O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

m aslahat-profilaktik,  davolash  va  boshqa  turdagi  yord am lar  olish 
m aqsadida  tibbiyot  muassasasiga  murojaat  qiiishi  sabablanadi.  Davlat 
ijtim oiy  sug‘u rtalash   m e h n a t   m u n o sa b a tla ri  b o ‘lib  fu q a ro larn in g  
jism oniy va aqliy qobiliyatlarini  ro'yobga chiqarilishi jarayonida xodim  
ham d a  ish  beruvchi  o ‘rtasidagi  m ehnat  t o ‘g ‘risidagi  qo n u n lar  bilan 
tartibga  solinadigan  ijtimoiy  m unosabatlar  hisoblanadi.  Ishiab  chiqa- 
rishda  yuz  bergan  baxtsiz  hodisalar  yoki  kasb  kasalligiga  chalinish 
oqibatida  yiiz  bergan  m oddiy  zarar  deganda  sog'liqqa  zarar  yetgan 
holda  xodim  yo‘qotgan  ish  haqi,  uning  m uayyan  qismini  qoplash, 
q o 'sh im c h a  harajatlarni qoplash,  bir yo'la qoplanadigan nafaqa berish, 
m a ’naviy zararni  qoplash  kabilardan  iborat b o ‘ladi.  X odim  vafot  etgan 
taqdirda  esa,  ushbu  xarajatlar  uning  m ehnatga  yaroqsiz  qaram og'ida 
bo'lib  kelgan  oila  a ’zolariga  to'lanadi  (xotini  yoki  bolalariga).  Sug‘ur- 
talovchi tom onidan to ‘lanishi  lozim b o ‘lgan sug‘urta m ukofoti  (badali) 
yillik  ish  haqi  fondiga  nisbatan  foizlarda,  sug‘urtalovchi  to m o n id an  
belgilangan  t a ’riflarga  muvofiq  belgilanadi.  Xulosa  qiiib  aytish  m u m - 
kinki,  sug'urtalash jarayoni  m uhim   va  uni  t o ‘g ‘ri  tashkil  etish  esa  o ‘z 
navbatida  m amlakatda  ishiab  chiqarishni  uzluksizligini  t a ’minlaydi.
9 .3 .  S u g ‘urtalash  turlari  va  ularni 
takomillashtirish  y o ila r i
Sug‘urta tashkiloti-bu maxsus sug‘urtalash kompaniyasi.  Hozirgi kunda 
0 ‘zbekistonda  sug'urtalash  davlat  va  nodavlat  sug‘urtalash  idoralari 
tomonidan  o'tkaziladi.  Sug‘urta  tashkilotlari  o ‘z  tarkibiga  turli  sug‘urta 
jamiyatlari,  kompaniyalari,  xalqaro  va  mintaqaviy  moliyaviy  guruhlar 
hamkorligidagi  qayta  sug‘urtalovchi  kom paniyalari,  davlat  sug‘urta 
kompaniyalari  mustaqil  faoliyat  yurituvchi  xo‘jalik  subyektlari  b o ‘lib 
hisoblanadi.  Huquqiy tomondan sug‘urta tashkilotlari mamlakatdagi amal 
qilayotgan  qonunlar  doirasida  faoliyat  yuritadi.  Moliyaviy  tizimning 
mustaqil  bo‘lishi  sifatida  mamlakat  iqtisodiyotining  rivojlanishiga  hissa 
qo'shadi.  Sug‘urta  tashkilotlari  mamlakat  hududida  boshqa  tashkilotiar 
bilan  shartnomalar  tuzish,  sug‘urta  fondlarini  shakllantirish,  vaqtincha 
bo'sh  pul  mablag'larini  foyda  keltiradigan  sohalarga  sarmoya  sifatida 
yo'naltirish, chiqargan qimmatli qogozlarni sotish, b o ‘sh pul mablag'larini 
foyda  olish  uchun  kreditga  berish  huquqiga  ega.
Sug‘urtalovchi  —  sifatida  yuridik va jism oniy shaxslar tushuniladi, 
ular  sug‘u rta  tashkiloltlari  bilan  m uay yan  sug ‘u r ta   m u n o sa b a tla ri 
o ‘rnatib  sug‘urta  summasini  t o ‘laydilar.

---

Sug‘urtalash  obyekti  va  predmeti  b o ‘lib  shaxsning  sog‘ligi,  hayoti 
yoki  m ol-m ulki  hisoblanadi.
S u g 'u r ta   b a h o s in i n g   u s h b u   ib o ra   m o l- m u l k n i   s u g ‘u r ta l a s h  
jarayonida  qo'llanidadi.  Bu  jarayonda  sug'urta  summasini  belgilash 
u c h u n   a w a l o   su g 'u rta   obyektini  bahosini  t o ‘g ‘ri  a n iqlash   kerak. 
Sug‘urta  summasi  deb  shunday  m ablag‘larning  tushishi  kerakki,  bu 
summaga  m o l-m ulk ,  shaxsning  hayoti  yoki  sog'ligi  sug'urtalanadi. 
Sug'urta  ta ’rifi  deb  sug'urta  summasining  birlik  qismini  tushunish 
lozim.  Sug‘urta  t a ’rifi  asosida  sug'urta  fondi  shakllanadi.  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  «Sug‘urta to ‘g‘risidagi « qonunining  10 moddasi  2-bandiga 
ko ‘ra  «Sug'urta  t a ’riflari  sug‘urtaga  doir  t o ‘lov  m iqdorlari  bo 'lib, 
ular sug'urta  tashkiloti  sug'urta  pulini to'lash  (sug‘urta  tovoni),  zaxira 
fondi  va  boshqa  fondlar  hosil  qilish  uchun  moliyaviy  m ablag'  bilan 
t a ’minlaydigan  m iqdorda  belgilanadi.  Majburiy  sug'urta  turlariga  doir 
sug‘urta  t a ’riflari  q o n u n   hujjatlarida  belgilab  q o ‘yiladi.  Ixtiyoriy 
su g 'u rta   tu rlarig a  doir  s u g 'u rta   t a ’rifming  m iqdori  to m o n la r n in g  
kelishuviga  muvofiq  belgilanadi.
Fuqarolarni  ixtiyoriy va  majburiy sug'urtalash,  sug'urta shartno m a 
munosabatlari  eng  keng tarqalgan  ijtimoiy soha bo'lib,  uning vositasida 
moddiy va boshqa manfaatlarni  kutilmagan hodisalardan muhofazalash 
ana  shunday  noxush  hollar  yuz  bergan  taqdirda  esa  u n in g   salbiy 
oqibatlari  t a ’sirini  bartaraf etish yoki loaqal kamaytirishni  t a ’minlaydi.
Shaxsiy sug'urta ommaviy bo'lib hisoblanadi.  Qonunda ko'rsatilgan 
shaxslardan  sug'urta  qiluvchilar  sifatida  boshqa  shaxslarning  hayoti, 
sog'ligi  yoki  m ol-mulkini,  yoxud  o'zining  boshqa  shaxslar  oldidagi 
fuqarolik  javobgarligiga  o 'z   hisobidan,  yoxud  m anfaatdor  shaxslar 
hisobidan  sug'urta  qilish  majburiyati  qonun  bilan  yuklangan  hollarda 
sug'urta  shartnom alar  tuzish  yo'li  bilan  amalga  oshiriladi.  Majburiy 
sug'urtada sug'urta qildiruvchi  sug'urtalovchi  bilan sug'urtaning ushbu 
turini  tartibga soladigan  q onun hujjatlarida nazarda tutilgan shartlarda 
shartnom a tuzish  shart.  Q o nunda fuqarolarning hayoti va  m ol-mulkini 
davlat  budjeti  mablag'lari  hisobidan  majburiy  sug'urta  qilish  hollari 
nazarda  tutilishi  mumkin.  Mulkiy sug'urta  shartnomasiga  muvofiq  bir 
taraf  (sug'urtalovchi)  sh artnom ada  nazarda  tutilgan  voqea,  sug'urta 
hodisasi  sodir  bo'lganda  boshqa  tarafga  (sug'urta  qildiruvchiga)  yoki 
shartnom a  qaysi  shaxsning  foydasiga  tuzilgan  bo'lsa,  o 'sh a   shaxsga 
bu  hodisa  oqibatida  sug'urtalangan  mulkka  yetkazilgan  zararni  yoxud 
sug'urtalovchining  boshqa  mulkiy  manfaatlari  bilan  bog'liq  zararni 
shartnom ada belgilangan sum m a doirasida to'lash  majburiyatini oladi.

---