Nazim Eminov

99 
Az.KTİETİ, Elmi Əsərləri 2017/3 səh.179-183 
 
UOT 631.8 
 
KÜR-
ARAZ OVALIĞININ PAMBIĞA YARARLI TORPAQLARINDA HUMUSUN 
MIQDARI 
 
İbrahimov Azad Qənbər oğlu 
AKTN Bitki Mühafizə və Texniki Bitkilər  
ET İnstitutunun direktoru, a. e. ü. f. d., dosent 
e-mail: azad_
 
İbrahimov_
 
[e-mail]
; 
 
XÜLASƏ 
 
Məqalədə Kür-Araz ovalığının pambığa yararlı torpaqlarının əsas münbitlik göstəricilərindən biri 
olan  humus  ehtiyatı  haqqında  məlumat  verilmişdir.  Kür-Araz  ovalığında  pambıq  altında  becərilən 
əsas torpaq tiplərindən olan çəmən-boz, boz-çəmən, boz-qəhvəyi torpaqlarda humusun genetik qatlar 
üzrə  paylanması  tədqiq  edilmişdir.  Nəticələrdən  məlum  olmuşdur  ki,  torpaq  istifadəçilik 
vəziyyətindən  aslı  olaraq  humusun  miqdarı  torpaq  profilində  qeyi-bərabər  paylanmışdır.  Bir  sıra 
hallarda isə kəskin şəkildə azalmışdır ki, bu da deqradasiyaya səbəb olan hallardandır. 
Açar  sözlər. Kür-Araz  ovalığı,  humus,  torpaq  tipləri,  çəmən-boz, boz-çəmən,  boz-qəhvəyi, 
torpaq profili, pambıqaltı torpaqlar və s.   
 
Giriş.  Humus  torpağın  əsas  göstəricisidir.  Onun  miqdarı  torpağın  morfoloji  əlamətlərindən 
olmaqla  torpaqəmələgəlmə  şəraiti  ilə  əlaqədardır.  Humus  torpağın  morfoloji  əlamətlərinin 
formalaşmasında  əsas  amillərdən  biridir.  Torpaqdan  istifadə  praktikası  humusun  formasına, 
miqdarına  və  torpaq  profilində  yayılmasına  əsaslı  təsir  edir  [9]  və  torpaqların  çoxillik  becərilməsi 
torpaqda olan karbonun  miqdarının azalmasına və torpaq aqreqatlarının parçalanmasına səbəb olur 
[8, 10].  
Torpaqda üzvi maddələrin yaranması biokimyəvi proses olub hidrotermik rejimdən asılıdır. Ona 
görə  də  humus  torpağın  əsas  morfoloji,  diaqnostik,  münbitlik  və  iqtisadi  göstəricisidir.  Bununla 
əlaqədar torpaqlarda humusun öyrənilməsi və onun tədqiqi çox vacibdir [1, 7]. 
Kür-
Araz  ovalığının  pambığa  yararlı  torpaqlarında  humusunun  öyrənilməsi  həmişə  aktual 
olmuşdur  və  müxtəlif  vaxtlarda  tədqiq  olunmuşdur  .  Burada  əsaslı  tədqiqat  aparmış  bir  çox 
meliorator  və  torpaqşünaslar  torpağın  humus  tərkibini,  onun  profil  boyu  paylanmasını  və  bu 
göstəricilərin dəyişilməsinin səbəblərini aşkar etməyə çalışmışdırlar. Ona görə pambıqaltı torpaqların 
bu  göstəricisi  ilə  bağlı  kifayət  qədər  tədqiqat  materialı  mövcuddur.  Humusun  miqdarı  və  tərkib 
göstəricisi  dinamikidir.  Bu  baxımdan  onun  mütəmmadi  öyrənilməsi  tələb  olunur.  Buna  görə  də 
pambıqaltı torpaqların humus göstəricisini tədqiq edilmişdir. 
Kür-
Araz  ovalığı  pambıqaltı  torpaqlarının  humusunu  V.R.Volobuyev  [5],  M.E.Salayev  [6], 
S.Ə.Əliyev [2],  M.P.Babayev [1, 4], Q.Ş.Məmmədov [3] və s. bu kimi tədqiqatçı alimlər uzun illər 
öyrənmişlər.  
Material  və  metodika.  Torpaqlarda  humusun  miqdarını  öyrənmək  üçün  6  tədqiqat  ərasizi 
seçilmişdir.  Tədqiqat  əraziləri  seçilərkən  torpaq  müxtəlifliyi  nəzərə  alınmış  və  torpaq  kəsimləri 
çəmən-boz, boz, boz-qəhvəyi və boz-çəmən torpaqları əhatə etmişdir. Torpaq kəsimləri qoyularkən 
müqayisəli-coğrafi metoddan istifadə edilmişdir. Humus Tyurin metodu ilə analiz edilmişdir. 
Təhlil və müzakirələr. Pambıqaltı  torpaqlar uzun illərdən bəri suvarılır, ona görə də humusun 
paylanması təbii qanunauyğunluğu pozulmuş olur. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi pambıqaltı torpaqlar 
genetik  xüsusiyyətlərinə  görə  bir-birindən  kəskin  seçilmir  və  M.P.Babayevin  [1,4]  göstərdiyi  kimi 
uzun müddətli becərilmə nəticəsində antropogen torpaqlara çevrilmişdir.  
Biləsuvar  rayonu  ərazisində  boz-qəhvəyi  torpaqlarda  qoyulmuş  kəsimin  humus  analizlərinin 
nəticəsi göstərir ki, profil boyu humusun paylanmasında qanunauyğunluqlar mövcuddur (Cədvəl 1; 

---

100 
Histoqram 1).  
Cədvəl 1 
Torpaqların əsas kimyəvi göstəriciləri 
Kəsimin yeri, №-si 
və torpaq 
Genetik 
qatlar 
Dərinlik, sm 
Humus, 
%-
lə 
Ümumi 
azot, %-
lə 
C:N 
CO
2 
CaCO
2 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
Biləsuvar rayonu 
Boz-
qəhvəyi 
2 
 
0-27 
27-44 
44-60 
60-75 
75-88 
2,04 
1,82 
1,49 
1,36 
0,51 
0,280 
0,252 
0,308 
0,238 
0,210 
4,29 
4,19 
2,80 
3,31 
1,40 
4,35 
4,46 
5,10 
6,20 
5,75 
9,88 
10,14 
11,59 
14,09 
13,02 
Saatlı rayonu 
MMTS 
Çəmən-boz 
6 
 
0-25 
25-52 
52-80 
80-106 
106-145 
2,08 
1,32 
1,34 
0,24 
0,24 
0,162 
0,112 
0,112 
- 
- 
7,14 
5,19 
5,76 
- 
- 
4,73 
4,35 
7,73 
5,85 
6,19 
10,75 
9,89 
14,07 
12,37 
13,02 
Beyləqan rayonu 
Boz 
9 
 
0-24 
24-45 
45-62 
62-80 
80-105 
105-115 
115-150 
150-200 
2,03 
2,06 
1,59 
0,36 
0,19 
0,09 
0,45 
0,50 
0,112 
0,084 
0,077 
- 
- 
- 
- 
- 
8,24 
14,86 
11,98 
- 
- 
- 
- 
- 
4,75 
4,40 
4,40 
5,87 
4,69 
5,08 
5,45 
4,84 
10,79 
10,00 
10,00 
13,34 
10,66 
11,54 
12,36 
11,00 
Bərdə rayonu 
Çəmən-boz 
12 
 
0-21 
21-45 
45-62 
62-80 
80-105 
105-115 
1,57 
1,50 
1,90 
0,77 
0,77 
0,76 
0,154 
0,093 
0,070 
- 
- 
- 
4,23 
9,35 
14,03 
- 
- 
- 
4,85 
4,44 
5,43 
- 
- 
- 
11,02 
10,09 
12,34 
10,00 
12,71 
11,14 
Sabirabad rayonu 
Çəmən-boz 
14 
 
0-30 
30-56 
56-84 
84-106 
106-122 
122-158 
1,15 
1,00 
0,27 
0,25 
0,90 
0,70 
0,077 
0,084 
0,070 
0,042 
- 
- 
8,66 
6,90 
5,54 
3,45 
- 
- 
3,99 
4,69 
4,71 
6,41 
6,25 
5,35 
9,10 
10,66 
10,70 
14,57 
14,21 
12,25 
Goranboy rayonu 
Boz-
qəhvəyi 
21 
 
0-22 
22-46 
46-81 
81-116 
116-153 
1,97 
1,75 
1,73 
1,57 
0,92 
0,193 
0,169 
0,126 
- 
- 
8,59 
6,00 
7,96 
- 
- 
4,95 
4,95 
5,04 
4,63 
4,63 
11,25 
11,25 
11,45 
10,52 
10,52 
Ucar rayonu 
Boz-
çəmən 
31 
 
0-26 
26-53 
53-72 
72-100 
100-150 
150-200 
1,92 
1,97 
1,29 
0,78 
0,65 
0,11 
0,169 
0,169 
0,063 
- 
- 
- 
3,44 
5,69 
11,88 
- 
- 
- 
5,59 
5,94 
7,66 
7,32 
6,92 
6,53 
13,81 
14,60 
18,51 
17,74 
16,31 
15,54 
Tərtər rayonu 
Boz-
qəhvəyi 
18 
 
0-20 
20-58 
58-85 
85-102 
102-128 
2,65 
1,14 
1,51 
1,24 
1,97 
0,169 
0,098 
0,105 
0,105 
0,169 
9,09 
12,60 
8,34 
6,85 
7,76 
5,84 
5,99 
5,34 
6,86 
6,05 
14,37 
14,71 
13,01 
16,69 
14,85 
Kürdəmir rayonu 
Çəmən-boz 
 
0-27 
27-39 
39-65 
65-88 
88-105 
105-125 
1,48 
2,25 
0,10 
0,19 
0,03 
0,03 
0,091 
0,105 
0,090 
0,084 
0,077 
9,43 
12,43 
0,64 
1,31 
0,23 
- 
3,98 
3,68 
5,92 
6,08 
6,78 
6,17 
9,05 
8,36 
13,46 
13,80 
15,41 
14,02 
Üst əkin qatında humusun miqdarı 2,04% təşkil edir.  Əkinaltı qatda isə bu o qədər də kəskin 
dəyişilmir və 1,82%-ə çatır. Halbuki suvarılmayan torpaqlarda bu çox fərq edə bilir. Ümumi olaraq 
75 sm dərinliyə qədər azalma çox az müşahidə edilir ki, bu da suvarma ilə əlaqədardır. Ancaq 75 sm-
dən dərində humus 0,51 %-ə qədər azalır. 
Goranboy rayonunda boz-
qəhvəyi  torpaqlarda  üst  əkin  qatında  (0-22  sm)  humusun  miqdarı 

---