 
buriyatlari,  javobgarliklari  doirasida  davlat  to m o nidan  belgiianadi. 
Sug'urtaga oid  hukum at  munosabat obyektlari bo'lib, sug'urta tashkiloti 
va  sug'urta  qildiruvchi  yuridik  yoki  jismoniy  shaxs  o'rtasida  sug'urta 
shartnom a  aloqalari  kelib  chiqishiga  sabab  bo'iayotgan  predrnetlar 
hisoblanadi.  «Sug'urta  to'g'risida»  gi  O'zbekiston  Respublikasi  qo-

---

nunining 3-moddasida ko‘rsatilishicha «Fuqarolarning hayoti,  sog'lig'i, 
m ehnat  qilish  qobiliyati, jismoniy  va  yuridik  shaxslarning  m ol-mulki, 
moddiy  boyliklari,  javobgarlik  majburiyatlari,  mulkiy  h a m d a   mulkka 
oid  b o ‘lm a g a n   h u q u q larn i  yoki  m a n fa a tla rn i  s u g 'u rta   obyektlari 
hisoblanadi».  Biroq  sug'urta  obyektlari  tushun chasi  bilan  sug'urta 
m unosabatlari  obyektlari  ayni  bir  narsa  einas.  Sug'urta  m unosabati 
obyektlari  o 'z   m azm uniga  ko'ra   sug'urta  obyektlaridan  an c h a   keng 
tushuncha bo'lib,  boshqa ko'plab yuridik omillarni h a m  qam rab oladi. 
S u g 'u rta  m unosabatlari  subyektlari  o'z la rin in g   s u g 'u rta   sohasidagi 
subyektiv  huquqlari  va  majburiyatlarini  bemalol  amalga  oshirishlari 
uch u n  z a m r huquq  lavoqati ham da m uo m a la  layoqatiga ega bo'lishlari 
lozim».  Sug'urta  to'g'risida»  gi  q o n u n n i  6-m oddasida  aytilishicha  :
1.  Sug'urtalanuvchilar  va  sug'urtalovchilar  sug'urta  m unosabat- 
larining  subyektlari  hisoblanadi.
2.  O 'z b e k isto n   Respublikasi  h u d u d id a   tu rg a n   b o 'lib ,  sug 'urta 
to'lovlarini  to'layotgan  va  sug'urtalovchilar  bilan  m uayyan  sug'urta 
munosabatiga  kirishayotgan  fuqarolik  salohiyatiga  to'liq  ega  bo'lgan 
jis m o n iy   shax sla r  yoki  y uridik  sh a x sla r  s u g 'u r t a la n u v c h il a r   deb 
hisoblanadi.
3.  C het  ellik  fuqarolarni  fuqaroligi  b o 'lm a g a n   shaxslar  va  chet 
ellik yuridik shaxslari O'zbekiston Respublikasining fuqarolari va yuridik 
shaxslari  bilan  teng  ravishda  sug'urtalanish  huquqiga  egadir.  Bular- 
dan  tashqari  sug'urta  tashkilotlari  faoliyatini  tashkil  etish,  nazorat 
qilish,  tegishli tashkiliy choralar qo'llash huquqi berilgan davlat tashki­
lotlari  ham   sug'urtaga  oid  huquqiy  m un o sa b a t  subyektlari  sifatida 
qabul  qilinishlari  lozim.
4.  Sug'urtalovchining  faoliyatini  h im oya  qilish  m aqsadida  uning 
moliya mablag'lari  tashkil etiladi.  Sug'urtalovchi m an b a  sug'urta fondi 
h iso b id a n   o 'z   x a ra jatlarin i  q o p la y d i  h a m d a   s u g 'u r t a la n u v c h ig a  
yetkazilgan  zararni  ham   qoplaydi.  B u n d a n   tashqari  b o z o r  m u n o sa­
batlari  sharoitida  sug'urtalovchi  investitsion  faoliyat  bilan  h a m   shu- 
g'uilanadi.  Buning  uchun  u  o 'z   m ablag'lari  h a m d a   su g'urta  fondida 
jarng'arilgan mablag'lardan foydalaniladi.  Sug'urtalovchining barqaror- 
ligi  u  to m o n d a n   tashkil  qilgan  sug'u rta   fondini  m iqdoriga  ha m d a  
sug'urtalovchilarning  talablariga  bog'liqdir.  S u g 'u rta   tashkilotining 
moliyaviy  faoliyati  birinchi  navbatda  sug'urta  fondidagi  m ablag'larni 
aylanishi  bilan  bog'liq.  Sug'urta  tashkilotlarining  asosiy  darom adlari 
sug'urta to'lovlari hisobidan tashkil etiladi.  Sug'urta to'lovlari,  sarmoya 
va  bank  m ablag'laridan  keladigan  daro m a d la rd an   tashqari  sug'urta

---