24
Bazarın tutumu həm də mikro səviyyədə müəyyənləşdirilə bilər. Belə ki,
hər bir müəssisə bu və
ya dig
ər bazarda sata biləcəyi məhsulun həcmini hesablamaqla öz bazarının tutumu və bazar payı
haqqında məlumatlara malik ola bilər. Müəssisənin ticarət assosiasiyalarının məlumatlarına müraciət
etm
əklə rəqiblərin bazar fəaliyyəti və bazarların coğrafiyası haqqında da məlumatlar əldə etməsi də
mümkündür. Mü
əssisəni maraqlandıran məhsulların satışı haqqında məlumatları həm də açıq
maliyy
ə hesabatlarından, müştərilərdən və başqa bazar iştirakçılarından da əldə etmək olar.
Onu da qeyd ed
ək ki, istehlakçıların sorğuları əsasında müəssisənin bazarının, həcminin
qiym
ətləndirilməsi və istehlakın səviyyəsinin proqnozlaşdırılması da mümkündür, lakin bu yanaşma
daha çox
əməktutumludur və daha çox məsrəflər tələb edir.
Aqrar-s
ənaye sferasında fəaliyyət göstərən müəssisə və təsərrüfatların bazar fəaliyyətinin
s
əmərəliliyinin təmin olunması baxımından bazarın tutumuna təsir edən amillərin öyrənilməsi də
mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları bazarının tutumuna təsir göstərən
ən mühüm amillərə aşağıdakıları aid etmək olar: əhalinin sayı; əhalinin
pul gəlirləri; qiymətlərin
s
əviyyəsi; satış infrastrukturunun inkişafı; milli adət
və ənənələr; gəlirlərin əhali təbəqələri arasında
bölüşdürülməsinin xarakteri və s.
Yuxarıda sadalanan amillər əsas götürülməklə bazarın tutumu modelləşdirilə -bazarın tutumu ilə
ona t
əsir edən amillər arasında asılılığın reqressiya tənliyi müəyyən edilə bilər. Bu məqsədlə
aşağıdakı cədvəldə ərzaq bazarının dəyər ifadəsində tutumu (alkoqolsuz içkilər və evdənkənar
qidalanma n
əzərə alınmadan) müəyyənləşdirilmiş, həmin bazarın tutumuna təsir edən ən mühüm
amill
ər kimi əhalinin sayı, onun pul gəlirləri, eyni zamanda bu amillər əsasında sözügedən bazarın
reqressiya t
ənliyi əsasında hesablanan tutumunun kəmiyyəti göstərilmişdir (cədvəl 3).
C
ədvəl 3.
Ərzaq bazarının tutumunun və onun dəyişməsinə təsir göstərən bəzi amillərin dinamikası
İllər
Ərzaq bazarının
tutumu, mln man.
Əhalinin sayı, min
n
əfər (X
1
)
Əhalinin pul
g
əlirləri, mln
manat (X
2
)
Ərzaq bazarının
hesablanan tutumu,
mln man.
2001
2113
8114,3
2833,5
1835,4
2002
2427,9
8191,4
3519,0
2320,6
2003
2629,6
8269,2
3731,1
2780,3
2004
2995,7
8349,1
4157,9
3265,5
2005
3618,9
8447,4
6528,1
3977,5
2006
4269,7
8553,1
7636,2
4653,3
2007
5074,9
8666,1
9161,8
5397,0
2008
6869,4
8779,9
11473,6
6194,3
25
2009
7324
8897,0
13345,5
6983,2
2010
7676,8
8997,6
15569,4
7699,3
2011
9009
9111,1
18149,3
8511,7
2012
9674,7
9235,1
21155,8
9411,0
2013
10307,1
9356,5
24106,1
10291,8
2014
10872,1
9477,1
26156,8
11111,9
2015
11442,5
9593,0
27685,4
11872,4
* -
Ərzaq bazarınıın dəyər ifadəsində tutumu və əhalinin pul gəlirləri ev təsərrüfatının tədqiqinin
n
əticələrinə əsasən müəllif tərəfindən hesablanmışdır.
Yuxarıdakı cədvəlin məlumatlarına əsasən ərzaq bazarının tutumu ilə ona təsir edən amillər
arasındakı asılılığın
Microsoft Excel - də həllindən alınan reqressiya tənliyi aşağıdakı kimidir:
Y= - 44904,6 + 5,738394X
1
+ 0,062436X
2
.
Burada: Y-
ərzaq bazarının
dəyər ifadəsində tutumudur;
X
1
-
əhalinin sayıdır;
X
2
-
əhalinin pul gəlirləridir.
b2
b1
b0
0,062436
5,738394
-44904,6
0,090554
1,630313
13183,27
0,989056
375,8723
#Н/Д
542,2387
12
#Н/Д
1,53E+08
1695360
#Н/Д
Reqressiya t
ənliyində hər dəfə X
1
v
ə X
2
- nin c
ədvəldəki qiymətlərini
yerinə yazsaq, həmin
t
ənlik əsasında ərzaq bazarının hesablanan tutumunu alarıq. Həm yuxarıdakı cədvəlin
m
əlumatlarından, həm də aşağıdakı şəkildən göründüyü kimi ölkə əhalisinin ərzaq məhsullarının əldə
edilm
əsinə çəkdiyi xərc ilə onun reqressiya tənliyi əsasında hesablanan tutumu arasındakı fərq çox
azdır. Bunu, eyni zamanda Fişer kriteriyasının aldığı böyük qiymət (
F=542,2387) də təsdiqləyir. Bu,
onu göst
ərir ki, model proqnozlaşdırma üçün yüksək dəqiqliyə malikdir.
Ərzaq bazarının tutumu, əslində, yuxarıdakı cədvəldə göstərildiyindən daha çoxdur. Çünki qeyd
etdiyimiz kimi, bazarın dəyər ifadəsində tutumunda əhalinin evdənkənar qidalanması (inkişaf etmiş
ölk
ələrdə bu, əhalinin ərzaq məhsullarının əldə edilməsini çəkdiyi xərcin 20% - ni təşkil edir) daxil
edilm
əmişdir.
Bazarın artım tempi. Bazarın və onun ən mühüm seqmentlərinin tutumunun
qiymətləndirilməsi
il
ə yanaşı, onun artım tempinin (gələcəkdə bazarda satışın mümkün ola biləcək həcminin satışın
əvvəlki dövrdə həcminə nisbətinin faizlərlə ifadəsi) öyrənilməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Artım tempi yüksək olan bazarlarda müəssisənin bazar payının artmadığı hallarda belə onun
m
ənfəətinin artımı üçün imkanlar mövcud ola bilir. Bu baxımdan müəssisə və təsərrüfatlar tərəfindən
k
ənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları bazarının bu və ya digər seqmentinin artım tempinin öyrənilməsi
mühüm
əhəmiyyət kəsb edir.