O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

9 .1 .  S u g ‘urtaning  iqtisodiy  mohiyati,  uning 
zarurligi  funksiyalari
Bozor  iqtisodiyoti  chuqurlashishi  bilan  sug'urtaning  iqtisodiy 
tizim d ag i  o ‘rni  t u b d a n   o 'z g a rib ,  sug‘u r ta   k o m p a n iy a la ri  b o z o r 
sharoitida  to'laqonli  xo'jalik  subyektlariga  aylanadi.  Sug‘urta  ishlab 
chiqarish  munosabatlarining  chambarchas  qismi  bo'lib  nisoblanadi. 
Bozor  iqtisodityoti  sharoitida  har  xil  risklar  mavjuddir  shu  sababli 
ularni  sug'urtalash  kerakligi  shartdir.
Sug'urta  iqtisodiy tushuncha bo'lib,  moliya tizimi  bilan  bog'liqdir. 
Moliya  kabi,  sug'urta pulning qiymatini  o'zgarishi bilan  bog'liq,  chunki 
tegishli  pul  mablag'larini  shakllanishi  ham da  ularning  taqsimlanishi 
va  qayta  taqsimlanishiga  t a ’sir  ko'rsatadi.
Sug‘urtalashning  quyidagi  iqtisodiy  belgilarini  alohida  k o ‘rsatish 
mumkin:
1.  Su g 'u rtalash  jara y o n id a   pulning  qayta  taqsim lanishi  paydo 
bo'ladi,  chunki  u  chiqarishdagi  moddiy  zararning  oldini  olish  uchun 
riskini  sug'urtalash  zaruriyatidan  kelib  chiqadi.
2.  Sug'urtalash  jarayonida  pulni  qayta  taqsimlash  munosabatlari 
kelib  chiqadi,  chunki  biror  bir  xo'jalikda  vujudga  keladigan  zarar 
oqibatini  qoplash uchun boshqa zarar ko'rmagan xo'jaliklardan  olingan 
sug'urtalash  mablag'lari  evaziga  sug'urtalash  olib  boriladi.
3.  Sug'urta  fondida jam g'arilgan  mablag'lar  o'z   mulkini  yoki  o'z 
faoliyatini  sug'urtalagan  shaxsga  qaytib  keladi.  Sug'urta to'lovlarining 
hajmi  sug'urta  t a ’riflari  asosida  belgilanadi.  Sug'urta  to'lov  ta'riflari 
esa  o 'z   navbatida  ikki  qism dan  tashkil  etiladi:  birinchi  qism  yuz 
beradigan  salbiy  oqibatlarni  qoplash  uchun  mo'ljallangan.
Tkkinchi  qismi  esa  sug'urtani  tashkil  etgan  sug'urta  tashkilotining 
xarajatlarini  qoplashga  sarflanadi.
Ishlab  chiqarishda  risklarni  obvektiv va  subvektiv  omillar  t a ’sirida 
muvaffaqiyatsizlikka  uchragan,  ishlab  chiqaruvchiga  zararli  oqibat 
yuz  berganda  bu   oqibatni  tezroq  bartaraf etilishiga,  ishlab  chiqarishni 
to 'x ta b   qolm asdan  rivojlanishiga  imkon  beradigan  iqtisodiy  hamda 
hu q u q iy   vositalarning  samarali  turlaridan  biri-bu  risklarni  sug'ur-

---

talashdir.  Ishlab  chiqaruvchining  m ol-m ulkini  intellektual  va  boshqa 
boyliklarining  turli  qo'shilm agan  zarar,  voqea-hodisalar  yuz  berishi 
tufayli vujudga kelishi  mumkin b o ‘lgan zarar oqibatining oldi  olinishidir.
Sug‘urta,  ya’ni  tabiiy  yoki  ijtimoiy  sabablarga  ko‘ra  shaxsninig 
liayoti,  sog'ligi  yoki  mol-mulkiga  zarar  yetish  ehtimolini  old ind an  
tutish,  ana  shunday  zararli  oqibat  yuz  berganida jabr qurgan  tom o n g a  
zarar  o ‘rnini  sug'urtalovchi  mab!ag‘lari  hisobiga  t o ‘liq  yoki  qism an 
qoplab berish yc'li bilan sug'urta hodisasining salbiy oqibatlari t a ’sirini 
kamaytirishga  qaratilgan  faoliyati  sug'urtalash  deb  ataladi.
Shaxsiy  sug‘urta  inson  hayotiga,  m e h n a t  qobiliyatiga  va  sog‘ligiga 
zarar yetkanda turli  risklardagi  himoya qilish  shakli  bo‘lib hisoblanadi. 
Shaxsiy  sug'urta  shartnomasi  fuqarolik-huquqiy  bitim  bo'lib,  sug‘urta 
to'lovlarini  undirib  oüsh,  sug‘urta  hodisasi  yuz  berganda  vetkazilgan 
zararni  qoplash  yoki  sug'urta  toMovmi  qaytarish  majburiyatini  o ‘z 
zimmasif,a  oladi.
Shaxsiy sug'urta shartnomalari  majburiy va ixtiyoriy, uzoq va qisqa 
m uddatga  m o'ljallangan  bo'lishi  m u m k in .  H a r  bir  sug'urtaga  turi 
bo'yicha  shartnom a  tuziladi.Shaxsiy  sug'urtalash  quyidagi  turlardan  
tashkil  topadi:
a)  hayotni  sug'urtalash  va  baxtsiz  hodisalardan  sug'urtalash;
b)  nikohni  va  boshqa  tug'ilinishni  sug'urtalash;
d)  bolalar  hayotini  sug'urtalash;
e)  guruh  baxtsiz  hodisalardan  sug'urtalash;
f)  g u m h   kasalliklardan  sug'urtalash  va  hokozo.
Sug'urtalash  avvalo  su g 'u rta   s h a rtn o m a s i  tuzish  bilan  b o s h - 
lanadi.  S u g 'u rta  sh artnom asi  tuzish  u c h u n   quyidagi  hujjatlar  talab 
qilinadi:  shaxsiy  ariza,  arizada  s u g 'u rta   turi,  q o 's h im c h a   kafolatlar, 
su g 'u rta   sum m asi,  sug'u rta   m u k o fo tla rin i  t o 'la b   turish  m u d d a tla ri 
ko'rsatiladi.
Sug'urtalashni  amalga  oshirish  o'ziga  xos  m uhim   m unosabatlarni 
keltirib  chiqadi.
Ushbu munosabatlar sug'urtalash jarayonida ishtirok etuvchilarning 
h a r   xi!  su g 'u rta   m a n fa a tla ri  bilan  b o g 'l iq d i r .  B u n d a n   ta s h q a r i, 
sug'urtalash jarayonida vujudga keladigan m unosabatlar har xil s u g 'u r­
talash  obyektlari,  sug'urtalash turlari va boshqa omillar bilan bog'liqdir. 
Shu  munosabat  bilan  sug'urtalashda  qo'llaniladigan  barcha  iboralarni 
to 'g 'ri  tushunish  va  talqin  qilish  katta  aham iyatga  egadir.  S hu nd an  
kelib  chiqib,  bizning  ükrim izcha  quyidagi  m u h im   iboralarga  t a ’rif 
berilsa,  maqsadga  muvofiq  b o 'Iu r  edi  deb  o'ylaymiz.

---

9 .2.  Majburiy  va  ixtiyoriy  sug'urtani  tashkil 
qilish  tamoyillari
O 'zbekiston  iqtisodiyotida  qishloq  xo'jaligi  katta  rol  o ‘ynavdi. 
Shu  sababli  u shbu  soha da   majburiy  va  ixtiyoriy  qishloq  xo'jaligi 
sug'urtalari  amalga  oshiriladi.  Quyidagi  majburiy  sug‘urtalar  amalga 
oshirilishi  kerak:
—  tijorat banklari tom onidan berilgan  kreditlar qaytarilishi  yuzasi- 
dan  javobgarlikni  sug'urtalash;
—  qishloq  xo'jalik  mahsulotlari  yetishtirish  uch un   va  fyuchers 
shartnomalari bo'yicha berilgan avanslar qaytarilishini ta ’minlash javob- 
garligini  sug'urtalash;
—  qishloq  joylarida  yashovchi  fuqarolarga  tegishli  b o ‘lgan  m ol- 
mulklarni  sug‘urtalash;
—  qishloq  joylarida  garovga  q o ‘yilgan  mulklarni  sug'urtalash;
—  qishloq  joylaridagi  transport  egalari  fuqaroligiga  javobgarligini 
sug‘urtalash.
Yuqorida  keltirilgan  majburiy  sug‘urtalashdan  tashqari  ixtiyoriy 
sug‘urtalash  ham  amalga oshiradi.  Xususan quyidagi  obyektlar ixtiyoriy 
ravishda  sug'urtalanishi  mumkin:
—  qishloq  xo'jaligi  ekinlari  hosilini  sug‘urtalash;
—  ekinlarni  qazib  qayta  ekish,  q o ‘shimcha  ekishni  sug'urtalash;
—  qishloq  xo ‘jaligi  korxonalarining  chorva  mollarini  sug'urtalash;
—  qishloq  xo'jaligi  korxonalari  asosiy  vositalarini  sug'urtalash;
—  tabiiy  pichanzorlar,  o'tloqlar,  tutzorlarni  sug'urtalash;
—  pillani  sug'urtalash;
—  bog'  va  uzum zorlar  hosilini  do'ldan  sug'urtalash;
—  qishloq  xo'jaligi  korxonalari,  fermer,  dehqon  xo'jaliklari  mol- 
mulkini  sug'urtalash;
—  fuqarolar  tom orqasi  va  ekinzorlarini  sug'urtalash  va  hokazo.
Majburiy  sug'urtalashning   yana  bir  turi  bo'lib  tijorat  banklari
to m o n idan  qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilari  uchun ajratiladigan, 
qishloq  xo'jaligi  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish,  qishloq  xo'jaligi 
sohasidagi  loyihalarni  amalga  oshirishga  qaratilgan  kreditlarni  sug'ur­
talash  hisoblanadi.  Sug'urta  obyektlari  bo'lib  qishloq  xo'jaligi  korxo- 
nasi tom o n id an  olingan kredit mablag'larini tijorat bankiga o 'z  vaqtida 
qaytarilmasliligi  u c h u n   yuz  beradigan  javobgarlik  sanaladi.  Sug'urta 
hodisasi bo'lib tijorat bankidan olingan kreditning garov bilan  t a ’m in - 
lanmagan  qismini  o 'z   vaqtida  qaytarilmasligi  hisoblanadi.  Sug'urta

---