O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

tashkiloti  boshqa  yo'llar  bilan  daromad  olishi  m um kin.  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  «Sug‘urta  t o ‘g ‘risida»  gi  qonunga  k o ‘ra  sug'urtalovchilar 
faoliyatida  ustav kapitali  va  zaxiralarning mavjud  b o ‘lishi,  shuningdek 
q ay ta  s u g 'u rta   qilish  tizim i  moliyaviy  b a rq a r o rlik   negizi  b o ‘lib 
h isoblanadi.  Sug‘urta  tashkilotining  moliyaviy  h olati  t o ‘g ‘risidagi 
m a ’lu m o tlar  buxgalteriya  hisobi  va  boshqa  hisobot  materiallarida  aks 
etadi.  Sug‘urta  kompaniyalarining  asosiy  kreditorlari  uning  mijozlari 
-sug‘urtalanuvchilardir.  U lar  sug'urta  tashkiloti  faoliyatining  nazorat 
qilish  imkoniyatiga  ega  emaslar.  Sug‘urta  tashkilotlarining  sug'urta 
zaxiralari va fondlari  faoliyatini yuritish va rivojlantirish  uchun tashkil 
e tilad i.  S u g 'u rta   ta s h k ilo tla rin in g   moliyaviy  fao liyatid a  s u g 'u rta  
hodisalarining oldini olish borasidagi tadbirlar ham   m uhim  ahamiyatga 
ega.
Sug‘urta kompaniyalari fuqarolar hayoti va  salomatligini muhofaza 
qilishni  t a ’ininlaydigan  shart-sharoit  yaratishga  yoki  sug'urta  h odi­
salarining oldini  olishga  qaratilgan ogohlantirish borasidagi  tadbirlarni 
m ablag1 bilan t a ’m inlashda qatnashish uchun  maxsus fondlar yaratadi.
O gohlantirish  b o ‘yicha  tadbirlarni  amalga  oshirish  m aqsadida 
ajratilgan  majburiy  sug‘urta  t a ’riflarining  m iqdori  0 ‘zbekiston  Res­
publikasi  qonunlari  asosida  belgilanadi.  Ixtiyoriy  sug'urta  ta ’riflari 
esa  a n a  shu  tadbirlarga  m o ‘ljallangan  qismini  sug'urta  kom paniya­
larin in g   o 'z i   belgilaydi.  A na  shu  m aqsadlar  u c h u n   ajratiladigan 
m ab lag'lar  sug'urta  kompaniyasining  xarajatlariga  kiritiladi.  Sug'urta 
zaxiralari  sug'urta  tashkilotlari  tom onidan  tashkil  etiladigan  fondlar 
bo'lib,  sug'urtachi  va  sug'urtalanuvchi  o'rtasida  tuzilgan  shartnoma 
m a j b u r iy a ti n i n g   m iq d o r in i   belgilab  bera d i.  S u g 'u r ta   zax iralari 
sug'urtalovchi  majburiyatlarini  bajarishiga  ko‘ra  belgilanadi,  chunki 
s h a rtn o m a d a   ko'rsatilgan  sug'u rta  hodisasi  yuz  berganda  sug'urta 
tashkilotini qoplash summasini to'lash shart bo‘lib hisoblanadi.  Sug'urta 
zaxiralarining  belgilanishi  va  yuzaga  kelish  tartibi  turlicha  bo'lishi 
m u m k in ,  bu  zaxiralar  sug'urtalanuvchilar  u c h u n   mablag'lar  sifatida 
ishtirok  etadi  va  m ajburiyatlar  b o'yicha  sug'urta  to'lovlari  u ch u n  
yo'naltiriladi.
Ularning  m iqdori  tuzilgan  shartnoma  to'lovlarini  to'la  qoplashi 
lozim.  Buning  u c h u n   maxsus  hisob-kitoblar o'tkaziladi,  shunga  ko ‘ra 
to'lovlar  summasi  belgilanadi.  Sug'urta  tashkilotining  ustav  kapitali 
mavjud.
U stav  kapitali  k o m p an iy a n in g   dastlabki  faoliyatini  t a ’m inlash 
h a m d a  sug'urta to'lovlari xarajatlarini qoplash u c h u n  sarflanadi.  Ustav

---

k a p ita li  am al  q ilin ay o tg a n   q o n u n g a   va  t a ’sis  hu jja tla rig a   k o ‘ra 
shakllanadi.  Zaxiralar foydadan ajratma ko‘rinishida  ham  yuzaga keladi. 
Foydadan  ajratma  sug'urtaiovchining  o ‘z  faoliyati  natijasida  olingan 
va  soliqlar  toMangandan  keyingi  qolgan  mablagMarining  bir  qismidir. 
Foydadan ajratma uchta  ko'rinishda aks etishi  mumkin:  qonun bo'yicha 
ko'rsatilgan,  ustavda ko‘rsatilgan  ham da erkin pul  mablag'lari.  Sug‘urta 
tashkilotlarining daromadlari  bilan birga xarajatlari  ham  turli  maqsadlar 
u c h u n   yo'naltiriladi.
Xarajatlarning tarkibi asosan  ikkita yo'nalish  b o 'y ic h a  belgilanadi:
1)  sug‘urtalanuvchilarning  majburiyatini  bajarish,
2)  sug'urta  kompaniyasining  faoliyatini  moliyalashtirish,
5. 
Bozor iqtisodiyoti  chuqurlashganida sug'urta  munosabatlari  ham 
c h u q u rla s h a d i.  Sug‘urta  boz o ri  s u g ‘u rta   x iz m a tin in g   oldi-sotdisi 
bo 'yich a  iqtisodiy  m unosabatlar  yig'indisini  aks  ettiradi  va  sug‘urta 
m ahsulotining bir qismini sotish  bo'yicha sug'urtalovchi  va sug‘urtala- 
nuvchi  o ‘rtasidagi  aloqani  t a ’m inlab  beradi.  M am lakatda  faoliyat  olib 
borayotgan  sug‘urta  kompaniyalari  sug'urta  bozorining  asosi  b o ‘lib 
hisoblanadi.  Ular  moliyaviy jih a td a n   sug'urta  fondining  yuzaga  kelish 
shakli  bo‘lib,  sug'urta fondida to'plangan  mablag'lar esa,  uzoq muddatli 
kreditlarning  manbayi  b o ‘lib  hisoblanadi.  Sug‘urta  kom paniyalarining 
ichida  aksioner  sug'urta  kompaniyalari  asosiy  o ‘rin  tutadi.  Sug‘urta 
tizim ida  sug'urtalash  maqsadini  aniqlab  olish  uch u n   a w a lo   sug‘urta 
turlarini aniqlab olish,  uning obyektlari va subyektlarini  o ‘rganib chiqish 
katta ahamiyatga egadir.  M ol-m ulkni sug‘urtalash  u c h u n  a w a lo  mulk- 
lar  xo'jalik  yuritish  subyektlari  b o ‘yicha  turkum lanishi  kerak  b o ‘ladi.
Buning uchun  aw alo  m ulkning  egasini,  y a ’ni  mulk kimga taalluq- 
liligini  aniqlash lozim.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  «Sug‘urta t o ‘g ‘risida» 
gi  qon un nin g  9-moddasining  2 -bandida  ko‘rsatilishicha  «M ol-m ulk 
sug'urta qilinganda sug'urta puli  m ol-m ulkning shartnom a tuzilayotgan 
paytdagi  haqiqiy  qiymatidan  oshmasligi  lozim»  deb  aytilgan.
M ulkni  sug‘urtalashda  sanoat  korxonalari  bo'y icha  korxonaning 
binolari,  kurilish  obyektlari,  tra nsp ort  vositalari,  m ashina  -uskunalar, 
tovar  zaxiralari,  ishlab  chiqarish  vositalari,  eksport-im port  m u n o sa ­
batlari,  um um an korxonaning barcha mol-mulki sug‘urtalanadi.  Qishloq 
xo'jaligi  sohasida  quyidagi  m ulklar  sug‘urtalanadi:
1)  qishloq  xo'jaligida  yetishtiriladigan  hosil  (paxta,  bugdoy  va 
hokazo);
2)  C horva  mollari,  uy  parandalari,  xonaki  asalarilar,  binolar,  in- 
shootlar,  ishchi  va  boshqa  turdagi  m ashinalar,  transp ort  vositalari,

---