Nazim Eminov
Yüklə 5,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
105 keyfiyyət münasibətlərinin optimallaşdırılması tələblərini də konkretləşdirir. Yeni və ya yaxşılaşdırılmış məhsulların və onların yeni istehsal qaydalarının ortaya qoyulması məqsədi ilə intellektual potensialın fəallaşdırılması daha yaxın perspektivdə mümkündür. Belə təzahür formasına malik innovasiya prosesləri üçün aqrar sahədə çevik tənzimləmə mexanizmi yaradılmalıdır. Aqrar sahədə texnoloji innovasiyaların məhsul və proses növlərinə fərqli yanaşma zəruridir. Məhsul çeşidində mühafizəkarlıq elementlərinin üstün olduğu aqrar sahədə yeni məhsul istehsalı (bu halda yenilik son istehsalçıya çatdırılan məhsulda da təzahür edə bilər) innovasiyanın radikallığına dəlalət edir. Başqa sözlə, yeni məhsul istehsalı aqrar və aqrar-sənaye qurumlarında xüsusi hadisə kimi qəbul olunmaqla, yeni texnologiyalara və ya mövcud texnologiyaların keyfiyyətcə yeni tətbiq qaydalarına əsaslanır. İntellektual məhsul innovasiyasının aqrar sahədəki məhdud tətbiq dairəsi, sahələrarası inteqrasiya hesabına xeyli genişlənmək imkanına malikdir. Qabaqcıl ölkələrin modern ərzaq sənayesi buna əyani nümunə kimi göstərilə bilər. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, müasir dövrdə iqtisadiyyat da sosial proseslərdə ətraf mühitdə yaranmış problemləri yalnız innovasiyalı inkişaf sayəsində həll etmək mümkündür. Bu, özlüyündə mövcud resurslardan daha səmərəli istifadə edilməsi və daima artan istehlak tələbinin ödənilməsini təmin edən səmərəli texniki və texnoloji qərarların qəbulu deməkdir. (2) Aqrar istehsal texnologiyalarının təkmilləşdirilmiş üsullarının tətbiqinə əsaslanan proses innovasiyası ayrı-ayrılıqda və ya sinxron şəkildə kəmiyyət və keyfiyyət artımına gətirib çıxarır. T ədqiqatlar göstərir ki, aqrar sahədə innovasiyalar, o cümlədən texniki-texnoloji yeniləşməni nəzərdə tutan variant aşağıdakı amillərdən asılı olaraq seçilə bilər: a) tətbiq olunan yeniliyin xarakteri, onun məhsula və ya istehsal prosesinə aidiyyəti; b) mövcud re surs potensialı. Bu halda intellektual potensial, texniki təminat və s. nəzərdə tutulur; c) bazarın tələbləri və konyunkturun dinamikasını əks etdirən informasiya təminatı. Belə ki, tələb-təklif nisbətinə təsir edən amillərin parametrləri yeni paradiqmalar üzrə, əsasən dərk olunduğu dərəcədə qəbul edilir. Başqa sözlə yeniliklər üçün stimul, onların nəticələrinin təqdimatından bilavasitə asılı olur; d) kənd təsərrüfatında sahədaxili nisbətlərin uyğunluğu, daha dəqiq desək yeniləşmə üsulunun texnika və texnologiyaların həyat tsiklinə, cari vəziyyəti səciyyələndirən qiymətlər və s. müvafiqliyi. Müasir ərzaq kompleksində analoqu olmayan məhsullar ortaya qoymaq imkanı, bilavasitə kənd təsərrüfatı istehsalına nisbətən dəfələrlə böyükdür. Bu səbəbdən innova- siyaların miqyası aqrar- sənaye inteqrasiyası hesabına genişlənir və əlverişli bazar şəraitində innovasiyaların tempi yüksəlir. Müvafiq mənbələrdə investisiyaların həyat tsiklinin araşdırılması zamanı ideyala- rın kommersiyalaşması mərhələsinə kifayət qədər diqqət yetirilmir. Əksər hallarda buna səbəb kimi aqrar bazarın çeşid baxımından mühafizəkarlığı göstərilir. Bununla belə unutmaq olmaz ki, hər hansı bir dəyişikliyi prinsipcə yenilik kimi təqdim edən idxalçı qurumlar məhz bu amil hesabına yerli bazarda mövqelərini möhkəmləndirmiş olurlar. Özü də həmin meyl heç də həmişə keyfiyyətin yüksəlməsinə xidmət göstərmir. Fəaliyyət istiqamətindən asılı olmayaraq ideyanın yaranması mərhələsi elmi- tədqiqat və layihə- konstruktor işlərinin yerinə yetirilməsi və eksperimental nüsxələrin hazırlanması prosesi ilə müşayiət edilir. İnnovasiyaların sonrakı mərhələləri, əmək tutu- mu və mürəkkəblik baxımından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirlər. Bununla belə, ərzaq məhsulları istehsalında həmin mərhələləri birmənalı şəkildə fərqləndirmək problemlidir. Eyni zamanda onu da unutmaq olmaz ki, texniki- texnoloji yeniliklərin yüksək tezliyi istehsal və kommersiya fəaliyyətinin ahəngdarlığına mənfi təsir edir. Bu səbəbdən innovasiyaların maliyyələşdirilməsinin bir sıra parametrlərinin reqlamentləşdirilməsi zamanı kənd təsərrüfatı, onunla sıx texnoloji-iqtisadi əlaqələrdə olan sahələrin xüsusiyyətləri və innovasiyaların sosial-ekoloji aspekti nəzərə alınmalıdır. Kənd təsərrüfatına yönəldilən investisiyalarda sosial-ekoloji münasibətlərində ahəngdarlığın təmin edilməsi səviyyəsi ekoloji mühəndisliyin əsas tələblərinə uyğun ol- malıdır. Bu baxımdan, kənd təsərrüfatında tətbiq ediləcək texnika və texnologiyaların texniki-iqtisadi qiymətləndirilməsi, onların sosial-ekoloji ekspertizası ilə birgə aparılmalıdır. Belə təhlilin nəticələri innovasiyaların 106 seçimində iqtisadi-ekoloji baxımdan qabaqlayıcı tədbirlər üçün zəruri informasiya mənbəyi rolunu oynayır.(3) Yeni texnika və texnologiyanın tətbiqi zamanı ətraf mühitin vəziyyətini müşahidə etmək, qiym ətləndirmək və proqnozlaşdırmağı nəzərdə tutan monitorinqin həyata keçirilməsi kənd təsərrüfatında intensivləşmənin ekoloji parametrlərinə elmi əsaslandırılmış münasibət üçün əlverişli mühit formalaşdırır. İntensiv aqrotexnologiyaların ətraf mühitə təsirinin məqbul hədlərinin müəyyən edilməsi məqsədi ilə həyata keçirilən mühəndis - ekoloji ekspertiza da innovasiyaların sosial-ekoloji səmərəliliyinin qiymətləndirilməsində az rol oynamır. Müasir riyazi aparat və mütərəqqi informasiya texnologiyaları aqrar sahədə texniki yenilikləri sosial- ekoloji mövqedən qiymətləndirməklə fəaliyyətin səmərəliliyini hərtərəfli əsaslandırmaq imkanlarını dəfələrlə genişləndirilmişdir. Digər tərəfdən bitki, heyvan və mikroorqanizmlərin genetik kodlarını məqsədyönlü dəyişməklə lazımi maddələrin alınması üsullarının sistemli məcmusu kimi biotexnologiyalar elmin perspektiv sahələrindən birinə çevrilmişdir. Əsasən gen və hüceyrə mühəndisliyinə əsaslanan bu texnologiyaların kənd təsərrüfatında tətbiqi ekoloji problemlərin həllinə xidmət edir. Get-gedə kimyəvi texnologiyaların biotexnologiya ilə əvəzlənməsi, biogübrələrin tətbiqi, müxtəlif növ üzvi tullantıların istifadəsi, meşələrin bərpasını sürətləndirmək üçün antropogen təzyiqə davamlı əkin materiallarının yaradılması, ətraf-mühitin çirklənməsinə qarşı mübarizədə yeni yaradılmış mikroorqanizmlərin istifadəsi bu imkanların reallaşdırılması vasitələridir. Təcrübə göstərir ki, biotexnologiyaların ətraf mühitə münasibətdə, o cümlədən kənd təsərrüfatında tətbiqində ehtiyatlı yanaşma olmalıdır. Bu texnologiyalar canlı orqanizmlərin təbiətinə müdaxilə etdiyindən, onların təkamül sürətini dəyişdirdiyindən, hər bir addımın biosferdə genetik müxtəlifliyə, ekoloji balansa və əlbəttə insanların sağlamlığına təsiri dərindən və hərtərəfli öyrənilməli, davamlı sınaqlardan aparılmalıdır. Dünya təcrübəsi göstərir ki, biotexnologiyaların tətbiqi üzrə görülən bütün işlərin əhali üçün şəffaflığı, bu sahədə beynəlxalq əməkdaşlıq və ictimai nəzarətin güclənməsi həyati vacib məsələdir. Məlum olduğu kimi ailə kəndli təsərrüfatlarının kiçik ölçüləri istehsalın intensivləşməsi prosesinə və qismən innovasiyalara mənfi təsir göstərir. Adətən ailə əməyi və ailənin maliyyə imkanları hesabına fəaliyyət göstərən bu təsərrüfatların innovasiya imkanlarının araşdırılması və həmin qurumların ölçülərinin optimallaşdırılması məsələləri xüsusi münasibət tələb edir. Məsələ ondadır ki, bazar şəraitində ailə-kəndli təsərrüfatlarının ölçülərinin kiçikliyi səbəbindən birmənalı olaraq onların fəaliyyətinin səmərəsizliyini söyləmək olmaz. Aqrar sahibkarın təsərrüfat müstəqilliyi, təsərrüfatçılıq təcrübəsi, maddi və mənəvi maraq və s. kimi amillərin məcmu təsiri kiçik ölçülü təsərrüfatlarda iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsi üçün əhəmiyyətli imkan açır. Eyni zamanda, miqya s effektinin innovasiyalara müsbət təsiri də nəzərdən qaçırılmamalı, həmin təsirin rəqabət qabiliyyəti üçün həlledici əhəmiyyəti diqqət mərkəzində olmalıdır. Bir qayda olaraq, kiçik ölçülərə malik olan ailə-kəndli təsərrüfatlarının, sahibkar subyektlərinin üstünlük təşkil etməsi mineral gübrələr, zəhərli kimyəvi preparatlar, toxum, texniki vasitələr və onlar üçün ehtiyat hissələri bazarının formalaşması prosesini ləngidir. Xeyli dərəcədə bu amilin təsiri altında, daha doğrusu təsərrüfatların maliyyə imkanlarının məhdudluğu üzündən kəndlərdə xidmət obyektlərinin fəaliyyəti arzu olunan templə genişlənmir. Aqrar sahədə istehsal subyektlərinin səmərəli ölçülərə çatdırılması kompleks məsələdir və onun həlli - hüquqi, iqtisadi, sosial, ekoloji və s. müstəvilərdə həyata keçirilməlidir. Bu məqsədlə ilk növbədə, iqtisadi rayonlar, bəlkə də taksonlar üzrə ailə -kəndli təsərrüfatlarının və sahibkarlıq subyektlərinin əsas xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla səmərəli ölçüləri, ixtisaslaşmadan asılı olaraq təsərrüfatın məqbul ölçüyə çatdırılması üçün zəruri olan torpaq sahəsi və mal-qaranın baş sayı, əmlak hesablanmalı, təsərrüfatçılığın məqbul ölçüsündə rəqabət qabiliyyətini təmin edən məhsuldarlıq, satış qiymətləri, məsrəflər və digər iqtisadi göstəricilər müəyyənləşdirilməlidir. Arayış üçün bildirək ki, takson dedikdə, burada bonitet ballarının qruplaşdırılması yolu ilə müəyyən edilən, eyni münbitliyə malik ərazi vahidləri başa düşülür. Haqqında danışılan göstəricilərin hesablanması üçün ailə-kəndli və ev təsərrüfatlarının, sahibkarlıq subyektlərinin ölçülərinin artması ilə ixtisaslaşma və təmərküzləşmə, intensivləşmə və innovasiya, Yüklə 5,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|