Musa qasimli

 

13 

Monoqrafiyanın  yazılmasında dəyərli məsləhəтlərini əsirgəmə-

yən gюrkəmli тürkoloq alim, Prof. Dr. İnqilaб Əliбəyova, eтdikləri 

kюməyə  gюrə  Dr.  Feтhi  Gedikliyə,  Aбdulhamiт  Avşara,  Qafqaz 

Adıgözəlovа,  Тural  Əhmədova,  Nigar  Səfərovaya,  Hökümə  Abba-

sovaya və Sevil Heydərovaya minnətdarlıq edirəm.  

 XX əsrin 90-ci illərində SSRİ dağıldıqdan sonra təkcə iqtisadi 

və  siyasi  deyil,  həmçinin  elmi  araşdırmalar  sahəsində  də  tamamilə 

yeni  şərait  yarandı.  İdeoloji  бuxovlardan  azad  olan  тarixçilər 

бeynəlxalq  münasibətləri  obyektiv  öyrənmək,  şərh,  təhlil  etmək, 

doğru qiymətləndirmək və nəticələr çıxarmaq imkanı qazandılar. Бu 

vəziyyəт  soveт-Тürkiyə  münasiбəтləri  тarixindən  də  yan  ютmədi. 

İki  юlkə  arasındakı  münasibətlərdə  qazanılan  uğurlar  və  buraxılan 

səhvlər hansılar olmuşdur? Tarixin dərsləri hansılardır? Бu тarixdən 

hansı ibrət almaq olar?… 

 Monoqrafiyanın  xronoloji  çərçivəsi  1960-cı  il  mayın  27-də 

Türkiyədə  baş  verən  çevrilişdən  1979-cu  ildə  Əfqanıstana  sovet 

hərbi müdaxiləsi nəтicəsində sovet-türk münasibətlərinin gərginləş-

məsinə  və  ya  yeni  soyuq  müharibənin  başlanmasına  qədərki  dövrü 

əhatə edir. Bu dövrün özünü iki mərhələyə bölmək olar: 1960-1965-

ci illər – qarşılıqlı münasibətlərin normallaşması, eтimad mühiтinin 

yaradılması;  1965-1979-cu  illər  –  əməkdaşlıq.  Rusiya,  Türkiyə  və 

başqa ölkələrin çoxlu məxfi arxiv sənədlərindən istifadə etmək hələ 

тam  mümkün  olmadığından  mən  problemin  bütün  tərəflərini  araş-

dırmaq iddiasından uzağam. Zaman keçdikcə, yeni sənədlər üzə çıx-

dıqca  bu  tarixin  bir  çox  səhifələri  təzədən  yazılacaqdır.  Elm  məhz 

ona görə elmdir ki, onda heç vaxt sonuncu fəsil yazılmır.  

 Monoqrafiya  barədə  xeyirxah  qeydlərini  söyləyəcək  mütəxəs-

sislərə əvvəlcədən təşəkkür edirəm.  

 

 

 

     

 

---

 

14 

                                       

İKİ ÖLKƏ ARASINDA 

      

MÜNASİBƏTLƏRİN TARİXİNƏ 

      

ÜMUMİ BAXIŞ 

 

 

 

Османлы  дювлятинин  Русийа  иля  rəsmi  мцнасибятляри 

1492-ъи  илдя  рус  чары  ЫЫЫ  Иванын  ЫЫ  Султан  Бяйазидя 

йолладыьы  бир  мяктубла  башлаyır.  23  ил  сонра  рус  чары 

тяряфиндян  gюndərilən  səfir  Ы  Sulтan  Сялимин  сарайына  бир 

məktubla  эялди.  Hямин  илdə,  йяни  1515-ъи  илдя  ики  дювлят 

арасында  илк  сазиш  имзаланды.  Бу,  бир  тиъарят  сазиши  иди. 

Ики  дювлят  арасында  илк  достлуг  мцгавиляси  ися  1570-ъи 

илдя  ЫЫ  Сялим  иля  Иван  Qroznı  арасында  Истанбулда 

имзаланды.  Беля  башлайан  Османлы-Русiya  мцнасибятляри 

şimal qonşunun сонралар Гара дяниз сащилляриня сохулмаsы вя 

Османлы  дювлятиндян  хялвяти  олараг  исти  дянизляря  чыхıb 

яразилярини  эенишляндирмяк  хцлйасына  дцшмяси  иля  узун 

сцрян  эярэин,  хошаэялмяз  бир  мцбаризя  мярщялясиня  гядям 

гойду.  Гыса  фасилялярля  бу  ağır  mübarizə  illər  boyu  давам 

етди…  

1917-ъи  илin  fevralında  Русийада  чаризм  чюкdü.  Müvəqqəti 

hökumət  yaradıldı.  Okт-

yaбr ayında щакимиййяти 

яля  алан  болшевикляр 

1917-ci  il  dekabrın  2-də 

Almaniya,  dekabrın  15-də 

Osmanlı  ilə  barışıq  saziş-

lərini  imzaladılar.  Bol-

şeviklər  Османлы  иля 

1918-ъи  ил  мартын  3-дя 

Брест-Литовскда 

ики 

дювлят  арасындакы  мц-

щарибяйя  сон  гойан  мц-

гавиля  bağladılar.  Həmin 

ил 

октйабрын 

30-да 

Владимир Илич Ленин 

---

 

15 

Мондросда  Османлы  дювляти  иля  авропалы  дцшмянляри  ара-

сында  барышыг  сазиши  имзаланды.  Аз  сонра  Авропа 

дювлятляри  Тцркийяни  парчалайараг  Анадолуну  нцфуз 

dairələrinə бюлдцляр. Юlkənin aйры-айры йерляриндя ишьаллар 

щяйата  кечirilди.  Йунан  тяъавцзц  эенишлянди.  İşğala  qarşı 

iстиглал  мцщарибяси  башлады.  1917-ъи  илдя  гурулан  sovet 

dövləti  вя  1920-ci  ildə  yaradılan  Тцркийя  Böyük  Millət  Məclisi 

hökuməti  həm  чарizm,  həm  də  сялтянят  дюврляриндя  бянзяри 

эюрцнмямиш  бир  müttəfiqlik,  достлуг  вя  гаршылыглы  ямяк-

дашлыг дюврцня гядям гойдулар. Düşmənçilik dövrü arxada qal-

dı.  

Hər 

iki  dövlət  iкинъи 

dцнйа  мцщарибясинядяк  бу 

аб-щаваны  давам  етдирдиляр. 

Mustafa  Kаmal  Paşanın  вя 

Vladimir  İliç  Ленинин  гур-

дуглары  бу  достлуг  саьлам 

бир  тямяля  сюйкянир,  идейа 

mənbəyini  эянъ  миллятляря 

йол ачан мцстягиллик вя суве-

ренлик 

принсипляриндян 

алырды.  Ингилаба  башчылыг 

едян 

болшевикляр 

имзаладыглары 

сазишлярля 

юзляринин  марагларында  olan 

проблемляри,  хцсусян  «дцнйа 

коммунист 

ингилабы» 

ниййятлярини  тез  бир  заманда 

щялл  етмяк  арзусунда  идиляр. 

Анкарада  йаранан  Тцркийя 

Бюйцк  Миллят  Мяълиси  höku-

məti 

иля  sовет  Русийасы 

щюкумяти ейни дцшмянляр гаршысында галмышдылар. İngilislər 

bolşevizmi  beşiyində  boğmaq,  türk  mülklərinə  sahib  olmaq  istə-

yirdilər.  Belə  şəraitdə  mцштяряк  мянафеляр  ruslarla  türkləri  бир-

бириня  йахынлашдырды.  Мустафа  Камал  щюкумятинин  дев-

Гази Мустафа Кaмал Паша 

---