MüNDƏRİcat

P_lay=

Bu o deməkdir ki, normal yatma şəraitində dərinliyin hər 10 metr artması ilə təzyiq 0,1 MPa artır. Lakin, yataqəmələgəlmə prosesindən asılı olaraq lay təzyiqinin yuxarıda qeyd olunan dərinlik amili ilə uzlaşma halına az rast gəlinir: bəzi yataqlarda lay təzyiqi hidrostatik sütunun qiymətindən çox, digərlərində isə az ola bilər.

Birinci qrup yataqlara anomal yüksək lay təzyiqli, ikincisinə isə anomal aşağı lay təzyiqli yataqlar deyilir.

Lay təzyiqinin ölçü vahidi meqapaskaldır (MPa) .

Lay təzyiqini ölçmək üçün dərinlik manometrlərindən istifadə edilir.

Neft və qaz yataqlarının işlənilməsində lay təzyiqinin iki göstəricisinin qiymətlərindən istifadə edilir: ilk (yataqdan mayenin hasil edilmə anına qədər) və cari (dinamik).

Lay təzyiqinin qiymətlərini almaq üçün təcrübədə aşağıdakı düsturdan istifadə edilir.

P_lay=

Burada h – maye sütunun hündürlüyü;

ρ – quyudakı mayenin sıxlığı;

S - əmsaldır (102-yə bərabərdir).

Yataqların işlənilmə proseslərinin müxtəlif dövrləri üçün lay təzyiqinin sahəvi dəyişməsini tədqiq etmək məqsədilə həmin dövrlər üçün müvafiq izobar xəritələri tərtib olunur.

Lay temperaturu

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, layda neft və qazın fiziki-kimyəvi xassələrinə temperatur müəyyən təsirini göstərir. Yer qabığında dərinliyin qiyməti artdıqca temperatur çoxalır. Dərinliyə görə temperaturun dəyişməsini xarakterizə edən iki anlayış mövcuddur:

1. 
   geotermik pillə,
   
2. 
   geotermik qradiyent.
   

Geotermik pillə yer səthindən dərinliyə getdikcə süxurlarda temperaturun 1⁰C artmasına uyğun gələn dərinlik qiymətlərinə deyilir və yer qabığı üçün orta hesabla 33 m götürülür. Geotermik pilləni aşağıdakı düsturla hesablayırlar:

burada, G - geotermik pillə, m/⁰C; H – temperaturun ölçülmə dərinliyi, m; h – sabit temperatura uyğun gələn dərinlik, m; T – H dərinlikdəki temperatur, ⁰C; t – yer səthində havanın orta illik temperaturu, ⁰C.

Sabit temperaturlu lay səthinə izotermik səth deyilir. Bəzi hallarda dərinlik artdıqca temperaturun dəyişməsini xarakterizə etmək üçün geotermik qradiyentdən istifadə edilir. Geotermik qradiyent hər 100 m dərinlikdə temperaturun neçə dərəcə dəyişməsini göstərir.

burada, Q – geotermik qradiyent, ⁰C /100 m; H və h - ölçülən dərinlik intervalları; T və t - H və h dərinliklərdəki temperaturlar.

Qeyd etmək lazımdır ki, havanın temperaturu yer qabığının 20-30 m dərinliyinə qədər təsir edə bilər. Abşeron neftli-qazlı vilayətində bu rəqəm 10-11 m -dir. Yuxarıda qeyd edilən dərinliklərdə bütün il ərzində temperatur sabit qalır. Bizim regionumuzun ayrı-ayrı neft yataqlarında geotermik pillənin qiyməti 22-37 m arasında dəyişir (orta qiyməti isə 28-29 m -dir).

Geotermik pillənin qiyməti strukturun əlamətlərinə görə dəyişir. Bəzi tədqiqatçılara görə geotermik pillə antiklinalın tağında az, qanadlarında və sinklinallarda isə çox olur. Tələlərdə temperaturun paylanmasına suların hərəkəti də təsir edir. Odur ki, yataqda suyun hərəkət istiqamətini təyin edərkən geotermik məlumatlardan istifadə edilməlidir. İzoterm (bərabər temperaturlar) xəritəsinin tərtibində antiklinalın tağında minimum qiymətli xətlər qeyd edilir.

Tədqiqatlar əsasında müəyyən edilmişdir ki, ayrı-ayrı süxurlar müxtəlif istilikkeçirmə qabiliyyətinə malikdirlər. Məsələn, Azərbaycanın strukturlarında minimum qiymətli geotermik pillə gillərdə, maksimum qiymətli isə qum və karbonat süxurlarda qeydə alınır.

Yataqda temperaturun dəyişməsi neft və qaza əsaslı təsir göstərir. Temperaturun artması neft və suyun özlülüklərinin azalmasına, qazın isə özlülüyünün çoxalmasına səbəb olur.

Temperaturun artması qapalı tələlərdə təzyiqin yüksəlməsinə də təsir edir. Temperatur çox artdıqda karbohidrogenlərin daxili quruluşlarında da (molekullarda) dəyişiklik baş verir. Temperaturun dəyişməsi yatağın fazalarında: neft və suda qazın həllolma nisbətlərinin dəyişməsinə təsir göstərir. Temperatur yüksəldikcə suda duzların həll olması və bununla yanaşı onların minerallaşması artır. Minerallaşma artdıqca qazın suda həllolması azalır. Temperaturu ölçmək üçün xüsusi civəli və elektrotermometrlərdən istifadə edilir.

Neft yataqlarının təbii rejimləri

Neft yataqlarında layların təbii rejimləri geoloji amillərlə müəyyən olunur. Bunlara aşağıdakılar daxildir: yatağın mənsub olduğu regionun subasqı sisteminin xüsusiyyəti və onun bu sistemdə yerləşməsi; yatağın geoloji-fiziki xarakteristikası - termobarik şəraiti, karbohidrogenlərin faza vəziyyəti, kollektor süxurların səciyyəsi və yatım şəraitləri və s.

Lay şəraitində neft və qazın istismar quyularına hərəkətini təmin edən təbii qüvvələr cəminə yataqların təbii rejimləri deyilir.

Neft yataqlarında nefti hərəkət etdirən əsas qüvvələrə aşağıdakılar daxildir: kənar suların basqısı, kənar suların təsiri nəticəsində süxurların və suyun elastiki genişlənilməsi, qaz papağındakı qazın təzyiqi, neftdə həll olmuş qazın təzyiqi, neftin ağırlıq qüvvəsi və s.

Neft və qaz yataqlarının işlənilmə layihələrinin tərtib edilməsində və işlənilmə prosesinin bilavasitə həyata keçirilməsində təbii rejimlərin müəyyən olunması çox böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Rejimlərin təsnifatı layda mövcud olan enerjinin təzahürünə əsaslanır. Hərəkətedici qüvvələrin təbiətindən asılı olaraq neft yataqlarında aşağıdakı rejimlər qeyd edilir:

subasqı rejimi;

elastik-subasqı rejimi;

qazbasqı rejimi (yaxud qaz papağı rejimi);

neftdə həll olmuş qaz rejimi;

qravitasiya rejimi;

qarışıq rejim.

Subasqı rejimi. Bu rejimdə neftli layda hərəkətetdirici qüvvə kənar, yaxud daban sularının yaratdığı təzyiqdən ibarətdir. İşlənilmənin ilk dövrlərində istismara daxil olan quyuların sayının tədricən artması nəticəsində neft hasilatının da artması baş verir. Hasilat layihə səviyyəsinə çatdıqdan sonra lay təzyiqi də ilk dövrlərdə sabitləşir. Lakin, müəyyən müddətdən sonra kənar suların hərəkəti nəticəsində layda sulaşma başlayır və neft hasilatı tədricən azalır. İşlənilmənin sonrakı dövrlərində də sulaşma prosesi fasiləsiz inkişaf edir, lay təzyiqinin düşküsü isə kiçik miqyaslarda müşahidə olunur. İşlənilmə üçün ən əlverişli olan belə rejimli yatağa süni suvurma üsulu tətbiq edilmir.

Səmərəli subasqı rejimində neftvermə əmsalı 0,60–0,70 arasında dəyişir.

Elastik subasqı rejimi. Belə rejimdə lay enerjisinin mənbəyini kənar suların basqısı təşkil edir. Lakin, subasqı rejimindən fərqli olaraq burada süxur kollektorlarının və onların məsamələrində yerləşən mayenin elastik qüvvələri də enerji mənbəyinin formalaşmasında iştirak edir. Bu halda işlənilmə prosesində laydan götürülmüş maye həcmini kənar sular tam kompensasiya etmir və lay təzyiqi tədricən aşağı düşür. Nəticədə, lay süxurlarının və suyun genişlənilməsi baş verir, yaranmış enerji isə neftin quyu dibinə süzülməsinə müsbət təsir göstərir.

Bu rejim işlənilmə üçün kifayət qədər əlverişli hesab olunur və layların neftveriminin 0,50-0,60 səviyyəsinə çatdırılmasına imkan verir.

Qazbasqı rejimi (qaz papağı rejimi). Qazbasqı rejimi strukturun tağ hissəsində toplanmış böyük təzyiqli qaz yığımlarının (qaz papağının) enerjisinin təzahürü nəticəsində əmələ gəlir. İşlənilmə prosesində genişlənən qazın yaratdığı təzyiq nefti quyu dibinə doğru sıxışdırır və nəticədə qaz-neft kontaktı strukturun aşağı hissələrinə tədricən hərəkət edir.

Qaz papağı çox böyük olduqda işlənilmə zamanı bir müddət təzyiq sabit qalır. Neftli hissədə ilk lay təzyiqi təxminən doyma təzyiqinə bərabər olduğundan neftin ilkin hasilatı zamanı yataqda öncə həllolmuş qaz rejimi meydana çıxır. Depressiya qıfının genişlənilməsi nəticəsində qaz papağı da genişlənir. İşlənilmənin sonrakı dövrlərində bu prosesin inkişafı nəticəsində yatağın tağ hissəsinə yaxın zonalarda yerləşən quyularda qazlaşma intensivliyi özünü göstərir. İşlənilmə prosesində yataqda ilk lay təzyiqinin düşməsi baş verir.

Bu rejimdə qaz-neft kontaktı durmadan neftli hissəyə doğru hərəkət etdiyindən qaz amili artmağa başlayır və hətta quyularda təmiz qaz fontanı baş verə bilir. Qazbasqı rejimi üçün süxurların yüksək məsaməliyi, layların daha dik yatması və neftin özlülüyünün az olması daha əlverişli hal sayılır.

Bəzən qaz papağında təzyiq o qədər aşağı düşür ki, neft qaz papağına tərəf hərəkət edir. Bu isə arzu edilən hal deyildir: qaz papağının yerləşdiyi sahələrdə neft kollektorlara axaraq, onların məsamələrinə hopur və işlənilmənin sonrakı dövrlərində onun hasilatı qeyri mümkün olur. Odur ki, qazbasqı rejimi olan yataqlarda qaz papağındakı qazı hasil etmək və ya quyuları yüksək qaz amili ilə istismar etmək düzgün deyildir.

Burada işlənilmə prosesi əvvəlcə neftli sahədən başlanmalıdır və ehtiyatın realizə dərəcəsi layihə səviyyəsinə çatdırıldıqdan sonra yatağın tağ hissəsində yerləşən qaz yığımlarını hasil etmək lazımdır. Yataqlarda lay enerjisini saxlamaq üçün çox zaman qaz papağı zonasına yenidən süni olaraq neftdən ayrılmış qaz vurulur.

Qazbasqı rejimində neftvermə əmsalı maksimum 0,40-0,50-ə çatdırıla bilər.

Neftdə həllolmuş qaz rejimi. Bu rejimdə layda neftin quyu dibinə hərəkəti ondan ayrılan qaz qabarcıqlarının genişlənilməsi nəticəsində baş verir. Belə rejimlə xarakterizə olunan yataqlarda ətraf suların təsiri özünü göstərmir. İşlənilmə proseslərində lay təzyiqləri kəskin azalır. İşlənilmənin ilk dövründə qaz hasilatı nisbətən az, sonradan isə kəskin artır. Son dövrlərdə belə yataqlar qazsızlaşır və lay neftlərinin özlülüyü artır. Təbiidir ki, bu cür mexanizm yataqların ehtiyatlarının müvəffəqiyyətlə realizəsini təmin edə bilməz.

Bu rejimlə işləyən neft yataqlarının işlənilmə səmərəliliyini artırmaq üçün laya hasil edilmiş neftdən ayrılan qaz ya da hava vurulur; konturdaxili, yaxud konturyanı sulaşma üsulu tətbiq edilir. Yataqdan qaz tamamilə tükəndikdən sonra qravitasiya rejimi meydana çıxır.

Neftdə həllolmuş qaz rejiminə misal olaraq Azərbaycanın neft yataqlarında qırməki lay dəstəsi obyektlərini göstərmək olar. Burada uzun müddət intensiv işlənilmə proseslərin aparılmasına baxmayaraq qeyri-aktiv lay enerjisinin təzahürü nəticəsində cari neftvermə əmsalının yalnız 0,20-0,35 səviyyəsinə çatdırılmasına nail olunmuşdur.

Bu tip yataqlarda son neftvermə əmsalının 0,30-0,35 səviyyəsi optimal hesab edilir.

Qravitasiya rejimi. Bu rejimli yataqlarda nefti quyudibinə hərəkət etdirən amil onun özünün ağırlıq qüvvəsidir. Belə rejimlər sərbəst formada (az dərinliklərdə yatan laylarda) və süni (texnoloji) dəyişmələr nəticəsində - işlənilmə prosesində neftdə həll olmuş qaz rejiminin tükənən anlarında yaranır. Bu rejimdə neft layın yuxarı hissələrindən aşağılara doğru axır. Odur ki, aşağı hipsometrik dərinliklərdə yerləşən quyuların hasilatı yuxarı hissələrdəki (məsələn, tağ hissələrində) quyuların hasilatından çox olur. Qeyd etmək lazımdır ki, qravitasiya rejimi ilə səciyyələnən yataqların işlənilmə intensivliyi zəif olur.

Son neftvermə əmsalı 0,10-0,20 təşkil edir.

Qarışıq rejim. Yataqların işlənilməsində neftin hərəkətinə eyni zamanda bir neçə təbii enerji təsir edirsə, ona qarışıq rejim deyilir. Qarışıq rejimlər təbii və texnogen mənşəli olurlar.

Təbii qarışıq rejim yataqların əmələgəlmə prosesin sonunda yaranır. Bu halda strukturun tağ hissəsində qazbasqı rejim, aşağı hissələrində isə neftdə həll olmuş qaz rejimi və yaxud yatağın konturətrafı zonalarında subasqı rejimi, mərkəzi hissələrində isə neftdə həll olmuş qaz rejimi özünü büruzə verir. Təbii qarışıq rejimin digər formalarına da rast gəlmək olar.

Texnogen qarışıq rejim. Adından göründüyü kimi işlənilmə prosesinin təsiri nəticəsində yaranır və müxtəlif formada özünü büruzə verir. Məsələn, işlənilmənin ilk dövründə yataqda qeyd olunan neftdə həll olmuş qaz rejimi sonralar qravitasiya rejiminə keçir.

Qarışıq rejimli yataqların işlənilməsini səmərəli aparmaq üçün burada lay enerjisini təşkil edən amillərin rolunu nəzərə almaq lazımdır. Bütün mümkün hallarda yatağa süni təsir üsulları tətbiq edilməlidir.

Qaz yataqlarının təbii rejimləri

Qaz laylarında lay enerjisinin əsas mənbəyini genişlənən qazın təzyiqi, suların və süxurların elastik qüvvəsi və kənar suların təzyiqi təşkil edir.

Bu və ya digər enerji növünün üstünlüyündən asılı olaraq qaz yataqlarında qaz, elastik qaz və subasqı rejimi qeyd edilir.

Qaz yataqlarının rejimi geoloji şəraitdən və işlənilmə tempindən asılıdır. Qazın özlülüyü neftin özlülüyündən 100 dəfələrlə az olduğu üçün qaz yatağında təzyiq neft yatağına nisbətən daha tez paylanır. Odur ki, hər hansı bir quyuda təzyiqin dəyişməsi bütün layda özünü çox tez göstərir.

Qaz rejimi. Qaz rejimində qaz hasilatı genişlənən qazın hesabına əldə edilir. Bu rejim litoloji cəhətdən hər tərəfdən tam hüdudlanmış və tektonik ekranlaşmış tələlərə məxsusdur.

Qaz rejimli yataqlarda lay təzyiqinin düşməsi hasil edilən qazın miqdarı ilə düz mütənasibdir: lay təzyiqinin saxlanılmasına heç bir xarici amil təsir etmir. Qaz yatağının ehtiyatı hesablanarkən bu xüsusiyyət nəzərə alınır.

Qaz rejiminə malik olan yataqlar üçün qazvermə əmsalı 0,80-0,90 çata bilər.

Elastik qaz-subasqı rejimi. Lay enerjisinin əsasını kənar suların zəif təzyiqi, suların, süxurların və genişlənən qazın elastik qüvvələri təşkil edir.

Layın işlənilməsinin ilk dövrlərində qaz yataqlarında genişlənən qazın hesabına qaz rejimi üstünlük təşkil edir. Ayrı-ayrı yataqlar üçün bu rejim müxtəlif müddətdə davam edə bilər və təzyiqin 3-30% düşməsi ilə müəyyən edilir.

İşlənilmə prosesində lay suları konturətrafı zonadan yatağın qazlı hissəsinə doğru hərəkət edir. Qaz-su kontaktı tədricən strukturun yuxarı hissələrinə hərəkət edir və işlənilmə prosesini çətinləşdirir.

Bu rejimdə yatağın qazvermə əmsalı 0,50-0,70 olur.

Subasqı rejimi. Subasqı rejimində kənar (yaxud daban) suları lay enerjisinin əsasını təşkil edir. Qaz yataqlarında subasqı rejiminin meydana çıxması neft yataqlarındakı kimidir. Bu rejimdə istismarın ilk dövründən başlayaraq lay təzyiqi azalır və konturarxası sular yatağa daxil olur. Çıxarılan qazın həcmi ilə yatağa daxil olan bu suların həcmi bərabərləşdikdə lay təzyiqi təxminən bir səviyyədə qalır; qazın hasilatı qaz-su kontaktının qalxması ilə müşayiət olunur. Göstərilən bərabərlik pozulduqda yataqda daha az səmərəli olan elastik subasqı və hətta qaz rejimi yarana bilər.

Subasqı rejimində qazvermə əmsalı maksimum 0,70-ə yə çatır.

Yataq rejiminin proqnozlaşdırılması

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, neft və qaz yataqlarının işlənilmə müvəffəqiyyəti onların təbii rejimlərindən əsaslı surətdə asılıdır. Lay enerjisinin təzahüründən asılı olaraq işlənilmə sistemləri əsaslandırılır və tətbiq olunur. Buna görə də işlənilmə ərəfəsində lay enerjisi haqqında proqnoz məlumatların alınması vacibdir.

Dunya təcrübəsindən məlumdur ki, layların rejimi yatağın yerləşdiyi regionun hidrodinamik mühitindən, qırışıqların tektonik xüsusiyyətindən, onların geoloji qeyri-bircinsliliyindən, kollektorların geoloji-fiziki xassələrindən, habelə neftin, suyun və qazın fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərindən asılıdır. Odur ki, işlənilmə ərəfəsində yatağa qazılmış quyulardan yuxarıda qeyd olunan lay xassələri haqqında müvafiq məlumatlar əldə edilməlidir. Onlara istinadən işlənilmə prosesində baş verə biləcək dinamik sistemlər haqqında mülahizələr söyləmək olar.

Yuxarıda qeyd olunanlar geoloji quruluşu yaxşı öyrənilmiş Cənubi Xəzər hövzəsi neft yataqlarının timsalında şərh edilir.

Sadə tektonik quruluşlu, yaxşı çeşidlənmiş kvars qumlarından təşkil olunmuş böyük qalınlığa malik laylarda neftlərin özlülüyünün kiçik olması burada kənar suların aktiv hərəkəti haqqında fikir söyləməyə imkan verir. Layın kəsilişində aralıq gil qatlarının olmaması və ya az olması bu suların tənzimli işlənilməsi üçün əlverişli olacağı haqqında mülahizələr söyləməyə əsas verir. Belə şəraitə misal olaraq mərkəzi Abşeron yataqlarında məhsuldar qatın qırməkialtı və qırməkiüstü qumlu lay dəstələrini göstərmək olar.

Kəsilişi qumlu-gilli qatların növbələşməsindən təşkil olunan yüksək özlülüklü neftlər ilə səciyyələnən laylarda hidrodinamik şəraitin işlənilmə üçün əlverişli olacağı şübhə doğurur. Belə ki, bu kimi geoloji şəraitdə kənar suların hərəkəti baş vermir və ya onun hərəkəti yüksək keçiriciliyə malik ayrı-ayrı laylar və laycıqlarda qeyd olunur. Nəticədə işlənilmə prosesi neftdə həll olmuş qaz rejiminin təsiri ilə həyata keçirilir. Belə geoloji şəraiti Abşeron yarımadası və Xəzər dəniz akvatoriyasında işlənilən yataqlarda qırməki lay dəstəsi obyektləri timsalında göstərmək olar.

II.8. Karbohidrogen yataqlarının ehtiyatları və onların

hesablanması

Yataqlarda neft, qaz və kondensat yığımlarının həcmi onları xalq təsərrüfatı baxımından qiymətləndirməyə imkan verir. Odur ki, ayrı-ayrı layların və bütövlükdə mədənin ehtiyatları haqqında məlumatların alınması ən vacib problem kimi qiymətləndirilməlidir. Problemin həlli müxtəlif çətinliklərlə qarşılaşır. Belə ki, flüidlərin toplandığı geoloji mühit hər hansı bir həndəsi formaya uyğun gəlmir, daxili quruluşu isə lay parametrlərinin müxtəlifliyi və tektonik qırılmalarla səciyyələnir. Lakin yatağın axtarış və kəşfiyyat işlərinin sonunda belə ən vacib elementlər haqqında ətraflı məlumatlar olmur. Belə şəraitdə lay flüidlərinin ehtiyatlarını hesablamaq üçün müvafiq elm sahələrinin, o cümlədən, geologiya, geofizika, riyazi statistika, ehtimal nəzəriyyəsi və s. imkanlardan geniş istifadə edilir.

Problemin vacibliyini nəzərə alaraq tələbələrə “Neft, qaz və kondensat ehtiyatlarının hesablanması” fənni tədris olunur. Bu səbəbdən də hazırkı dərslikdə yataqların ehtiyatlarının hesablanması haqqında yalnız ümumi təsəvvür verilir.

Beləliklə, lay süxurlarında toplanmış neft, qaz və kondensatın miqdarına ehtiyat deyilir. Ehtiyat dəqiqlik dərəcəsinə görə xüsusi təsnifat əsasında qiymətləndirilir. Yataqların ehtiyatları öyrənilmə dərəcəsinə görə aşağıdakı kateqoriyalara ayrılır – A, B, C₁və C₂ kateqoriyaları.

A kateqoriyası. Yataqlar istismar edilən dövrdə onların informasiyası tam əldə edilibsə, onun ehtiyatı A kateqoriyasına aid edilir. Bu halda yatağın forma və qalınlığı, kollektor xassələri, neft və qazın fiziki-kimyəvi tərkibi, quyuların hasilatı ilə yanaşı onların təbii rejimləri haqqında dəqiq məlumatların olması tələb olunur. Bundan əlavə A kateqoriyalı ehtiyata malik yataqların sahəsi tamamilə quyu şəbəkəsi ilə əhatə olunmalı və həmin quyulardan yatağın geoloji-texnoloji parametrləri haqqında kompleks məlumatlar əldə edilməlidir.

B kateqoriyası. Yataqların ehtiyatının B kateqoriyasına aid edilməsi üçün aşağıdakı amillər tələb olunur: yatağın müxtəlif hipsometrik hissələrində qazılan quyulardan sənaye əhəmiyyətli neft və qaz hasil edilməli; lay neftinin və qazının tərkibi dəqiq öyrənilməli və yatağın forma və ölçüləri, süxurlarının kollektorluq qabiliyyəti haqqında müəyyən (təxmini) məlumatlar olmalıdır.

C₁ kateqoriyası. Yataqların geoloji və geofiziki öyrənilməsi kifayət qədər olmadıqda onun ehtiyatı C₁ kateqoriyasına aid edilir. Lakin burada yataq üçün ən azı aşağıdakı məlumatlar olmalıdır: yataqda qazılan bəzi quyularda sənaye əhəmiyyətli hasilat qeyd edilməli; layların formasını və yatma şəraiti, kollektorluq haqqında quyu məlumatı məhdud olduğundan geofiziki və analoji öyrənilmiş (qonşu strukturlara əsasən) metodlar vasitəsilə təsəvvür yaranmalıdır.

C₂ kateqoriyası. Quyu məlumatı perspektiv strukturlarda geoloji-geofiziki təsnifatlarla əsaslandırılan ehtiyatlar C₂ kateqoriyasına aid edilir.

Neft yataqlarının ehtiyatı xalq təsərrüfatı baxımından iki tipə bölünür:

balans ehtiyatı – iqtisadi göstəricilərə görə istismarı məqsədə uyğun olan yataqların ehtiyatı;

balansdan kənar ehtiyatı – müvafiq texnika və texnologiya ilə və ya iqtisadi göstəricilərə görə cari dövrdə istismar edilməyən yataqların ehtiyatı.

Ehtiyatlar hesablanarkən aşağıdakı bölgülər nəzərə alınmalı və əsaslandırılmalıdır: balans - ilk və qalıq (cari), çıxarılabilən - ilk və qalıq (cari).

Neft ehtiyatları

Neft ehtiyatının hesablanmasında ən çox istifadə edilən metod həcm üsuludur. Bu üsul məsaməli həcmdə neftin toplanması xarakterinə əsaslanmışdır.

Q = F·h·m·β·ρ·θ

Q – sənaye əhəmiyyətli çıxarılabilən neft ehtiyatı, ton;

F – neftlilik sahəsi, m²;

h – layın effektiv qalınlığı, m;

m – süxurların açıq (effektiv) məsaməliyi, %;

β – layın neftlə doyma əmsalı;

ρ - yer səthində neftin sıxlığı;

θ - neftin həcminin(sıxlığının) yer səthində dəyişilməsini nəzərə alan hesablama əmsalı θ = ,

b – lay neftinin həcm əmsalıdır.

Neftlilik sahəsi (F) - qazılan quyular və onların sınanması əsasında təyin olunan məhsuldar sahədir. Bu sahə layın tavanı (və ya dabanına) görə qurulmuş struktur xəritənin əsasında hesablanır. Yatağın ölçülərindən asılı olaraq 1:5000-dən 1:50000-dək miqyaslarda qurulur.

Layın qalınlığı (h) - süxur nümunələri və karotaj diaqramları vasitəsilə təyin edilir. Bundan başqa quyuların sınanma məlumatlarında qalınlığın təyinində istifadə edilir. Alınan kəmiyyət göstəriciləri izopaxit xəritəsi qurmağa imkan verir.

Açıq (effektiv) məsaməlik əmsalı sahə üzrə qazılan quyulardan götürülən süxur nümunələrinin analizi və geofiziki üsullar vasitəsilə təyin olunur. Əgər öyrənilən lay litologiyasına görə bircinslidirsə, orta ölçü vahidi hesablanır.

m_hesab =

Əgər sahə üzrə litoloji göstəricilər geniş dəyişməyə məruz qalırsa, orta həndəsi ölçü vahidindən istifadə edilir:

m_hənd=

n – analizlərin sayı.

Neftlə doyma əmsalı (β). Bu əmsalın qiymətini tapmaq üçün müvafiq laboratoriyalarda analizlərdən və geofiziki məlumatlardan istifadə edilir.

Neftin sıxlığı (ρ). Neftin sıxlığını təyin etmək üçün yatağa qazılmış quyulardan nümunələr götürülür və yer səthində (20⁰C) müvafiq analizlər aparılır.

Neftin həcminin yer səthində dəyişilməsini nəzərə alan hesablama əmsalı (θ) - dərinlik neft nümunəsi götürən cihazla quyulardan qaldırılan nümunələr vasitəsilə laboratoriyada təyin edilir və nəticədə yer səthinə qaldırılmış neftin həcminin laydakı həcminə nisbəti müəyyən edilir.

Yataqların çıxarılabilən neft ehtiyatının hesablanması

Qeyd olunduğu kimi, nefti digər faydalı qazıntılardan fərqləndirən əsas göstəricilərdən biri onun ehtiyatının tam realizə edilə bilinməməsidir. Ən müasir texnologiyanın yataqların ideal təbii şəraitində tətbiqi onların ilk (balans) ehtiyatının 60-70% - dən artıq hasil edilməsinə imkan vermir.

Laylarda toplanmış neftin ümumi miqdarından onun realizə oluna bilən hissəsi – yataqların çıxarılabilən neft ehtiyatı adlanır.

Yatağın çıxarılabilən ehtiyatının onun balans ehtiyatına nisbəti son neftvermə əmsalı ilə ifadə olunur.

Bu göstəricinin qiymətinin etibarlı təyin edilməsi üçün müxtəlif üsullar təklif olunmuşdur.

Müxtəlif təbii rejimlərdə neftvermə əmsalının göstəriciləri.

Cədvəl II.8.

Təbii rejimlər	Son neftvermə əmsalı
	M.A. Jdanov	E.A. Polambus
Subasqı	0,6 – 0,8	0,35 – 0,65
Elastik subasqı	0,5 – 0,7	-
Qaz “papağı“	0,4 – 0,6	> 0,25
Neftdə həll olmuş qaz	0,2 – 0,4	0,5 – 0,35
Qravitasiya	0,1 – 0,2	-
Qarışıq	-	< 0,6

Analogiyalar üsulu. Bu üsul yataqların son neftvermə əmsalını onların təbii (geoloji) rejimlərinə görə müəyyən edir. M.A.Jdanov və E.A.Polambus MDB və ABŞ-nın yataqları üçün, onların təbii rejimlərindən asılı olaraq aşağıdakı qiymətləri daha real sayırlar (М.A. Жданов, 1981; М.М. Иванова və b.,1985).

Qeyd etmək lazımdır ki, lay rejimləri və onların istismar prosesində dəyişilməsi haqqında çox vaxt birmənalı qərarlar qəbul etmək olmur. Odur ki, yeni kəşf edilmiş yataq üçün son neftvermə əmsalının bu üsulla hesablanması bir çox hallarda ciddi səhvlərə gətirib çıxarır.

Hidrodinamika üsulu. Bu üsulun effektli tətbiq olunması öyrənilən yataq haqqında müxtəlif xarakterli geniş məlumatlar olduğu şəraitdə mümkündür. Azərbaycanın neft və qaz yataqlarında isə belə məlumatların olmaması və ya məhdudluğu hidrodinamika üsulları ilə son neftvermə əmsallarının təyininə imkan vermir.

Qrafika üsulu. Bu üsulla son neftvermə əmsalının təyini müxtəlif qrafiklərin qurulmasına istinad etdiyindən, şərti olaraq onu qrafika üsulu adlandırırlar. Üsul yataqların son neftvermə əmsalının əsasən neftin nisbi özlülüyündən asılılığına əsaslanır.

Nisbi özlülük - neft və suyun özlülüklərinin nisbəti olub, quyuların sulaşma tempini səciyyələndirən vacib göstəricidir (bu göstəricinin qiyməti nə qədər böyük olarsa, kollektorda toplanmış neftin hərəkəti bir o qədər çətinləşir). Qeyd edək ki, lay şəraitində neftin özlülüyü geniş miqyasda dəyişdiyi kimi, lay sularının özlülüyü də temperatur, minerallaşma, qaz tərkibi və təzyiqdən asılı olaraq 0,2-1,5 mPa·s hüdudlarında dəyişilə bilər.

Qrafika üsulunun tətbiqi üçün hər şeydən əvvəl layları geoloji müxtəliflik dərəcəsinə görə bölmək lazımdır. Burada dörd tipin ayrılması təklif olunur (Справочник по нефтепромысловой геологии, 1981).

I tip bircinsli, II-III tiplər – qeyri-bircinsli və IV tip isə yüksək qeyri-bircinsli layları əhatə edir. Burada bircinsli və qeyri-bircinsli tipli laylardan süxurların keçiriciliklərinə görə bir neçə yarımqrup ayrılmışdır. Keçiriciliyi 80 mkm²- dan çox, 30 - 80 mkm², 10- 30 mkm², 5 -10 mkm² və 2,5 mkm² qədər olan işlənilmədə olan yataqlar üçün layların son neftvermə əmsalları müəyyən edilmişdir (şəkil II.28). IV tip qeyri-bircinsli laylar üçün isə kifayət qədər məlumat olmadığına görə qrafika üsulunun tətbiqi mümkün deyil.

Layların geoloji müxtəliflik dərəcələrinə görə bölünməsi

Cədvəl II.9

Tip	Qumluluq əmsalı	Bölünmə əmsalı	Layların təsnifatı
I	>0,73	<2,3	Bircinsli
II	0,73 – 0,5	2,3 – 3,5	Qeyri-bircinsli - 1
III	0,5 – 0,3	3,5 – 5,0	Qeyri-bircinsli - 2
IV	<0,3	>5,0	Yüksək qeyri-bircinsli

1. 
   –nisbətən bircinsli; b) – qeyri-bircinsli
   

Şəkil II.28. Geoloji müxtəlifliyə görə son neftvermə əmsalının təyini

Layların neftvermə əmsalının modelləşdirilməsi üsulu. Bu üsul çoxölçülü statistik modellərin istifadəsinə əsaslanır. Riyazi aparat kimi burada korrelyasiya-reqressiya analizindən istifadə olunur. Üsulun tətbiqi, işlənilməsi praktiki olaraq başa çatmış yataqların geoloji-texnoloji parametrləri haqqında məlumatların olmasını tələb edir. Qrafika üsulundan fərqli olaraq, burada neftverməyə daha çox lay parametrlərinin təsirini nəzərə almaq mümkündür. Tənliklərdə neftvermə əmsalı ilə ayrı-ayrı parametrlər arasında müxtəlif formalı asılılıqlar göstərilir ki, bu da öz növbəsində analoji quruluşlu yeni yatağın çıxarılabilən neft ehtiyatının hesablanmasında əsas götürülür. Hazırda müxtəlif təbii və texnoloji şəraitlərə malik istismar obyektlərini əks etdirən neftvermənin riyazi modelləri yaradılmışdır.

Statistika üsulu. Üsul quyu hasilatının enmə əyrilərinin tədqiqinə əsaslanır. Bu halda hasilat əyrilərinin müvafiq işlənilməsi, həmin yataqdan gələcəkdə hasil edilə biləcək neftin proqnoz miqdarını əvvəlcədən hesablanılması mümkün olur. Hazırda həmin əyrilərin aşağıdakı əsas növlərindən istifadə olunur:

1. Quyuların (quyu qruplarının) və yaxud ümumi yatağın hasilatının zamandan asılı olaraq enmə əyriləri (istismarın əvvəlində və son mərhələsində).

2. Quyuların istismarının əvvəlində və sonunda ölçülmüş gündəlik neft hasilatları arasında asılılığı göstərən məhsuldarlığın ehtimal əyriləri.

3. Toplanmış (kumulyativ) hasilat əyriləri.

Beləliklə, yuxarıda qeyd olunanlardan göründüyü kimi, müasir dövrdə yataqların çıxarılabilən neft ehtiyatlarını müəyyən edən universal metodika mövcud deyil. Belə ki, baxdığımız hər bir metodikanın müəyyən üstünlüklərinin olması ilə yanaşı, bəzi qüsurları da vardır. Onu da qeyd edək ki, həmin üsullardan yalnız yataqlarda müvafiq şəraitin olduğu halda istifadə edilə bilər.

Dinamik üsul. Uzun müddət işlənilən neft yataqlarının geoloji-mədən məlumatlarının təhlilindən məlum olur ki, çıxarılabilən neft ehtiyatlarının hesablanmış qiymətlərinin etibarlılıq dərəcəsi yüksək deyildir. Belə ki, əgər bir qrup yatağın çıxarılabilən ehtiyatlarının tam realizəsi şəraitində onlardan müxtəlif miqdarda neft hasil edilirsə, digərlərində bu göstəricinin qiyməti o qədər böyükdür ki, onun uzaq gələcəkdə belə realizə olunacağı şübhə doğurur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, göstərilən vəziyyət mövcud hesablama üsullarının bəzi çatışmamazlığı üzündən baş vermişdir. Lakin, burada iki prinsipial qoyuluş daha əhəmiyyətli rol oynamışdır.

1.Neft hasilatının proqnozlaşdırılması məqsədi ilə əyrilərin aproksimasiyası üçün təhlilə cəlb olunan illik məlumatlar yalnız işlənilmənin III və IV mərhələlərini əks etdirir. Məsələnin belə qoyuluşunda işlənilmənin ən məhsuldar ilk dövrlərinin (I+II mərhələləri) göstəriciləri nəzərə alınmır.

2. Yataqların illik neft hasilatı əyrilərinin aproksimasiyası üçün tətbiq olunan bütün üsullar ən kiçik kvadratlar üsulunun tətbiqinə istinad edir. Bu üsula görə isə yatağın faktiki işlənilmə dövrünün 20%-dən artıq müddətə proqnozlaşdırılması düzgün sayılmır. Lakin, Azərbaycanın bəzi yataqlarında neftçıxarma prosesi müddətinin son dərəcə böyük olması, proqnozların 20%-dən daha çox dövr üçün aparılmasına gətirdiyindən, çıxarılabilən neft ehtiyatlarının həcminin təyinində xətalara yol verilmişdir.

Azərbaycanın uzun müddət istismar olunan yataqlarında neftin çıxarılabilən ehtiyatlarının dəqiqləşdirilməsinin zəruriliyini nəzərə alaraq, Xabbert əyrilər sinfinin tətbiqinə və evolyusion modelləşdirilməsinə əsaslanmış yeni metodika hazırlanmışdır (B.Ə.Bağırov və b., 1995). Bu modellərin tətbiqi yataqların işlənilmə prosesində neft hasilatının müəyyən qanunauyğunluqlarla dəyişikliklərə məruz qalmasına əsaslanır.

Ümumiyyətlə, yataqların neftçıxarma dinamikasının ümumi forması əsasən şəkil II.29-da olduğu kimidir. Onda yuxarıda qeyd edilən zaman sırasında neft hasilatının dəyişilməsində müşahidə olunan tendensiyanı təsvir etmək üçün eksponensial artım əyrilərindən istifadə olunur. Bu əyrilərin asimptotunun fiziki mənası neftin çıxarılabilən ehtiyatının kəmiyyət qiyməti hesab edilir.

Eksponensial artım əyrilər sinfinin növləri kifayət qədər çoxdur və bura həmçinin S- formalı əyrilər də aid edilir: Qompers-Meykem, loqistik, modifikasiyalaşdırılmış eksponent əyriləri (Əlavələr).

İlk dəfə olaraq neft geologiyası sahəsində bu əyrilər sinfindən neft-qaz hövzələrinin ehtiyat və resurslarının proqnoz qiymətləndirilməsi M.K.Xabbert tərəfindən həyata keçirilmişdir. Ona görə də ədəbiyyatda bunlar Xabbert və ya mənimsənilmə əyriləri adlanır.

Şəkil II.29. Neft yataqlarının işlənilməsinin xarakterik mərhələləri (M.M.İvanovaya görə)

Bu modellərdən istifadə edərək işlənilmədə olan yataqların çıxarılabilən neft ehtiyatlarının həcminin hesablanması mümkündür.

Göstərilən tip əyrilərin tətbiqinin əsas mahiyyəti yataqların işlənilməsinin keçmiş dövrlərinə istinad etməklə, gələcək illərdə əldə edilə biləcək neftin miqdarının proqnozlaşdırılmasındadır.

Bunun etibarlı həlli isə əyrilərin tipinin seçilməsindən əsaslı surətdə asılıdır. Təcrübələr göstərir ki, bu məqsədlə Qompers-Meykem əyriləri daha çevikdir və onların tətbiq nəticələri yaraqların qalıq çıxarılabilən ehtiyatlarının etibarlı təyinini təmin edir.

Təklif olunan dinamik modellər Azərbaycanın xeyli sayda neft yataqlarında tətbiq olunmuş, alınan nəticələr isə neftçıxarma məsələlərinin həllində bilavasitə istifadə edilmişdir.

Qaz ehtiyatları

Yataqlarda qaz yığımlarına əsasən iki formada rast gəlinir: sərbəst və neftdə həll olunmuş şəkildə. Qaz yığımları strukturda sərbəst formada və ya neft yatağının üst hissələrində yerləşə bilər.

1. Sərbəst qaz ehtiyatlarını hesablamaq üçün əsasən iki üsuldan istifadə edilir: həcm və təzyiq düşküsü.

a) həcm üsulu. Adından göründüyü kimi üsul qazın hər hansı bir layının həcminin miqdarını göstərir. Lakin burada neftdən fərqli olaraq bəzi spesifik parametrlər nəzərə alınmalıdır. Belə ki, lay həcmində qazın ehtiyatı həmin layın təzyiq və temperaturundan da əsaslı surətdə asılıdır.

V = S · h · m · f ·(P·α – P_son·α_son)·β_q · η_{q ,} burada

V – qazın çıxarıla bilən ehtiyatı, m³.

S – yatağın qazlılıq sahəsi, m².

h – qazlı layın effektiv qalınlığı, m.

m – lay süxurunun məsaməlik əmsalı.

f – layın temperaturu ilə standart (yer üstündə) temperatur fərqlərini nəzərə alan düzəliş əmsalı.

f =

burada T = 273⁰C, t_st = 20⁰C, t_lay – lay temperaturu, ⁰C

P – layın (hesablanma tarixinə) orta mütləq təzyiqi , MPa;

P_son – layın işlənilmənin sonunda orta mütləq təzyiqi – MPa (çox hallarda 0,1 MPa bərabər götürülür).



α, α_son - qazın P və P_son təzyiqlərində Boyl-Mariott qanunundan fərqlənmə düzəlişi.

β_q – layın qazla doyma əmsalı.

η_q – layın qazvermə əmsalı.

b) təzyiq düşküsü üsulu. Üsul qaz yatağının bilavasitə işlənilmə prosesində tətbiq olunur, yəni işlənilmənin ilk dövründə (Q₁) və bir müddət keçdikdən sonra hasil edilmiş qazın həcmləri (Q₂) və bu dövrlərə müvafiq lay təzyiqlərinin (P₁ və P₂) qiymətlərinin müqayisəsinə istinad edir:

Q =

Belə olduqda yatağın qalıq qaz ehtiyatını hesablamaq olar.

V =

2. Neftdə həll olmuş qaz ehtiyatını hesablamaq üçün yataqda xüsusi təyinatlı tədqiqatlar aparılmalıdır. Burada lay təzyiqinin, qaz amilinin və s. göstəricilərinin yatağın işlənilmə illərində fasiləsiz ölçülməsi və alınmış qiymətlərin sistemləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Məhz bu məlumatlar əsasında yatağın neftli həcmində həll olmuş qazın miqdarını hesablamaq olar.

V₀ = Q_b.r₀ – Q_çıx.b₀p_sonα_sonf – Q_ç.b.(b₀-b) p_sonα_sonf – Q_ç.b. r_son

burada

V_o – standart şəraitdə (yer səthində) neftdə həll olmuş qazın çıxarıla bilən ehtiyatı, m³;

Q_b– standart şəraitdə neftin balans ehtiyatı, m³;

Q_çıx. – həmin şəraitdə neftin çıxarılabilən ehtiyatı, m³;

Q_ç.b – həmin şəraitdə neftin çıxarıla bilməyən ehtiyatı, m³;

r₀ – ilk qaz amili m³/ m³;

r_son – qalıq lay təzyiqində (P_son) neftdən ayrılmayan qazın həcmi, m³;

b₀, b - ilk və cari dövrdə lay neftinin həcm əmsalı;

a_son - qazın sıxılma əmsalı;

f – lay temperaturuna görə əmsal (M.M.İvanova və b., 1985).

Kondensat ehtiyatı

Kondensatın miqdarının hesablanılması onun qazda həll olmuş həcminin

təyini deməkdir.

Q₀ = , və ya Q₀ = V₀P_kq

Q₀ – kondensatın balans ehtiyatı, m³;

V₀ – kondensat da daxil olmaqla qazın balans ehtiyatı, m³;

ρ_k – kondensatın sıxlığı, t/m³;

R – lay üzrə qaz-kondensat amili, m³/ m³;

q – yatağın işlənilməsinin ilk dövründəki qazda kondensatın miqdarı, m³/m³ (M.M.İvanova və b., 1985).