Musa qasimli

 

25 

ойатды.  Сарачоьлуйа  Kарс  вя  Ardahan  кими  тцрк  яразиляри 

цзяриндя sovetlərin щаггы олдuьu дeyилди. Бу торпаглара иддиа 

мясялясиндя  санки  насистлярля  болшевикляр  хялвяти 

разылашмышдылар.  Бюйцк  Британийа  вя  Франса  иля  щярби 

мцгавиляляри milli мянафеляриня мцнасиб эюрən вя мцзакиря-

ляря эирən Тцркийя совет тяляблярини рядд еtди. Çünki Türkiyə 

dövlət  adamları  Сталинин  йалныз  Полшанын  йарысыnın  işğalı 

иля  кифайятлянмяйяъяйини  yaxşı  баша  дцшцрдцlər.  Москвада 

Сарачоьлу иля мцзакиряляр кясилдикдян ики эцн сонра октйаб-

рын  17-дя  Анкарада  тцрк-франсыз-инэилис  цчтяряфли  ямяк-

дашлыьы щаггында мцгавиля имзаланды. Bu müqavilə Moskva 

tərəfindən qəzəblə qarşılandı. Молотов həmin sənədi гяти шякил-

дя  тянгид  етди.  Тцркийяйя  гаршы  Москвадан  сярт  щцъумлар 

башланды.  Бундан  сонра  qarşılıqlı  münasibətlərdə  ehtiyatlılıq 

dövrü başlandı.  

1940-cı ilin апрел ayında Потйомкин Анкарайа сяфярə gəldi. 

Боьазларa  dair  konvensiyaya  бахмайараг,  ССРИ  бурада  щярби 

базалар  гурараг  юзцня  имтийазлы  бир  мювге  йаратмаq 

istəyirdи.  

Sovet-Türkiyə  достлуğu  ikinci  dцнйа  мцщарибясинин  сябяб 

олдуьу  бющранлар  цзцндян  сарсылмаьа  дцчар  олду.  Qarşılıqlı 

münasibətlərdə durьunluq dövrü başladı. Тарих вя ъоьрафийанын 

гоншу олараг йаратдыьы бу ики миллят йцз илляр бойунъа тез-

тез  тякрарланан  мцбаризялярля  йоьрулдугдан  сонра  илк  дяфя 

Ататцрк вя Ленинин ортаг сяйляри нятиъясиндя сцлщ вя дост-

луг  мцнасибятляри  ичярисиндя  бярабяр  йашамаьын  щяр  ики 

юлкяйя олдуьу кими бцтцн дцнйайа да эярякли олаъаьыны сц-

бут етmişdиляр. Беля  щалда ики юлкя  арасындакы мцнасибят-

ляри мцстягиллик, етимад вя достлуг аб-щавасы чярчивясиндя 

йахшылыьа доьру инкишаф етдирмякдян başqa yol qalmamışdı. 

Lakin SSRİ иля Тцркийя арасында мцнасибятлярин сяндялямя-

синдян öz məqsədlərini эцдян, Тцркийядя soveтlərə гаршы нара-

зылыьын йаранмасындан мямнун оланлар да vardы. Мягсяд вя 

мянафеляри наминя онлар сяй эюстярirdilər. Щяр ики дювлятин 

зяряриня  йол  ачан  бу  щалы  арадан  галдырмаг  цчцн  тяк  шярт 

гаршылыглы  данышыгларда  ачыг,  сямими,  реалист  олмаг  вя 

хош  гоншулуг  мцнасибятляриня  садиг  галмагдан  ибарят  idi. 

---

 

26 

Сцрятля  дяйишян  дцнйа  сайсыз  проблемлярдян  чыхыш  йолу 

ахтармаг вя тапмаг мяъбуриййятиндя галмышды. Бу бахымдан 

SSRİ-nin  və  Тцркийянин  аьыр  мцбаризяляри  щяля  гаршыда 

иди.  Xошниййятли  мцнасибятдян  узаглашмамагла  ики  миллят 

арасындакы сийаси, игтисади вя мядяни ямякдашлыьы гурмаг, 

мясяляляри динъ йолла щялл етмяк мцмкцн ola bilərdi.  

1941-ъи  илин  март  ayında  SSRİ  вя  Тцркийя  юз  мцнасибят-

лярини йенидян достлуг чярчивясиндя гурмаг лцзумуну дуйду-

лар.  Bunun  başlıca  səбəбi  Almaniyanın  SSRİ-yə  гаршы  щцъум 

тəhlükəsi  ilə  бaьlı  иди.  Aнкарада  кечирилян  danışıqlar  нятиъя-

синдя  Тцркiyə  ilə  SSRİ  arasında  hücum  etməmək  haqqında  пакт 

щазырланды.  Bundan  sonra  Москва  гязетляриндя  Тцркийяйя 

гаршы  дцшмян  мювгели  йазыларын  çapı  дайандырылды.  Ийу-

нун 22-дя SSRİ-Almaniya мцщарибяси başlandı. Moskvadakı türk 

səfiri  Aktay  iyunun  26-da  SSRİ  xalq  xarici  işlər  komissarının 

müavini  A.  Vışinski  ilə  görüşərək  türk  hökumətinin  müharibədə 

bitərəf qalacağını bildirdi. Sоveт ордулары ъябщялярдя мювгеля-

рини мющкямляндирянядяк Moskva Тцркийяйя гаршы мцнаси-

бятини  дяйишдирмяди.  Amma  Stalinqrad  altında  döyüşdə 

qələbədən  sonra  SSRİ  Türkiyəyə  münasibətini  dəyişdirdi.  Sovetlər 

Türkiyənin  antihitlerçi  koalisiya  ölkələri  ilə  yaxınlaşmasına  mane 

olmağa başladı. SSRİ xalq xarici işlər komissarı Molotov 1943-cü il 

martın  24-də  türk  səfiri  Selim  Sarperi  qəbul  edərkən  Türkiyə  və 

SSRİ-nin birgə addımlar atmasının hələ zamanı gəlmədiyini dedi.  

1943-cü ilin noyabr-dekabr aylarında keçirilən üç dövlət başçı-

sının  Tehran  konfransında  U.Çerçil  Türkiyənin  müharibəyə  qoşul-

ması  məsələsini  qaldırdı.  Bununla  bağlı  danışıqlar  başlandı.  Lakin 

SSRİ  Türkiyənin  anтihiтlerçi  koalisiya  тərəfindən  müharibəyə 

qoşulmasında maraqlı deyildi. 

1944-cü  ilin  may  ayında  türk  hökuməti  sovetlərə  siyasi  əmək-

daşlıq haqqında müqavilə bağlamağı təklif etdi. Бunun müqaбilində 

sovet  hökuməti  Türkiyədən  Almaniya  ilə  bütün  əlaqələri  kəsməyi 

şərт olaraq irəli sürdü.  

1945-ci  ilin  fevralında  üç  dövlət  başçısının  Krımda  keçirilən 

konfransında  Stalin  Montrö  konvensiyasının  köhnəldiyini  deyərək 

boğazlar məsələsini qaldırdı. Bu vəziyyəti Türkiyənin suverenliyinə 

xələl  gətirmədən  və  SSRİ-nin  maraqlarını  nəzərə almaqla dəyişdir-

---

 

27 

məyi  təklif  etdi.  Konfrans  bu  məsələni  öyrənməyi  xarici  işlər 

nazirlərinə tapşırdı. Krım konfransı 1945-ci il martın 1-dək mühari-

bəyə  qoşulmayan  ölkələrin  yaradılacaq  Birləşmiş  Millətlər  Təşki-

latına dəvət olunmayacaqları barədə qərar qəbul etdi. Türkiyə 1945-

ci il fevralın 23-də Almaniyaya qarşı mühariбəyə qoşuldu.  

1945-ci  il  martın  19-da  türk  səfiri  Sarperi  qəbul  edən  Molotov 

sovet hökumətinin 1925-ci il 17 dekabr tarixli dostluq və bitərəflik 

haqqında müqaviləni  ləğv  etmək istədiyini  dedi

7

.  Bоьазлара  няза-

рят мясялясиндя SSRİ-nin дə iştirakının ваъиблийини вурьулаdı. 

Kарс və Aрдaщан яразиляринин советляря верилмясиндя исрар 

етди.  Bu  zaman SSRİ Гярб ölkələrinin  мцттяфиги  иди.  Тцркийя 

ися  антищитлерчи  коалисийа  тяряфдян  мцщарибядя  иштирак 

ется  дя,  тякбашына  галмышды.  Sovet  hökuməti  1925-ъы  илдя 

имзаланан  вя  1935-ъи  илдя  он  ил  мцддятиня  узадылан  тцрк-

sovet  битяряфлик  вя  достлуг  пактыны  позараг  ачыг  шякилдя 

Тцркийяни тягиб етməyə girişdi. Bu vəziyyət türkləri ciddi surəт-

də  narahat  etməyə  başladı.  Molotovla  iyunun  7-də  görüşən  Sarper 

müqavilənin  ən  azı  yenisi  ilə  əvəz  olunmaqla  ləğvini  təklif  etdi. 

Molotov  bununla  razılaşmadı.  Bildirdi  ki,  SSRİ-nin  boğazlarda 

təhlükəsizliyi  Türkiyənin  iradəsindən  və  real  imkanlarından  asılı 

olmamalıdır.  Bu,  kifayət  etməyə  bilər.  Molotov  ərazi  məsələlərini 

nəzərdə  тuтaraq  1921-ci  il  16  mart  tarixli  müqavilə  imzalanarkən 

sovet  dövlətinin  maraqlarının  pozulduğunu  dedi.  Sarper  sovet 

dövlətinin  ərazi  və  boğazlarda  bazalar  yaratmaq  iddialarından 

imtina  edəcəyi  təqdirdə  Türkiyənin  boğazlar  məsələsinə  baxmağa 

hazır olduğunu söylədi. Sarper iyunun 17-də bəyan etdi ki, Türkiyə 

SSRİ ilə saziş bağlamağa hazırdır. Lakin sovetlərin бoьazlarda baza 

yaratmaq  təklifi  danışıqlar  predmeti  ola  bilməz.  Belə  vəziyyətdə 

Türkiyə  hökuməti  ABŞ  və  Böyük  Britaniyaya  müraciət  etdi. 

Potsdam  konfransının  gedişində,  1945-ci  il  iyulun  22-də  ABŞ 

prezidenti  və  Böyük  Britaniyanın  baş  naziri  sovet  təklifinə  mənfi 

münasibətlərini açıqladılar. Yaranmış şəraitdə sovet-Türkiyə müna-

sibətləri  pisləşdi  və  pozulma  dövrünə  qədəm  qoydu.  Sovetlər  çar 

Rusiyasının istila siyasətini, I Pyotrun açıq və isti dənizlərə çıxmaq, 

İstanbul  və  Çanakkala  boğazlarını  ələ  keçirməyə  dair  vəsiyyətini 

əks etdirən 1946-cı il 8 avqust və 24 sentyabr tarixli notalarını Tür-

kiyəyə  verərək  Kars  və  Ardahan  daxil  olmaqla  Trabzon  vilayətini 

---