Nisa Surəsi 77-80

məsulsan! [Yalnız] inananları [döyüşə] təşviq et." Ayənin orijinalında

keçən "tükellefu" sözcüyünün məsdəri "et/ət-təklif" sözü,

məşəqqət ifadə edən "əl-külfət" kökündən törəmişdir. Təklifə də

təklif (məşəqqət, çətinlik) deyilməsi, mükəlləfə (öhdəçilikliyə) çətinliyin

yüklənməsi səbəbi ilədir. Yenə ayədə keçən "tenkil=ceza" sözcüyü,

"nekal" kökündən gəlir və Mecma-ul Bəyan təfsirində vurğulandığı

kimi, bu mənas(n)ı ifadə edər: Bənzəri bir əzaba uğradılma qorxusu

ilə insanların təxribatçılıq etməsini maneə törədici cəza. Vəzifəsini

yerinə yetirməyənin bir daha bənzəri bir cinayət/günaha cürət etməyəcəyi

digər mükəlləflərin ibrət götürəcəyi şəkildə cəzalandırılması yəni.

"Fe-katil fi sebilillah=Artık Allah yolunda döyüş" ifadəsinin başında

iştirak edən "fa" hərfi, detallandırma məqsədli bir ədatdır. Buna

görə, döyüş əmri, əvvəlki ayələrin məzmunlarından çıxan nəticənin

yəni, xalqın düşmənə qarşı çıxmada ağır davranması mövzusunun

bir detalı xüsusiyyətindədir. Dərhal sonrasında iştirak edən cümlələr

bunu sübut etməkdədir: "Sən ancaq özündən məsulsan..." İzah edilmək

istənən budur:

Onlar cihada çıxmaqda ağır davranırlarsa, döyüşdən

xoşlanmırlarsa, ey Allahın Elçisi, sən özün döyüş. Ağır davranmaları,

Allahın əmrinə qarşı çıxmaları sənin gücünə getməsin.

Çünki başqasının öhdəçiliyi səni bağlamaz. Sən onların deyil,

özünə istiqamətli buyruqlardan məsulsan. Sən özündən başqasını

ancaq təşviq edə bilərsən. O halda döyüş və möminləri də döyüşə

təşviq et. Beləcə ümid edilər ki Allah, kafirlərin çətinlikli gücünü qırsın,

zərər və basqınını onlardan rədd edib xərcsən.

"Sən ancaq özündən məsulsan." ifadəsi bu mənas(n)ı ehtiva edir:

"Sən ancaq öz etdiyindən məsul tutularsan." Bu istisna

də, muzaf təqdir etmək surətiylə bu şəkildə şərh oluna bilər. Belə

ki, "la tükellefu mütləq nefseke" ifadəsinin təqdiri bucaqlımı bu şəkildədir:

"La tükellefu endə şey'en mütləq əmələ nefsike." [Görüldüyü kimi

istisna ("mütləq nefseke" ifadəsi), muzaf (yəni əməl sözünün) tax-

42 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

dir edilməsi şəklində açıqlanmışdır. Yəni, sən ancaq öz etdiyindən

məsulsan.]

"Ümid edilər ki Allah, kafirlərin zərər və basqınını (onlardan) rədd edib

aradan qaldırar..." Daha əvvəl "əsa" sözcüyünün "ümid" mənasına dəlalət

etdiyini ifadə etmişdik. Və bu ümidin, danışanın və ya həmsöhbətin

özüylə ya da dialoq mühitiylə qaim olmaqdan daha ümumi bir

məna ifadə etdiyini vurğulamışdıq. Bu səbəbdən təfsir alimlərinin,

"əsa" sözcüyü, uca Allaha izafədən istifadə edildiyi zaman qətilik ifadə

edər, şəklindəki qiymətləndirmələrinə ehtiyac yoxdur.

Bu ayə, döyüşə getməmək üçün ağır davrananlara istiqamətli ilahi

danlaq və qınamanın sıxlığına, çoxluğuna dəlalət edən bir ifadə

tərzinə malikdir. Belə ki, onların ağırdan almacı rəftarları, uca Allahın

Peyğəmbərinə (s. a. a) tək başına döyüşməsini, onlara aldırmamasını,

çağırışına müsbət cavab vermələri üçün israr etməməsini,

onları öz hallarına buraxmasını və bu cür tutumlardan ötəri

içində bir çətinlik hiss etməməsini əmr etməsini tələb etmişdir.

Çünki o yalnız öz nəfsindən və möminləri döyüşə təşviq etməklə

öhdəçiliklidir. Uyğun gələn xəbərdar et, uyğun gəlməyən uyğun gəlməz.

AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİ

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Məhəmməd b. Aclan'-

dan belə rəvayət edər: Imam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyini

duy/eşitdim: "Uca Allah, 'Onlara güvən və ya qorxuya dair bir xəbər

gəlincə, dərhal onu yayarlar.' ayəsində, bəzilərini ifşa etməklə,

duy/eşitdikləri xəbərləri yaymaqla qınamışdır. O halda, gizli bir şeyi açığa

vurmaqdan, (duy/eşitdiyiniz xəbəri) yaymaqdan qaçının." [Üsulu

Kafi, c. 2, s. 369, h: 1]

Eyni əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Abdulhamid b. Əbi

Deylemdən, o da Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər:

"Allah buyurdu ki: 'Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan

ululemre də itaət edin.' Yenə buyurdu ki: 'Halbuki onu Rəsula və

içlərindən olan ululemre aparsadılar, onların arasından işin iç

yüzünü anlayanlar, onun nə oldugunu bilərdilər.' Beləcə insanla-

Nisa Surəsi 81-84 ....................................................... 43

rın rəhbərliyini, içlərindən olan ululemre (əmr sahiblərinə) buraxmışdır

ki, onlara itaət etməyi və problemlərin həlli üçün onlara baş

vurmağı əmr etmişdir." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 295, h: 3]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, bizim ikinci ayədə keçən

"ululemr"dən məqsəd, ilk ayədə keçən "ululemr"dir, şəklindəki

qiymətləndirməmizi dəstəkləməkdədir.

Təfsir-ul Ayyaşidə, Abdullah b. Aclan Imam Məhəmməd Mis-

'ın (ə.s), "Halbuki onu Rəsula və içlərindən olan ululemre

aparsadılar..." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq, "Nəzərdə tutulanlar Ehlibeyt

Imamlarıdır." dediyini rəvayət edər. [c. 1, s. 260, h: 205]

Mən deyərəm ki: Eyni mənas(n)ı ehtiva edən bir rəvayəti Abdullah b.

Cündeb Imam Razılıqdan (ə.s) köçürər. Imam Razılıq Vəqfiyə Məzhəbinə

bağlı qiymətləndirmələrini ehtiva edən bir yazıda ona (Abdullah b.

Cündebə) ululemrden məqsədin Ehlibeyt Imamları olduğunu buyurar.

1 Yenə Şeyx Müfid əl-Ihtisas adlı əsərdə, bu mövzuya bağlı olaraq

Ishak b. Ammar kanalıyla Imam Sadiqdən (ə.s) uzun bir hədis

rəvayət edər.

Təfsir-ul Ayyaşidə, Məhəmməd b. Fudayldan, "Eger Allahın

sizə lütf və rəhməti olmasaydı..." ayəsiylə əlaqədar olaraq Imam Əbul

Həsən Musa Qazıntımın (ə.s) belə buyurduğunu rəvayət edər: "Lütfdən

məqsəd Rəsulullah (s. a. a), rəhmətdən məqsəd də Əmr-ül

Möminindir [Hz. Əlidir]." [c. 1, s. 261, h: 208]

Yenə eyni əsərdə Zürare Imam Misdən (ə.s) və Hamran Imam

Cəfər Sadiqdən (ə.s), "Eger Allahın sizə lütf və rəhməti

olmasaydı..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edərlər: "Allahın

lütfü elçisi, rəhməti də Ehlibeyt Imamlarının vəlayətidir." [c. 1, s. 261,

h: 207]

Yenə eyni əsərdə Məhəmməd b. Fudayl, saleh quldan [yəni, Imam

Musa Qazıntımdan] (ə.s) belə rəvayət edər: "Rəhmətdən məqsəd

Resu-lullah (s. a. a), lütfdən məqsəd də Əli b. Əbu Talibdir (ə.s)."

[c. 1, s. 261, h: 209]

1- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 260, h: 206]

44 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Mən deyərəm ki: Rəvayətləri, ümumi və mücərrəd faktların obyektiv və

xüsusi faktlara uyarlanışı şəklində qəbul etmək lazımdır. Nəzərdə tutulan da

peyğəmbərlik və vəlayətdir. Bunlar ayrılmaz iki səbəbdir, uca Allah

onlar vasitəsilə bizi pozğunluq uçurumundan və şeytanın tələsindən

qurtarmışdır. Bunlardan biri təbliğ edilən səbəb, digəri də yürütmeci

səbəbdir. Son rəvayətə daha çox etibar edilər. Çünki uca

Allah kitabında elçisini "rəhmət" olaraq xarakterizə etmişdir: "Biz səni ancaq

aləmlərə rəhmət olaraq göndərdik." (Ənbiya, 107)

el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Əli b. Hədiddən, o da

Murazimdən Imam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə buyurduğunu rəvayət

edər: "Uca Allah, qullarından heç kimə yükləmədiyi öhdəçiliyi

elçisinə yükləmişdir. Özüylə birlikdə döyüşəcək bir qrup tapa bilməməsi

vəziyyətində tək başına bütün insanlara (düşmənlərə)

qarşı çıxmaqla öhdəçilikli tutmuşdur. Ondan əvvəl və ondan sonra

heç kimi bununla öhdəçilikli tutmamışdır." Ardından Imam bu ayəs(n)i

oxudu: "Artıq Allah yolunda döyüş. Sən ancaq özündən məsulsan."

Sonra belə buyurdu: "Buna qarşılıq uca Allah, özü üçün təyin etdiyini

onun üçün də təyin etmiş və belə buyurmuşdur: "Kim bir

yaxşılıqla gəlirsə, ona getirdigi o iyiligin on bərk/qatı vardır." (Ən'am, 160)

Bunun yanında Rəsula (s. a. a) salavat gətirmənin on yaxşılığa əvəz

olduğunu ifadə etmişdir." [Ravzat-ul Kafi, c. 8, s. 274, h: 414]

Təfsir-ul Ayyaşidə, Süleyman b. Xaliddən belə rəvayət edilər:

Imam Cəfər Sadiğə (ə.s) insanların Hz. Əli (ə.s) ilə əlaqədar olaraq,

"Əgər haqlı idisə, onu haqqını al/götürmək üçün kıyam etməkdən saxlayan

nə idi?" şəklində söylədikləri sözlərə bağlı olaraq nə düşündüyünü

soruşdum. Buyurdu ki: "Uca Allah, Rəsulullahdan (s. a. a)

başqasını tək başına baş qaldırmaqla öhdəçilikli tutmamışdır. O,

Rəsuluna xitab olaraq belə buyurmuşdur: 'Artıq Allah yolunda döyüş.

Sən ancaq özündən məsulsan. [Yalnız] inananları [döyüşə]

təşviq et.' Bu ancaq Allahın Elçisi üçün etibarlı olan bir öhdəçilikdir.

Onun xaricindəki insanlar içinsə bu hökm etibarlıdır: 'Təkrar

döyüşmək üçün bir tərəfə çəkilmək və ya digər bölüge çatıb mevzi

Nisa Surəsi 81-84 ......................................................... 45

tutma vəziyyəti xaric... [Yəni, belə bəzilərinin döyüşə qatılmamasının

qorxusu yoxdur.]' [Ənfal, 16] O gün, Əliyə haqqını al/götürmək üçün

kömək edəcək bir qrup yox idi." [c. 1, s. 261, h: 211]

Eyni əsərdə Zeyd Şehham Imam Cəfər b. Məhəmməddən

(ə.s) belə rəvayət edər: "Rəsulullah (s. a. a) özündən istənən

heç bir şeyə, yoxdur, deməmişdir. Əgər istənən şey varsa verər, yoxsa,

inşallah olsa verərəm, dərdi/deyərdi. Heç bir zaman pisliyə pisliklə

cavab verməmişdir. 'Artıq Allah yolunda döyüş. Sən ancaq özündən

məsulsan.' ayəs(n)i endiyindən etibarən də qarşılaşdığı bütün

dəstələrdə şəxsən özü komandirlik etmişdir." [c. 1, s. 261,

h: 212]

Bu istiqamətdə başqa rəvayətlər də vardır.

Nisa Surəsi 85-91 ......................................................... 47

85- Kim yaxşı bir şəfaətdə ol/tapılsa, onun o şəfaət(en doğurduğu

yaxşılıq)bədən bir nəsibi olar; kim də pis bir şəfaətdə ol/tapılsa, şəfaət(

en doğurduğu pis aqibət)bədən bir payı olar. Allah hər şeyə gücü

çatandır, hər şeyin qoruyucusudur.

86- Sizə bir salam verildiyi zaman, ondan daha gözəli ilə salam

verin yaxud eynisi ilə cavab verin. Şübhəsiz Allah, hər şeyi

(haqqıyla) hesablayandır.

87- Allahdır ki Ondan başqa ilah (tapınacaq) yoxdur. Gələcəyində

şübhə olmayan qiyamət günü, sizi mütləq bir yerə toplayacaq.

Allahdan daha doğru şifahi/sözlü kim ola bilər?

88- Sizə nə oldu da münafiqlər haqqında iki qrupa ayrıldınız?!

Halbuki Allah onları, etdiklərindən ötəri (gerisingeri) küfrə çevirdi.

Allahın, pis əməlləri nəticəs(n)i sapdırdığını doğru yola çatdırmaq

mi istəyirsiniz? Allah kimi sapdırsa, artıq onun üçün (doğruya)

heç bir yol tapa bilməzsiniz.

89- Onlar, sizin də özləri kimi inkar etmənizi istədilər ki, onlarla

bərabər olasınız. Onun üçün Allah yolunda köç etmədikcə onlardan

heç birini dost əldə etməyin. Əgər (köç etməkdən) üz çevirsələr, onları

tutun, tapdığınız yerdə öldürün; onlardan dost və köməkçi

əldə etməyin.

90- Ancaq sizinlə özləri arasında andlaşma olan bir cəmiyyətə

sığınanlar yaxud sizinlə və ya öz cəmiyyətləriylə döyüşməkdən

ürəkləri sıxılaraq sizə gələnlər, (bu hökmdən) müstəsnadır.

Allah diləsəydi onları sizə müsəllət edərdi də sizinlə döyüşərdilər.

Artıq onlar sizdən uzaq dayanıb da sizinlə döyüşməzlər və sizə barış

təklif etsələr, (bu vəziyyətdə) Allah sizə, onların əleyhində bir yola

girmə haqqı (döyüş icazəs(n)i) verməmişdir.

91- Həm sizdən, həm də öz cəmiyyətlərindən əmin olmaq istəyən

başqalarını da tapacaqsınız. Nə var ki fitnəyə (küfrə və ya döyüşə)

hər çağırdıqlarında ona dalayarlar (dönərlər). Əgər sizdən uzaq

dayanmaz, barış təklif etməz və sizdən əl çəkməzlərsə onları tutun,

tapdığınız yerdə öldürün. Iþte onlara qarşı sizə açıq-aşkar burhan

və dəlil verdik.

48 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələr qrupu, əvvəlki qrupu bütünleyen bir məzmuna malikdir.

Çünki təfsirinə başladığımız bu ayələrin bütünündə (85-91) bir

qrup müşriklə -yəni müşriklərdən olan ikiüzlü münafiqlərlə- girişilən

döyüş mövzu edilir. Ayələr üzərində düşünüldüyü zaman, bunların

möminlərə inandıqlarını göstərən, sonra qərargahlarına dönüb

müşriklərin şirk inancına qatılan bir qrup müşrik haqqında endikləri

aydın olar. Iþte bunlarla döyüşmə barəsində Müsəlmanlarda

bir şübhə oyanar; Müsəlmanlar arasında, bunların mövqeləri haqqında

dəyişik görüşlər irəli sürülər. Bəziləri onlarla döyüşməkdən

yana rəftar təyin edərkən, bəziləri buna mane olar və ətrafda iman

etdikləri üçün onların lehində vasitəçilik edərlər.

Buna qarşılıq uca Allah, onlar haqqında Müsəlmanların yurduna

hicrət etmək ya da Müsəlmanların özləriylə döyüşəcəklərini

bilmək şəklində iki alternativ təqdim edər və möminləri bu kimi insanlar

lehinə vasitəçilik etməmək barəsində xəbərdar edər.

Bunlara başqaları [Müsəlmanlarla aralarında andlaşma olan

bir cəmiyyətə sığınanlar və döyüşməkdən ürəkləri möhkəmlənlər],

sonra başqaları [həm Müsəlmanlardan, həm də öz cəmiyyətlərindən

əmin olmaq istəyənlər] qatılar və onlara ya barış ya da döyüşdən

birinə razı olmaları təklif edilər. Sözə başlanarkən məzmunlarına

xülasə-giriş edilərək bir ayədə "şəfaət" mövzusuna, bir başqa ayədə

də barış təklifiylə maraq/əlaqəsi ol/tapıldığından "salamlaşma" mövzusuna

açıqlıq gətirilər.

"Kim yaxşı bir şəfaətdə ol/tapılsa, onun o şəfaət(en doğurduğu yaxşılıq)

bədən bir nəsibi olar." Ayədə keçən "nəsib" və "kifl" sözləri eyni

anlama (pay) gəlirlər. "Şəfaət", əskikliyi təmir etmə ya da bir üstünlüyü

geydirmə vs. məqsədə istiqamətli bir növ vasitəçilik olması hasebiyle, bir

vəziyyəti düzəltməyə istiqamətli bir növ səbəbdənlik xüsusiyyətinə malikdir.

Bu səbəbdən haqqında şəfaət reallaşan vəziyyətə bağlı olaraq diqqətə çarpanlaşan

pis aqibət və mükafat, şəfaətin özü üçün də söz

mövzusu olar. Çünki vasitəçilik edənin və haqqında vasitəçilik edilənin

Nisa Surəsi 85-91 ...................................................... 49

ortaq məqsədi budur. Bu halda vasitəçilik edən adam, etdiyi vasitəçiliyin

doğurduğu xeyr və ya şərdə müəyyən bir pay sahibidir. "Kim yaxşı bir şəfaətdə

ol/tapılsa..." ayəsində vurğulanan məna işdə budur.

Bu gerçəyin gündəmə gətirilməsində, möminlərə istiqamətli bir

mesaj vardır. Belə ki bir şeyə vasitəçilik edərkən diqqətli olmaları

xəbərdarlığı edilir; haqqında vasitəçilik edilən şeydə bir növ pislik

varsa, bundan uzaq dayanmaları istənir. Müşrik mənşəli münafiqlərin

öldürülməmələri, onlarla döyüşülməməsi barəsində vasitəçilik

etmək kimi. Çünki kiçik bir təxribatçılığı öz halında

buraxmaq və onunla əlaqədar tədbirləri al/götürməyi laqeyd yanaşmaq, onun inkişafına,

önlənə bilməz bir hal al/götürməsinə imkan təmin edər. Bu kiçik

təxribatçılıq inkişaf edər, böyüyər və nəticədə rəhbərliyi ələ alaraq ətrafı

və nəsili məhv edər. Bu halda ayə, bir növ pis vasitəçilik qadağanı xüsusiyyətindədir.

Zalımlar, tağutlar, münafiqlər və müşriklər kimi yer üzündə

təxribatçılıq edən qruplar lehində vasitəçilik etməyi qadağan etməkdədir.

"Sizə bir salam verildiyi zaman, ondan daha gözəli ilə salam verin."

Bu ayədə, verilən bir salamı, ondan daha gözəliylə və ya bənzəriylə

qarşılama əmr edilir. Bu, hər cür salamı əhatə edən ümumi bir hökmdür.

Ancaq ayələrin ümumi axışından da aydın olacağı üzrə,

buradakı salamdan məqsəd, barış məqsədli verilən bir salamdır. Yəni

bu ayələrdə, Müsəlmanlara gətirilən barış və uzlaşma təklifinin

ifadəsi olaraq salamın verilməsi vəziyyəti ilə elin idili bir xüsusa təmas

edilir.

"Allahdır ki, Ondan başqa ilah yoxdur... qiyamət günü sizi, mütləq