Naxçivanda türk-islam maddi MƏDƏNİYYƏTİNİn təŞƏKKÜLÜNƏ daiR: yeniLİKLƏr və ƏNƏNƏLƏR
Yüklə 90,15 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NAXÇIVANDA TÜRK-İSLAM MADDİ MƏDƏNİYYƏTİNİN TƏŞƏKKÜLÜNƏ DAİR: YENİLİKLƏR VƏ ƏNƏNƏLƏR
| 1
AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi aztarmuzey@azhistorymuseum.az
aztarmuzey@mail.ru NAXÇIVANDA TÜRK-İSLAM MADDİ MƏDƏNİYYƏTİNİN TƏŞƏKKÜLÜNƏ DAİR: YENİLİKLƏR VƏ ƏNƏNƏLƏR
2009-cu ilin oktyabrında İslam Əməkdaşlıq Təşkilatlarına üzv dövlətlərin VI Bakı konfransında bəşər sivilizasiyasının ilkin mərkəzlərindən olan qədim Naxçıvanın 2018-ci ildə İslam mədəniyyətinin paytaxtı olması haqqında qərar qəbul edildi. Bundan bir il əvvəl isə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri cənab Vasif Talıbovun birbaşa rəhbərliyi və AMEA Naxçıvan bölməsində yaradılmış işçi qrupunun gərgin əməyi sayəsində milli-mədəni irsimizi yaşadan əsərlərdən biri – “Naxçıvan abidələri ensiklopediyası” işıq üzü gördü. Mindən artıq müxtəlif təyinatlı abidə qeydə alındı. Bu abidələrin xeyli hissəsi müsəlman dövrü abidələridir. Onlıarın dəyəri heç bir ölçüyə sığmır. Çünki, abidələrimiz keçmişimizi bizə qaytarır, vətəni övladına tanıtdırır, ulularımızın özlərindən sonrakılar üçün ötürdüklərini izsiz itməyə qoymur.
Konfransımızın əsas mövzusu olan türk-islam mədəniyyəti əsrlər boyu böyük türk dünyasının, eləcə də azərbaycanlıların inkişafına güclü təsir göstərən mühüm amil olub. Bu mədəniyyətin inkişaf yoluna nəzər salaq. VIII əsrin əvvəllərində özünün ən qüdrətli çağını yaşayan Ərəb Xilafətinin hələ ilk işğallardan başlayaraq yürütdüyü siyasət, eləcə də bölgələrə təyin olunmuş valilərin həyata keçirdikləri tədbirlər yeni imperiyanın tarixi Azərbaycan ərazisini əhatə edən şimal vilayətlərində də istər ictimai-siyasi-iqtisadi, istərsə də dini-mədəni durumda baş verən dəyişikliklərlə müşayiət olunurdu. Daha çox şəhərlərdə, xüsusilə Naxçıvan kimi böyük hərbi qarnizonların yerləşdirildiyi, ərəb köçkünlərinin məskunlaşdığı strateji əhəmiyyətli yerlərdə bu dəyişikliklər özünü daha çox biruzə verirdi; burada islamlaşmanın ilk addımları atılır, yeni münasibətlər formalaşırdı. Bununla bərabər, Azərbaycanın işğal edildikdən sonra müxtəlif ölkə və xalqları birləşdirən geniş ərazili Ərəb imperiyasının tərkibinə qatılması və nəticədə müxtəlif sivilizasiyaların qarşılıqlı təsirindən bəhrələnməsi, obyektiv olaraq onun əhalisini tədricən ümummüsəlman mədəniyyətinə cəlb etdi, bir qədər, xüsusislə IX əsrdən sonra isə islamın burada geniş vüsət tapmasına şərait yaratdı. Dövrün tədqiqatçılarının yekdil rəyinə görə məhz bu proses dili ərəb dili, ideoloji əsası isə yeni monoteist din - islam olan yüksək mədəniyyəti, islama etiqad edən xalqların neçə əsr öncə inkişaf yollarını müəyyənləşdirmiş ərəb-islam mədəniyyətini yaratdı (10, s.3; 19, s.99).
2
İslamaqədərki şimallı-cənublu Azərbaycan əhalisinin etnik tərkib baxımından mürəkkəb olmasına baxmayaraq, burada funksional birinciliyin “ərəblər siyasi səhnəyə çıxmazdan çox əvvəl, hələ Sasanilər imperiyası daxilində başlamış türkləşmə prosesi” (11, s. 206) nəticəsində türk dillərinə məxsus olması (8, s. 425-429), eləcə də erkən orta əsr ərəb müəllifinin “Azərbaycan ta qədimdən türklərin ölkəsidir” (yenə orada) məlumatı əhalisinin çox böyük faizi türkdilli olan tarixi Azərbaycan ərazisində ərəb-müsəlman mədəniyyətinin özünəməxsus tərzdə formalaşmasını təmin etdi. Ölkənin bütün bölgələrinin, o cümlədən Naxçıvanın, islamı qəbul etmiş əhalisinin bu mədəniyyətin daşıyıcıları kimi çıxış etmələri regionun maddi-mənəvi həyatında da tədricən yeni dövrün, türk-islam mədəniyyəti dövrünün başlanmasına rəvac verdi. Azərbaycanqarışıq o vaxtın bütün türk dünyasını əhatə edən, bütövlükdə müsəlman mədəniyyətinin bir hissəsi olsa da öz spesifik xüsusiyyətləri ilə ondan seçilən bu mədəniyyət tarixi ədəbiyyata “səlcuq dövrü” adı ilə daxil olan XI-XII əsrlərdə özünün zirvə həddinə yetişdi. Lakin, islamı yalnız X əsrin ikinci yarısında qəbul etmiş Səlcuq və onun yaxınlarından fərqli olaraq (15, s. 24-25) azərbaycanlıların daha əvvəl islamlaşması təsdiq edir ki, bütövlükdə ölkədə, o cümlədən onun ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvanda, türk-islam mədəniyyətinin köklərini ərəb hakimiyyətinin ilkin çağlarından, ən azı VIII əsrin birinci yarısından başlayaraq axtarmalıyıq. Yazılı, şifahi və arxeoloji, eləcə də tarixi ədəbiyyatın öyrənilməsi də Azərbaycan əhalisi üçün taleyüklü olan bu prosesin məhz həmin dövrdə baş verdiyini göstərir. Lakin, bu heç də o demək deyil ki, yerli əhali işğal yolu ilə hakimiyyətə gəlmiş, ona yabançı olan cəmiyyətin nümayəndələrinin ideologiyasını və mədəniyyətini rahatlıqla qəbul etmiş, əvvəlki görüşlərinin doğruluğuna inamı itirərək, onlara şübhə ilə yanaşmış, özlərinin köhnə ata-baba adət-ənənələrini, milli-mənəvi dəyərlərini tez bir zamanda unuda bilmişlər.
Azərbaycan əhalisinin islamaqədərki dini etiqadları haqqında məlumat verən mənbələrdə, ölkənin xüsusilə Naxçıvan qarışıq şimal hissəsində, həmin dövrdə xristianlıq, yəhudilik və zərdüştiliklə yanaşı təbiət qüvvələrinə - günəşə, oda, torpağa, suya və eləcə də aya sitayişin güclü olduğu bildirilir. Belə ki, əgər yunan alimi Strabon (18, s.151) antik albanların günəş allahı Heliosa, göy allahı Zevsə və ay ilahəsi Selenaya etiqadları olduğunu yazırdısa, artıq VII əsrdə Moisey Kalankatuklu (13, s. 193-194) yerli türklərin (hunların) də Göy Tanrıxana, oda və suya, aya və günəşə sitayişləri haqqında məlumat verir. Yerli müəllif V yüzilin 20-ci illərində Albaniyanın Sünik vilayətinə böyük ordu ilə gələrək, burada yurd salmış, sözsüz ki, oğuz türklərinin “adlı-sanlı nəslindən olan Qor və Qazan adlı iki qardaş” haqqında məlumat verir (13, s. 84). V əsr tarixçisi Parblı Lazar Naxçıvan, Cənubi Azərbaycan və onlara yaxın ərazilərdə məskunlaşmış kəngərlərin yaşadıqları yeri “Kəngərlərin böyük vilayəti”, oradakı dağı “Kəngərlərin dağı” adlandırırdı (1, s.30). Bunlarla yanaşı, Naxçıvan ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı əldə edilən bir sıra tapıntılar, o cümlədən Dəlmə qalasında üzərində salur 3
(oğuz) tayfasının damğası olan iy başı (6, s.242) naxçıvanlıların da etnik tərkibini müəyyənləşdirmək baxımından əhəmiyyətli göstəricidir. Bundan əlavə, dövrün tədqiqatçıları IV əsrin əvvəllərindən tarixi Azərbaycan ərazisinin daha çox şimal hissəsində yayılmağa başlayan və ilk növbədə sarayın və əyanların qəbul etdikləri xristianlığın burada dərin kök sala bilmədiyini, V əsrin ortalarından başlayaraq Sasanilərin imperiya ərazisinin bu hissəsini də tam tabe etmək məqsədilə yürütdükləri zərdüştləşdirmə siyasətinin kəskin müqavimətlə qarşılandığını, ərəb işğalından sonra yeni monoteist dinin – islamın Azərbaycanın cənub, xüsusilə də Naxçıvanın da aid olduğu şimal hissəsinin əhalisi arasında sidq-ürəklə mənimsənilməsi və başdan başa qərarlaşmasının uzun onillər çəkən bir proses olduğunu (8, s.117-118) xüsusi qeyd edirlər. Bu prosesin birinci mərhələsində yeni dini yayan əsas qüvvə başlıca olaraq ərəblərin özləri idisə, islamın mədəni gücünün artdığı IX yüzilin sonlarından başlayaraq bu işi müsəlmanlığı qəbul etmiş Azərbaycan əhalisi özü görürdü. Onu da deməliyik ki, ərəblərin digər monoteist etiqadlı dindarlara (xristianlara, yəhudilərə və eləcə də ilk vaxtlar atəşpərəstlərə) olan liberal münasibətləri əhalisinin əksəriyyəti xristian olan qonşu xalqlara ərəblərlə bağlanılmış aman müqavilələrinin şərtlərinə uyğun olaraq can vergisi (cizyə) ödəməklə öz əvvəlki dinlərində xristianlıqda qalmalarına imkan verdi; bu xalqlardan fərqli olaraq Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti islamı qəbul etdi. Buna bəlkə də ən mühüm səbəb şimallı-cənublu tarixi Azərbaycan ərazisində əvvəlki dinlərində qalmalarına icazə verilmiş xristian, yəhudi və zərdüsti etiqadlılarla yanaşı ərəblərin bütpərəst sayaraq aman vermədikləri, sayca üstünlük təşkil edən türk əhalinin olması idi. Sonralar “qılınc müsəlman” adlandırılan Azərbaycan türkləri öz xoşları ilə nəyə görəsə islamı qəbul etmiş dönmə xristianlarla birlikdə Qafqazın ilk müsəlmanları oldular. İslamlaşmanın ilk mərhələsində xoş-güc qəbul olunmuş yeni din yalnız müəyyən vaxt keçdikdən sonra, xüsusilə islamın mədəni gücünün təsirilə, sidq-ürəklə mənimsənilmiş inama, yüksək mənəvi dəyərləri olan ideologiyaya çevrildi. Lakin, Ərəb Xilafətinin vilayətlərindən birinə çevrilmiş Azərbaycanın yeni siyasi rejimə uğunlaşmış, islamı qəbul etmiş əhalisi, artıq qeyd etdiyimiz kimi, islamaqədərki əski adət- ənənələrini, yaşayış tərzi və inanclarını, folklor ədəbiyyatını unuda bilmədi; mənəvi mədəniyyətin qorunması və onun tədricən yeni mənimsənilən islami dəyərlərlə zənginləşdirilməsi nəticəsində baş verən dəyişikliklər, sözsüz ki, ölkənin maddi mədəniyyətinə də öz təsirini göstərdi: əvvəlki mədəniyyətin izlərini saxlayan, lakin fərqli, öz spesifik xüsusiyyətləri ilə seçilən maddi mədəniyyət abidələri yaranmağa başladı. Bu keçid dövrünə aid Azərbaycanda, o cümlədən Naxçıvanda qalan yerüstü abidələrin sayı çox az olsa da, arxeoloji qazıntılar nəticəsində əldə olunmuş bir sıra maddi-mədəniyyət nümunələri ölkənin qədim əhalisinin dini etiqadlarına aid bəzi elementlərin hələ də qorunduğunu
4
təsdiq edir. Bu baxımdan Naxçıvan ərazisində aşkar edilən və islamaqədərki Azərbaycan türklərinin mədəniyyətinin izlərini özündə yaşadan artefaktların əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Naxçıvanda, Culfa rayonu ərazisində, Zoğala çayı yaxınlığında tapılmış, tədqiqatçıların VI-VII əsrlərə aid etdikləri tunc qrifonlar bu baxımdan böyük maraq doğurur (Nizami adına
mifologiyasını əks etdirən qartal başlı və qanadlı, şir bədənli, iti caynaqlı, tədqiqatçıların fikrincə skif dövrünün “heyvani stili”nin cizgilərini özündə əks etdirən belə əfsanəvi heyvan fiqurları haqqında tarixi ədəbiyyatda zəngin məlumat vardır. Qədim dünyanın Uzaq Şərqdən tutmuş qədim Misirədək bir çox ölkələrində (o cümlədən qədim Mannada) geniş yayılmış, əcaib və ziddiyyətli fantastik varlıq kimi xarakterizə edilən – yəni, həm yeraltı, ölülər dünyası və həm də yerüstü dünya ilə əlaqəsi olan bu obraz müxtəlif xalqların, o cümlədən qədim türklərin mifologiyasında özünəməxsus yer tuturdu. Maraqlıdır ki, məşhur Gültekin abidəsində də qanadları qoç buynuzunu xatırladan qrifon əks olunmuşdur (14, s. 7-10) . Yeri gəlmişkən, müqayisə üçün onu qeyd edək ki, arxeoloji qazıntılar zamanı Mingəçevirdə tapılan və bu gün Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin kolleksiyasında qorunan antik dövrə aid möhürlərin üzərində də islamaqədərki türklərin ilahi qüvvəni təcəssüm etdirən, bir sıra alimlərin totemizmlə bağladığı, islamı qəbul etmiş türklərin mədəniyyətində isə ənənəvi inanc obyekti kimi qiymətləndirilən və ehtiram göstərilən qrifonlar öz əksini tapmışdır. VII əsrə aid edilən, Naxçıvanda hələ ötən əsrin əvvəllərində aşkar olunan, əsli bu gün Sankt-Peterburqda, Dövlət Ermitajında saxlanılan, tədqiqatçıların alban hökmdarı Cavanşirlə bağladıqları (bax: 18, s.327) tunc buxurdan da islamaqədərki abidələrdə türklərə məxsus rəmz və simvolların əksi baxımından maraq doğurur. Kiçik ölçülü heykəl formasında olan bu fiqurda hökmdarın tacının üzərində qədim şumerlərdən tutmuş az qala bütün şərq xalqları, o cümlədən Azərbaycan əhalisi arasında geniş yayılmış, görünür, çox qədim dövrlərin sədasını çatdıran rəmzlərdən biri – aypara təsvir edilmişdir. Tədqiqatçılar Ay tanrısı Selenaya sitayiş edən albanların ilahi qüvvə kimi qiymətləndirdikləri, ayın bir parçası olan belə aypara (hilal) təsvirlərini hakimiyyət rəmzlərinə aid edirlər. Belə rəmzlərin öyrənilməsi alimləri bu qənaətə gətirir ki, islamaqədərki Azərbaycan əhalisinin etiqad obyektlərini, onların dünyagörüşlərini, dini-fəlsəfi təsəvvürlərini ifadə edən aypara, eləcə də əvvəllər əbədiyyət rəmzi olan, tədricən dəyişərək yüksək amallar rəmzinə çevrilən ulduz, var-dövlət, bolluq, firavanlıq rəmzini əks etdirən günəş təsvirləri dövrün, yeni ideologiyanın təsirilə bəzən öz əvvəlki mənalarından fərqli yeni məna kəsb edir, bəzən isə tədricən öz əvvəlki müqəddəs simvol, rəmz mənasını itirirlər;
Əmin-amanlığı, xoşbəxtliyi, azadlığı, sülhü təcəssüm etdirən, bəzən ilahə Humayla, eləcə də Humay quşu ilə əlaqələndirilən, müqəddəs günəş quşu da adlandırılan qrifon bu gün Özbəkistanın, Altay Respublikasının gerblərində də təsvir olunmuşdur. 5
lakin xalqın təsəvvüründə, qan yaddaşında qaldıqları üçün onlar yaşamaqda davam edir və nəhayət, milli ornament, ənənəvi bəzək elementi kimi maddi-mədəniyyət abidələrinə yaraşıq verirlər. XI yüzilin ikinci yarısında müsəlman dünyasının bir çox ölkələri ilə yanaşı Azərbaycanın da böyük Səlcuq imperiyasının tərkibinə daxil edilməsi ilə islamı qəbul etmiş yerli müsəlman türkləri ilə yalnız X əsrin ikinci yarısında müsəlmanlaşmış gəlmə oğuz türklərinin qaynayıb qarışması prosesi başlayır. Yerli və gəlmə türklərin dil və mədəniyyət vahidliyi türkdilli Azərbaycan xalqının formalaşması prosesinin başa çatmasını sürətləndirən əsas amillərdən oldu. Tarixi Azərbaycan ərazisində, o cümlədən Naxçıvanda səlcuqların gəlişindən xeyli əvvəl təşəkkül tapmağa başlayan türk-islam mədəniyyəti məhz bu dövrdə keyfiyyətcə daha ali, yetkin səviyyəli, özümlüyü ilə seçilən zirvə dövrünə yetişir; görkəmli türk alimi Osman Turanın sözləri ilə desək, səlcuq türklərinin hakimiyyəti islam mədəniyyətinə “canlılıq və yeni kültür ünsürləri gətirdiyi üçün bu dövrə türk-islam mədəniyyəti” adı verilir (9, s. 387). Sözsüz ki, islamı yerli türkdilli azərbaycanlılara nisbətən gec qəbul etmiş gəlmə oğuz-səlcuq türklərinin təfəkkürlərində əski inanclar və ənənələr yaddan çıxmamış, daha yaxşı qalmışdı. XII əsrin ikinci yarısında yaşayıb- yaratmış Suriyalı Mixailin yazdığına görə, onun dövründə də türklərdən (oğuz türkləri nəzərdə tutulur) islamın qaydalarını bilməyən birinə dini haqqında sual versələr o, “Kan Tanqrı” cavabını verəcək (12, s. 255). Müəllif Nuh peyğəmbərin oğlu Yafətin nəslindən hesab etdiyi türklərin həmişə tək allaha tapındıqları, elə ona görə də ərəblərlə bir dində birləşərək, islamı qəbul etdikləri nəticəsinə gəlmişdir(yenə orada). Bununla yanaşı o, mənbədən göründüyü kimi, yaşayış yeri qıtlığı çəkən oğuz türklərinin ərəblərlə birləşərək müsəlmanlaşmalarının əsas səbəbini Məhəmməd peyğəmbərə aid edilən aşağıdakı sözlərdə görürdü: “Bütlərə və başqa rəzillərə sitayiş etməkdən imtina edib, mənim dinimi qəbul etsələr, onlara yaxşı bərəkətli torpaq verilər və onlar orada hökmranlıq edərlər” (12, s. 256). Beləliklə, göründüyü kimi, VII-X əsrlərə, yəni, islamın qərarlaşma prosesinin başlandığı və nəhayət başa çatdığı zaman kəsiyinə aid abidələrin üzərindəki süjetlərdə biz hələ də əski türk inancları və ənənəvi dini təsəvvürləri ilə bağlı müxtəlif rəmzlərin öz əksini tapdığının şahidi oluruq. İslamın ilk çağlarına aid abidələrə nisbətən daha sonrakı dövrün abidələrində artıq yerli türk ideoloji ənənələrinin sırf ərəb-müsəlman mədəniyyətinə xas olan ənənələrlə çulğalaşdığı da görünür. Bu abidələrin müqayisəsi türk-islam mədəniyyətinin ilkin dövründə qədim dini obrazların hələ də yaşadığını, lakin yeni dünya görüşünün neomüsəlmanların adət-ənənələrinə, həyat tərzlərinə göstərdiyi hərtərəfli təsiri nəticəsində tədricən yeni fərqli baxışların formalaşdığını təsdiq edir. Bu yeni mədəniyyət bütövlükdə ümumi müsəlman mədəniyyətinin bir
6
hissəsi olsa da, onun tədrici transformasiyaya məruz qalmış abidələri öz spesifik xüsusiyyətləri ilə fərqlənirdi. Yeni dinin yayılması təbii ki, sitayiş təyinatlı binaların – məscidlərin tikilməsi ilə müşayiət edilirdi. Mənbələr Azərbaycan şəhərlərindən Ərdəbil, Şamaxı, Dərbənd, Naxçıvan və başqalarında olan ilk məscidlər haqqında məlumatı bizə çatdırır, həm də artıq IX əsrin sonu – X əsrdə onların sayının artdığını, şəhər statusunun hətta orada came məsçidinin olması ilə ölçüldüyünü xüsusi qeyd edirlər (8, s. 132). İlk vaxtlar bu məscidlər ərəblərlə bağlanılan müqavilələrdən məlum olan islamaqədərki mövcud dini tikililərin rekonstruksiyası nəticəsində yaradılırdı. Naxçıvanda həmin dövrə aid məscid binası qalmasa da, ölkənin digər şəhərlərində (Şamaxı, Dərbənd və b.) bu günədək qalmış sinxron dövr abidələri ilə müqayisədə burada olan ilk məscidlərin xarici memarlıq görkəmi baxımından yerli xüsusiyyətlərə malik olduğunu, onların sonrakı yüksək bədii tərtibatlı, elmi ədəbiyyatda “səlcuq məscidi”, “səlcuq köşkü”, “səlcuq məqsurəsi” (2, s. 41) adlandırılan məscidlərdən fərqləndiyini deyə bilərik. X əsrə aid ərəb mənbələrində (əl-İstəxri, İbn Havqəl, əl-Müqəddəsi) Bərdə came məscidi haqqında verilən məlumat bu fərqi aydın göstərir (8, s. 271, 290, 308). Maraqlıdır ki, burada bir çox müsəlman ölkələrində (Misirdə, Şamda və b.) olduğu kimi beytulmal, yəni xəzinə evi də məsciddə yerləşirdi. Əl-İstəxri onun “qurğuşun örtülü yastı damı, dəmir qapısı, doqquz sutunu” olduğunu (8, s. 271), əl-Müqəddəsi isə məscidin sütunlarından bəzisinin “kəcdən və bişmiş kərpicdən, bəzilərinin isə taxtadan” (8, s. 308) tikildiyini bildirirlər. Hər üç ərəb müəllifi həmin məscidi Əməvilər dövrünə, yəni VIII yüzilin ortalarına aid edirlər (yenə orada). Sonrakı çağ dini tikililər artıq qeyd etdiyimiz kimi köklü formalaşma prosesi keçirmiş, “məscidlərin mehrabları önündə günbəzli salon – məqsurə” yaradılmışdır. Mənbələrdə Naxçıvanda həm şəhərin özündə, həm də onun yanında daşdan tikilmiş qalada “mədrəsə, məscid inşa olunduğu” məlumatı vardır (9, s. 107). Atabəylər dövrünün monumental abidələrindən olan, uçulmuş vəziyyətdə XIX əsrə kimi qalan və hətta bu vəziyyətdə də onu görənləri məftun edən Naxçıvanın came məsçidi dövrün ən möhtəşəm, ən yetkin türk-islam abidəsi sayılırdı. Artıq XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda yaranmış siyasi vəziyyətə – səlcuq-oğuz yürüşləri və onu nəticələrinə, eləcə də digər xarici ölkə qoşunlarının ara-sıra baş verən dağıdıcı hücumlarına baxmayaraq türk-islam mədəniyyətinin inkişafında yeni, daha yüksək dövrün başlandığı görünür. Bu inkişaf memarlıq və şəhərsalmada, eləcə də dekorativ-tətbiqi sənət nümunələrində özünü daha çox biruzə verirdi. Məhz bu dövrdə Naxçıvan memarlıq məktəbinin Əbu Bəkr Əcəmi Naxçıvani kimi dühaları xalqın bədii mədəniyyətinin ən qədim növlərindən olan daş üzərində naxışaçma sənətinin əlçatmaz nümunələri olan şedevr əsərlərini yaratdılar. Daha çox dövrümüzə çata bilmiş xatirə abidələrində – türbələrdə qalmış məhz bu nümunələr yeni dövrün mədəniyyətində xalqın əski adət-ənənələrindən, zəngin mənəvi dünyasından doğan elıementləri 7
özündə yaşadır. Müqayisələr göstərir ki, memar Əcəminin bizə məlum ilk abidələrindən olan, xalq arasında “Atababa günbəzi” adı ilə tanınan Yusif Küseyir oğlu türbəsinin gövdə hissəsinin səkkizüzlü inşa edilməsi, Xaraba-Gilandan 1980-cı ildə açılmış sərdabənin xaricdən kub şəkilli, daxildən isə səkkizbucaqlı tikilməsi (5, s. 394), vaxtılə Aza şəhərinin bir məhəlləsi olmuş Der kəndi yaxınlığındakı “Der günbəzi” adlanan türbənin səkkizgüşəli olması (4, s. 308) və, nəhayət, Əcəminin şah əsəri Möminə xatın türbəsindəki ulduzların 8 və 12 guşəli olması heç də təsadüfü deyildi. Belə ki, 8 rəqəmi hələ qədim zamanlardan şərqdə simvolik rəqəm sayılırdı. Qədim türklərin sitayiş etdikləri ilahə Humayın təsviri də bəzi hallarda halqa daxilində səkkiz xətt arasında yerləşdirilirdi (3, s. 86), bir çox şərq ölkələrində 8 mərtəbəli ehramlar, məbədlər vardı. İslamda da cənnətin səkkizinci qatı ən ali qat hesab edilirdi və s. Maraqlıdır ki, XVIII əsrdə təsis edilmiş “Vakayi misikiyi” Osmanlı medalı üzərində ay və səkkizguşəli ulduz təsvir olunmuşdu; Beləliklə, günəş tanrısına sitayiş edən bir çox xalqlarda, o cümlədən qədim türklərdə günəşin rəmzlərindən olan səkkizguşəli ulduz Naxçıvan türbələrində islam rəmzləri ilə birləşərək, görünür, bəd nəzərdən, şərdən qoruyan tilsim kimi çıxış etmişdir. Qobustan və Gəmiqaya rəsmlərindən başlayıb, qədim və orta əsr abidələrində, eləcə də dekorativ tətbiqi sənət nümunələri (xalça, tikmə, keramika, zərgərlik məmulatı, mis əşyalar və s.) üzərində geniş yayılaraq milli ornamentə çevrilmiş bu rəmz bu gün Azərbaycanın dövlət bayrağını bəzəyən tarixi emblem olmuşdur. Onu da qeyd edək ki, türbə tikintisindəki daha bir xüsusiyyəti islam dininə sidq-ürəklə bağlanmış oğuz türklərinin qan yaddaşlarına hopmuş dəfnetmə adətlərindən irəli gəlir. X əsrin birinci yarısında Volqaboyu türklərinin yaşadıqları yerlərdə olan ərəb səyyahı İbn Fadlan (16, s. 63) onların evəbənzər böyük qəbirlərdə dəfn edildiyi, qəbrin üstündə çadıraoxşar örtük quraşdırıldığı haqqında məlumat verir. Bütün bunlar çadır quruluşlu, qülləvarı Naxçıvan türbələrinin konstruksiyalarında qədim türk və yeni islam ünsürlərinin sintezinin yarandığına şahidlik edir(bax həmçinin: 2, s. 84-85). Türk mədəniyyətinin izləri Naxçıvanın qəbirüstü abidələrində, xüsusilə kökləri islamaqədərki dövrlərə gedib çıxan daş qoç və at heykəllərində, sənduqələrdə daha çox görünür. İslamaqədərki türk dini inanclarının bir sıra elementləri islam elementləri ilə məhz bu abidələrdə bir-birini tamamlayaraq, vahid mövzuda birləşə bilmişlər. Abidələrin üzərində həkk olunmuş müxtəlif heyvan surətləri (öküz, quş, maral, qoyun və s.) türk xalqlarının mədəniyyətində ailənin və ya nəslin əcdadının ruhu hesab olunan onqonları ifadə edirdi. Bəzən bu abidələrdə qəbir sahibinin peşəsini əks etdirən süjetlər, etiqad obyekti kimi hələ də yaşamaqda olan dirilik ağacı və başqa kultlarla bağlı elementlər verilir, Quran ayələri, mərhumun adı təqdim edilirdi. İslamın qədim türk dini inanclarının bir sıra elementlərini qəbul edərək bir növ özününküləşdirməsi tədqiq olunan dövrdə Naxçıvan ustalarının hazırladıqları müxtəlif məişət 8
əşyalarında – metal məmulatı nümunələrindən tutmuş ipəkdən hazırlanmış parçalara qədər hamısında aşkar görünür. Maraqlıdır ki, bəzən həmin əşyaların üzərindəki bəzəklər dövrün incəsənətinin digər növlərinin bəzəyini az qala təkrar edir. Məsələn, Fransanın Luvr muzeyində saxlanılan naxçıvanlı usta Osman Salman oğlunun 1190-cı ildə hazırladığı bürünc dolçanın naxışları Möminə xatın məqbərəsindəki naxışlarla eynilik təşkil edir. Araşdırmalar, ata- babalarının yaradıcılıq ənənələrindən bəhrələnən incəzövqlü naxçıvanlı ustaların zəngin təxəyyülünün məhsulu olan bu kimi nümunələrin sayca çox olduğunu göstərir; həmçinin ulu əcdadlarımızın mənəvi dəyərlər sisteminin bir hissəsinin arxeoloji tədqiqatlar zamanı (Xaraba- Gilan, Aza və b.) əldə edilmiş artefaktlarda öz əksini tapdığı, məhz bu tapıntıların xalqımızın dünyagörüşü və ideologiyasında olan ənənəlik və yeniliyin öyrənilməsi üçün xüsusi əhəmiyyəti bəlli olur. Araşdırmalar həm də onu da təsdiq edir ki, bu gün daşıyıcısı olduğumuz, əsrlər boyu azərbaycanlıların həyat yolunu müəyyənləşdirmiş türk-islam mədəniyyəti ərəb-müsəlman mədəniyyəti zəminində ulularımızdan gələn bu ənənələrdən qidalanaraq inkişaf etmişdir. Bu gün dövlət ideologiyamız olan azərbaycançılıq milli ideologiyası ilə yanaşı onun tərkib hissəsi kimi çıxış edən islami dəyərlərin bərpa olunmasını da türk-islam mədəniyyətinin yeni təzahürü kimi qiymətləndirmək olar.
ƏDƏBİYYAT 1.
Azərbaycan tarixi. N.Vəlixanlının redaktəsi ilə, c.II – Bakı, 2007. 2.
Qiyasi Cəfər. Nizami dövrü memarlıq abidələri. – Bakı, 1991. 3.
Əhmədov S.Ə., Məmmədov V.S Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı. – Bakı, 2010.
4.
B. İbrahimli, F. Səfərli, Q. Əliyev, T. Xəlilov. Aza orta əsr şəhər yeri (2013-2014). / Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar. 2013-2014, s. 305-310. - Bakı, 2015. 5.
B.İ. İbrahimli. Orta taleli şəhərlər. / Şəmkir: I Respublika elmi-praktik konfransın materialları. 28-29 noyabr , 2007, Şəmkir. - Bakı, 2008. 6.
qazıntılar (2013-2014). / Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar. 2013-2014, s.240-243.- Bakı, 2015. 7.
8.
Vəlixanlı Nailə. Azərbaycan VII-XII əsrlərdə: tarix, mənbələr, şərhlər. – Bakı, 2016 9.
Vəlixanlı Nailə. Naxçıvanın VII-XII əsrlər dövrü tarixdə və tarixşünaslıqda. – Naxçıvan, 2016. 10.
Большаков О.Г. История Халифата. Т.1. Ислам в Аравии. 570-633 – Москва, «Наука», 1989. 11.
Буниятов Зия. Азербайджан в VII-IX века. / «Избранные сочинения» üçcildliyində - Bakı, 1999, c.I. 12.
Гусейнов Рауф. Сельджукская эпоха истории Кавказа. – Москва, 2012. 13.
К.Патканян. – Санкт-Петербург, 1861. 9
14. Митько О.А. Образ грифона в искусстве народов Евразии в древнетюркскую эпоху. // Евразия: культурное наследие древних цивилизаций. Вып. 2. Горизонты Евразии: Сборник научных статей. – Новосибирск, 1999, с. 7-10. 15.
16.
Путешествие Ибн Фадлана на Волгу. / Изд. АН СССР. Перевод и комментарии А.П. Ковалевского, под редакцией И.Ю. Крачковского. – М. – Л.- д, 1939. 17.
Страбон. География в 17 книгах. – Москва, 1964. 18.
в. н.э. – Москва-Ленинград, изд. во АН СССР, 1959. 19.
Шихсаидов А.Р. Очерки истории, источниковедения, археографии средневекового Дагестана. – Махачкала, 2008.
Yüklə 90,15 Kb. Dostları ilə paylaş:
|