MüNDƏRİcat
Yüklə 1,73 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yataqlarda layların neftverimini artıran üsulların tətbiqi üçün növbəliliyin təyini
- Layların neftverimini artıran üsulların tətbiqi üçün yataq sahələrinin müəyyən edilməsi
- III.4.3. Horizontal (üfüqi) quyuların qazılmasının və istismarının geoloji şəraiti
- III.5. Yataqların işlənilməsi üçün tələb olunan quyu fondu və quyu şəbəkəsi Quyu fondu
- Quyu şəbəkəsi
- III.6. İşlənilmə obyektlərin təzyiqlər qradiyenti
- III.7. Neft yataqlarının işlənilməsinin xarakterik mərhələləri
Ş Layların neftveriminin effektivliyinə təsir göstərən yuxarıda sadalanan dörd parametrin sərhəd qiymətlərini nəzərə alaraq riyazi məntiq elmində geniş tətbiq olunan “struktur ağac” formalı təsnifat modeli almış oluruq. Modelin strukturunda parametrlərin iyerarxik yerləşdirilməsi əsasında 24 qrup iştirak edir. Bu modelə istinad edərək yataqlarda LNA-nın hər hansı bir üsulunun tətbiqini kifayət qədər asan müəyyənləşdirmək mümkündür (şək.III.8) Neft yataqlarının işlənilməsinin perspektiv planlaşdırılmasında tələb olunan məqsədyönlü məsələlərin həllində bu model həlledici əhəmiyyət kəsb edir (B.Ə.Bağırov, 1986). Yataqlarda layların neftverimini artıran üsulların tətbiqi üçün növbəliliyin təyini Layların neftverimini artıran üsulların hər hansı bir region yataqlarında tətbiq problemlərinə baxarkən daha bir məsələnin həlli qarşıya çıxır. Bu da üsulların tətbiqi üçün ayrılmış yataqların növbəliliyinin müəyyən edilməsidir. Belə ki, regionlarda, o cümlədən bizim üçün böyük maraq kəsb edən Cənubi Xəzər hövzəsində yataqların sayı çox olduğundan onlarda eyni zamanda hər hansı bir LNA üsullarının tətbiqi qeyri mümkündür. Odur ki, üsulların tətbiqi üçün yataqların növbəliliyinin müəyyən edilməsi tələb olunur. Bu məsələnin həllində yataqlardan alına biləcək əlavə neft hasilatının miqdarı əsas götürülür. Daha yüksək effekt isə, digər eyni geoloji-istismar şəraitlərlə səciyyələnən yataqlarda, ilk balans ehtiyatlarının çoxluğu və onların realizə dərəcəsinin azlığı qeyd olunan hallarda əldə edilə bilər. Bu tələbata cavab verən bölgü sxemi (şək. III.9) verilmişdir. Bu sxemin strukturunda hər hansı bir üsulun tətbiqi üçün hər birində dörd qrupdan ibarət iki səviyyə iştirak edir. Birinci səviyyədə LNA üsullarının tətbiqi dörd növbəlidir: bütün hallarda ehtiyatların həcmindən asılı olmayaraq cari dövrdə onların mənimsənilmə dərəcəsi 20% qədər götürülmüşdür. Onda yataqların üsulların tətbiqinə cəlb edilməsi aşağıdakı ardıcıllıqla qruplara bölünə bilər: I qrup (növbə) – balans ehtiyatının həcmi 10 mln tondan çox, II qrup – 5-10 mln ton, III qrup – 2-5 mln ton və IV qrup – 2 mln tona qədər.
Şəkil III.9. Yeni üsulların tətbiqi üçün növbəlilik sxemi İkinci səviyyədə isə LNA üsullarının yataqlarda ehtiyatların istifadə dərəcəsi daha yüksək (20-40%) olduqda tətbiqi nəzərdə tutulur. Yəni V qrup (növbə) balans ehtiyatının miqdarı 10 mln tondan çox, VI qrup –v 5-10 mln ton, VII qrup – 2-5 mln ton və VIII qrup – 2 mln tona qədər. Misal üçün balans ehtiyatının miqdarı 4,5 mln ton, neftvermə əmsalı isə 0,14 olan yataqda miselyar məhlulların tətbiqi I qrupa uyğun gəldiyindən ilk növbəli obyekt kimi nəzərdə tutulmalıdır. Digər bir misal: yatağın balans ehtiyatının miqdarı 8,2 mln ton, istifadə dərəcəsi isə 30 %-dir, onda bu yatağın növbəsi VI qrupa düşür. Qeyd edək ki, neftvermə əmsalının qiyməti 0,40-dan yüksək olan yataqlarda LNA üsullarının tətbiqi daha sonra (I-VIII növbəli obyektlərdə LNA üsullarının tətbiqindən sonra) aparılmalıdır (B.Ə.Bağırov,1986).
Məlumdur ki, neft yataqlarının sahəsi üzrə lay parametrləri qiymətləri sabit qalmır: onların qalınlığı, qeyri-bircinsliliyi, kollektorların neftlə doyma dərəcələri, neftlərin özlülüyü və s. müxtəlif dəyişmələrlə səciyyələnirlər. Burada aparılan neftçıxarma prosesləri parametrlərin ilkin paylanma vəziyyətinə təsir edərək onların müxtəlifliyini daha da kəskinləşdirir. Layların neftverimini artıran üsulların (LNA) effektli tətbiqi isə lay parametrlərinin cari göstəricilərinə istinad edir. Odur ki, bu üsulların tətbiqini planlaşdırarkən hər şeydən əvvəl yatağın geoloji quruluşunu səciyyələndirən parametrlərin sahəvi dəyişmələri aşkar edilməlidir. Təcrübələr göstərir ki, belə tədqiqatları apararkən parametrlərin paylanmasının həm qanunauyğun və həm də zonal (lokal) dəyişmələri aşkar edilməlidir. Belə qoyuluş isə yatağın sahəsi üzrə LNA-nın hər hansı bir üsulunun tətbiqi üçün tələb olunan ən əlverişli sahələrin mövcudluğunun, onların sərhədlərinin təyininə imkan yaradır. Beləliklə, yatağın LNA-nın üsullarının sahəvi əhatəsindən onun daha kiçik əlverişli zonasının əhatəsinə keçilir ki, bu da maddi-texniki imkanlardan səmərəli istifadə edilməsinə kömək edir. Bəzən yatağın sahəsində bir neçə belə zona ayrıla bilər. Belə hallarda LNA-nın üsullarını bütün zonalarda eyni vaxtda tətbiqi aparıla bilər. Maddi-texniki imkanların məhdudluğu şəraitində isə ayrılmış zonaların LNA üsullarının tətbiqinin ardıcıllığı təyin edilməlidir. Bunun üçün həmin zonaların qalıq neft ehtiyatlarının həcmi hesablanmalıdır. Digər geoloji parametrlərin eyniliyi şəraitində ehtiyatları daha çox olan zona üsulların tətbiqi üçün ilk növbəli obyekt sayılır. Qeyd edilənləri konkret olaraq hipotetik bir yatağın timsalında təsvir edək. Tutaq ki, bu yataqda uzun müddət işlənilmədən sonra neftvermə əmsalı kifayət qədər yüksək deyil. Cari dövrdə də istismar olunan quyuların hasilatı orta hesabla cəmi 3,5 ton təşkil edir. Aparılan geoloji - mədən tədqiqatları nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, yataqda belə bir vəziyyətin yaranmasına səbəb hər şeydən əvvəl lay neftlərinin özlülüyü və sıxlığının yüksək olmasıdır. (Burada aparılan bir sıra tədbirlər, o cümlədən suvurma prosesləri kifayət qədər effektli olmamışdır.) Odur ki, bu yataqda termiki üsulların tətbiqinin labüdlüyü şübhə doğurmur. Sahəsi 1000 hektardan çox olan bu yataq tektonik qırılmalarla mürəkkəbləşmiş braxiantiklinal strukturdur. Hazırda burada 145 quyu işlənilməni təmin edir. Bu yatağın geoloji-mədən səciyyələri haqqında ətraflı dayanmadan yalnız onu qeyd etmək lazımdır ki, termiki üsulların tətbiqi üçün onun bütün sahəsi yararlıdır. Belə ki, bu prosesin effektli tətbiqini müəyyən edən göstəricilər bu yatağa xasdır. Neftin lay şəraitində hərəkətini səciyyələndirən əsas amillərdən sayılan özlülüyü 35-115 mPa·s, sıxlığı isə 912-942 kq/m3 intervalında dəyişir. Belə böyük neftlilik sahəsinə malik yatağın bütün hissələrində eyni zamanda termiki üsulların tətbiqi mümkün olmadığından burada ən əlverişli zonaların seçilməsi məsələsi qarşıya çıxır. Onun həlli aşağıdakı ardıcıllıqla həyata keçirilir.
Neftin sıxlığını təsvir edən VI dərəcəli trend xəritələrinin dəqiqlik dərəcəsi 87%-dir. Göründüyü kimi burada sıxlığı 942 kq/m3-a çatan daha ağır neftlər strukturun qərb sahəsində yerləşir. Şərq istiqamətində layın dərinliyi artdıqca neftin sıxlığı tədricən azalaraq 912-922 kq/m3-a çatır (şək.III.10 a). Bu yataqda neftin özlülüyünün paylanma qanunauyğunluğunu aşkar etmək üçün dəqiqliyi 89% olan IV dərəcəli trend xəritəsi tərtib olunmuşdur (şək.III.10b). Göründüyü kimi bu göstəricinin qiyməti strukturun qərb hissəsindən şərqə doğru 135 mPa·s-dən 15mPa·s-ə qədər azalır. 2. Lokal (təsadüfi) zonaların ayrılması. Neftlərin sıxlığının və özlülüyünün baxılan yataqda təsadüfi paylanmalarını aşkar etmək üçün trend analizinin alqoritminin köməyi ilə xəritələr tərtib olunmuşdur (şək.III.11). Göründüyü kimi daha ağır neftlər strukturun qərb və mərkəz hissələrindəki beş zonada yerləşmişdir. Özlülüyü daha çox olan neftlər isə yatağın həmin hissələrində dörd zona ilə əlaqədardır. Beləliklə, termiki metodların effektivliyinə əsaslı təsir göstərən hər iki parametrin zonal paylanma xəritələri qurulmuşdur. Lakin onların hər birinə ayrılıqda istinad etməklə bu üsulların tətbiq zonalarının seçilməsi əsaslı sayılmır. Belə ki, bu parametrlərin termiki üsulların effektli tətbiqinə ayrılıqda deyil, eyni zamanda birgə təsiri baş verir. Odur ki, hər iki parametrin yataq sahəsində paylanmasını əks etdirən ümumiləşdirilmiş xəritənin tərtibi tələb olunur. Bu xəritədə neftin həm sıxlığı və həm də özlülüyünün qalıq zonaları əks etdirilir (şək.III.12).
Şəkil III.10. Hipotetik yataqda neftlərin sıxlığı və özlülüyünün trend xəritələri
1 – quyu nömrəsi; 2 – layın tavana görə izohipslər; 3 – tektonik qırılmalar; 4 – trend səthi; 5 – su-neft konturu. 
Şəkil III.11. Hipotetik yataqda neftlərin sıxlığı və özlülüyünün qalıq trend xəritələri a) neftin sıxlığı (VI dərəcəli trend); b) neftin özlülüyü (IV dərəcəli trend) 1 – quyu nömrəsi; 2 – layın tavanına görə izohipslər; 3 – neftlərin sıxlığı və özlülüyü görə ayrılmış zonalar; 4 – tektonik qırılmalar; 5 – su-neft konturu.
1 – izohipslər; 2 – tektonik qırılmalar; 3 – istilik üsulları üçün seçilmiş sahələr; 4 – su-neft konturu. Göründüyü kimi bu xəritədə doqquz zona ayrılır ki, onlarda da hər iki parametrin qiymətlərinə görə işlənilmə üçün qeyri-qənaətbəxş şərait mövcuddur. Bu sahələrdə neftlərin böyük sıxlığa və özlülüyə malik olması hazırda tətbiq olunan işlənilmə prosesinin effektli olacağı şübhə doğurur. Odur ki, bu sahələrin neft ehtiyatlarının realizəsinin termiki üsullarla aparılması məqsədəuyğun sayılır. Zonaların termiki üsulların tətbiqinə cəlb edilmə ardıcıllığı, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, qalıq balans ehtiyatının həcminin nəzərə alınması ilə təyin edilir.
Bəzi mütəxəssislər horizontal (üfüqi) quyuların tətbiqini yataqların neftverimini artıran proqressiv üsullar cərgəsinə aid edirlər. Bu onunla əlaqələndirilir ki, yataqların son neftvermə əmsalının səviyyəsini əsaslandırarkən bu üsulun imkanları nəzərdə tutulmur. Dünya neft-qazçıxarma təcrübəsindən məlumdur ki, yataqların işlənilmə effektivliyini artırmaq üçün horizontal (üfüqi) quyuların imkanlarından geniş istifadə edilir. Son illərdə bu üsulla qazılmış quyuların istismarı bir qayda olaraq layihə sənədlərində də öz əksini tapır. Horizontal (üfüqi) quyular yeni kəşf edilmiş mədənlərlə yanaşı, uzun müddət işlənilən yataqların reabilitasiyası üçün də istifadə edilir. Horizontal (üfüqi) quyu məfhumu quyu gövdəsinin mütləq horizontal (üfüqi) olmasını nəzərdə tutmur; yatağın neftlilik həcminin forması və neftlədoymasından asılı olaraq onun gövdəsi istənilən kimi istiqamətləndirilə bilər (şək.III.13). Beləliklə, horizontal (üfüqi) quyuların həndəsi vəziyyəti yatağın neftlədoymuş sahəsində drenaj zonasını artırmağa, işlənilmə ilə əhatə olunmamış məhsuldar layları açmaqla onların işlənilməyə cəlb olunmasını təmin edir. Odur ki, belə quyuların hasilat imkanları adi (şaquli) quyulara nisbətən xeyli yüksəkdir, lakin horizontal (üfüqi) quyuların qazılması və istismarının iqtisadi göstəriciləri yüksək olduğundan onların qazılma məsələlərinə məsuliyyətlə yanaşma tələb olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, dəniz akvatoriyasında yerləşən yataqların işlənilməsində bu qazıma üsulunun əhəmiyyəti daha böyükdür. Belə ki, onların tətbiqi nəticəsində özüllərin sayının azalmasına nail olunur. 
Şəkil III.13. Horizontal (üfüqi) quyunun sxematik görünüşü. Ümumiyyətlə, horizontal (üfüqi) quyularla yataqların işlənilməsi onların ehtiyatlarının aktiv mənimsənilməsinə gətirərək son neftvermə əmsalının artırılmasına imkan verir. Bu baxımdan horizontal (üfüqi) quyularla istismar üsulunun layların neftverimini artıran üsullar kompleksinə daxil edilməsi məqsədəuyğundur. Horizontal (üfüqi) quyuların ənənəvi istifadə edilən şaquli quyulara nisbətən bir sıra imkanları mövcuddur:
Yataqların horizontal (üfüqi) quyularla işlənilməsində alınan yüksək hasilat onların qazılmasına sərf olunan xərcləri tamamilə ödədiyindən iqtisadi cəhətdən əlverişli istismar üsulu hesab edilir. 
Şəkil III.14 Horizontal (üfüqi) quyunun funksional imkanları Uzun müddət işlənilmədə olan yataqlarda minlərlə horizontal (üfüqi) quyunun qazılması və istismarı təcrübəsində, onların daha effektli tətbiqinin geoloji-mədən meyarları müəyyən olunmuşdur (B.Ə. Bağırov, Ə.M.Salmanov,1994) Onlar aşağıdakılardır:
Onu da qeyd edək ki, horizontal (üfüqi) quyuların qazılmasına təsir edən bir sıra digər amillər də (o cümlədən, layların yatım dərinliyi) müasir dövrdə bu quyuların qazılma imkanlarını məhdudlaşdırmır. Beləliklə, yuxarıda sadalanan meyarlara istinad etməklə hər hansı bir regionda işlənilən yataqlar sırasından horizontal (üfüqi) quyuların qazılaraq istismarı üçün obyektlər seçmək olar. İlkin tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycanın quru sahəsində və dəniz akvatoriyasında işlənilən yataqlar horizontal (üfüqi) quyuların qazılması üçün müvafiq geoloji-mədən şəraiti mövcuddur və bu üsulun tətbiqi yüksək səmərə verə bilər.
Yataqların karbohidrogen ehtiyatlarının realizəsi müxtəlif təyinatlı quyularla həyata keçirilir. Layların neftçıxarma proseslərini tənzimləməyə imkan verən bu quyular yatağın quyu fondunu təşkil edirlər. Quyu fondu yatağın layihə sənədlərinə müvafiq yaradılır. Fondun tərkibi işlənilmə prosesində dəyişilə bilər (yatağın bütün sahəsini işlənilmə ilə əhatə etmək üçün quyuların yeri, sayı və funksiyası). Quyu fondu dörd qrup quyulardan təşkil olunur: istismar (hasilat), vurucu, xüsusi və köməkçi. İstismar quyuları neftin və qazın hasil edilməsi üçün qazılır və təbii ki, fondun böyük əksəriyyətini təşkil edir. Bu qrupa işlək və fəaliyyətsiz quyular daxildir. Hər hansı bir ay və ya ildə hasilatın alınmasında bilavasitə iştirak edən quyular işlək, müxtəlif səbəblər üzündən saxlanılmış quyular isə fəaliyyətsiz adlanır. Vurucu quyular laylara təsir üsullarının həyata keçirilməsində istifadə edilir. Yatağa suyun vurulmasında iştirak edən quyulara suvurucu, buxarın vurulmasında – buxarvurucu, qazın vurulmasında - qazvurucu quyular kimi təsnifat edilir. Xüsusi quyular yatağın işlənilməsi üçün tələb olunan müxtəlif tədqiqatların aparılması üçün qazılır. Bunlardan bəziləri lay şəraitlərinin qiymətlərini öyrənmək üçün istifadə edilir və qiymətləndirici quyular adlanır. Digərləri isə işlənilmə dinamikasını izləmək üçündür və nəzarət quyuları kimi təsnif olunur. Köməkçi quyuların işlənilmədə istifadəsinə az təsadüf edilir. Onlar yüksək təzyiqli su layının işlənilməyə mənfi təsirini azaltmaq üçün tətbiq olunur: bu quyularla hasil edilən suları, az təzyiqli məhsuldar laylara vurmaqda istifadə etmək olar (şək. III.15). 
Şəkil III.15. Yataqlarda quyu fondunun sxemi Quyu şəbəkəsi Yataqların quyu şəbəkəsi onların müəyyən formada yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. Quyu şəbəkəsi yatağın işlənilmə müvəffəqiyyətini müəyyənləşdirən əsas amillərdən sayılır. Şəbəkənin forma və sıxlığını elə seçmək lazımdır ki, yatağın ehtiyatlarından maksimum istifadə oluna bilsin. Lakin bu məsələnin həllində yatağın işlənilməsinin iqtisadi göstəricilərini formalaşdıran əsas amil olan quyuların qazılma xərci nəzərə alınmalıdır. Belə ki, böyük kapital qoyuluşu tələb edən, hətta bir quyunun artıq qazılması, son nəticədə hasil edilən karbohidrogenlərin maya dəyərini xeyli yüksəltmiş olur. Yataqların quyu şəbəkəsinin təyini bu yatağın geoloji quruluşundan əsaslı surətdə asılıdır. Amma təbiətdə oxşar geoloji quruluşlu obyekt olmadığından tam identik quyu şəbəkəsi də olmur. Beləliklə, quyu şəbəkəsinin seçilməsinin əsas tələbatı yatağın geoloji quruluşunu səciyyələndirən göstəricilər haqqında məlumatların olmasıdır: lay parametrləri haqqında məlumatlar nə qədər dolğun olarsa, quyu şəbəkəsi o qədər də düzgün seçilir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, yatağın axtarış və kəşfiyyat dövrlərində bu parametrlər haqqında məlumatların həcmi məhdud, keyfiyyəti isə kifayət qədər yüksək olmur. Bu səbəbdən yatağın işlənilməsini təmin edəcək quyu şəbəkəsini birbaşa seçmək düzgün nəticələrə gətirmir. Odur ki, bu problemin həlli iki mərhələli olmalıdır. Birinci mərhələdə yataqda müəyyən həndəsi formada, əsas quyu fondunun qazılması həyata keçirilir. İkinci mərhələdə isə ehtiyat quyu fondu qazılır. Onların sayı əsas quyu fondunun 20-30%-ni, bəzən 50%-ni təşkil edə bilər. Ehtiyat fondu quyularının yerləşdirilməsi üçün əsas fondun qazılması və istismarından alınan məlumatlar öyrənilməlidir. Burada su-neft konturunun hərəkəti, yataq sahəsində işlənilməyə cəlb olunmayan və ya zəif drenaj olunan zonaların mövcudluğu nəzərə alınmalıdır. Quyu şəbəkəsini səciyyələndirmək üçün aşağıdakı göstəricilərdən istifadə edilir:
Şəkil III.16. Bərabər ölçülü quyu şəbəkəsi (º istismar quyuları; * vurucu quyular)
Şəkil III.17. Bərabər dəyişən quyu şəbəkəsi (º istismar quyuları; * vurucu quyular)
Şəkil III.18. Hasilat quyularının yerləşdirmə sxemi ( a- kvadrat, b- üçbucaq).
Yataqların geoloji quruluşundan asılı olaraq quyu şəbəkəsinin sıxlığı müxtəlif cür qəbul olunur. Məsələn, qeyri-bircinsli quruluşlu, kiçik keçiricili laylar və yüksək özlü neftlər şəraitində quyular arasında məsafə 400 m götürülür ki, bu da 16 ha/quyu deməkdir; geoloji mühitin qeyri-bircinsliliyi şəraitində yüksək özlülüklü neftli laylarda süxurların keçiriciliyi yüksək olanda isə quyular arasında məsafə 400-500 m götürülür (16-25 ha/quyu); yataqların əlverişli geoloji şəraitlərində (böyük qalınlığa malik monolit laylarda, qeyri-bircinsliliyi zəif, yüksək keçiricili süxurlarda, çox kiçik özlü neftlərdə) quyular arasında məsafə 600-1000 m götürülə bilər. Bu da quyu şəbəkəsinin sıxlığının 36-100 ha/quyu deməkdir. Yuxarıda təsvir olunan quyuların yerləşdirilmə xarakteri, forması və sıxlığı haqqında məlumatlar fonunda təcrübədə olduqca müxtəlif dəyişmələrə rast gəlinir. Xüsusilə ehtiyat fondunun qazılmasında işlənilmə layihəsində nəzərdə tutulan şəbəkə göstəriciləri dəyişdirilə bilər. Bu onunla əlaqədardır ki, işlənilmə prosesində yataqda su-neft konturu qeyri-bərabər hərəkət edə bilər və yaxud yataq sahəsində işlənilmə ilə əhatə olunmayan zonalar yarana bilər və s.
Neft yataqlarının işlənilmə tempi (illik neft hasilatının çıxarılabilən ehtiyatına nisbəti) layların təzyiqlər qradiyenti qiymətindən ( 
 Play–Pq.dib - yataqların qidalanma konturu ilə neftçıxarma zonası (quyu ətrafı) arasında təzyiqlər fərqi;
Play – qidalanma konturunda lay təzyiqi; Pq.dib – istismar quyularında tarazlıq iş rejimində quyu dibi təzyiqi; L – qidalanma konturundan hasilat zonasına qədər (quyunun dibinə) olan məsafə. Təzyiqlər qradiyenti artırmaq üçün qidalanma sahəsində suvurma sisteminin aktivliyini (vurma təzyiqini) artırmaqla yanaşı istismar quyularında dib təzyiqini aşağı salmaq lazımdır. Suvurma prosesinin effektli getməsi üçün vurma təzyiqi ilk lay təzyiqinin qiymətindən 15-20% artıq götürülməlidir. Təzyiqin daha artıq olması layların hidravlik yarılmasına və su dillərinin əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Yataqların işlənilməsində quyu dibi təzyiqlərinin aşağı salınması quyuların hasilatını artırmağa imkan verir. Belə ki, təzyiqlərin aşağı enməsi az keçirici laylardan da maye axımının çoxalmasına gətirir. Lakin quyu dibi təzyiqlərinin aşağı endirilməsi layların geoloji-fiziki xarakterinə istinad etməlidir. Əgər lay süxurlarının sementlənmə dərəcəsi zəifdirsə, quyu dibi təzyiqinin aşağı enməsi qum axımına səbəb olar ki, bu da istismar prosesini çətinləşdirər. Belə halda yataqların işlənilməsinin effektivliyini artırmaq üçün böyük təzyiqlə laya su vurulması nəzərdə tutulmalıdır.
Neft yataqlarının işlənilməsi çox uzun bir müddət ərzində və özünəməxsus dinamik sistemlə aparılır. Yerləşdiyi ölkədən (hövzədən), geoloji quruluşundan, ehtiyat həcmindən, işlənilmə sistemlərindən və s. amillərdən asılı olmayaraq neft yataqlarında hasilatın dinamikasının ümumi oxşarlığı vardır: işlənilmənin əvvəlində illik neft hasilatının həcmi maksimum həddə çatır, sonra nisbi stabillik qeyd olunur; bundan sonra isə onun sistematik azalma dövrü başlanır. Bu dövrdə neft hasilatının enmə tempi müəyyən ardıcıllıqla baş verir: əvvəlcə azalma kəskin, sonralar isə zəif templərlə gedir. Neftçıxarma dinamikasının göstərilən ümumi qanunauyğun inkişafı fonunda fərdi yataqlarda onun ən müxtəlif formaları müşahidə olunur. Məsələn, əgər bir qrup yataqlarda hasilatın maksimum həddinə qısa bir vaxtda (3-5 il) nail olunursa, digərlərində bunun üçün daha çox müddət tələb edilir; və ya bəzi yataqlarda hasilatın nisbi stabilliyi bir neçə illərdə müşahidə olunursa, digərlərində belə bir dövr çox qısa olur, yaxud heç olmur: yatağın neft hasilatının maksimum səviyyəsinə çatdıqdan sonra, dərhal enməsi başlanır. Beləliklə, yatağının neft hasilatının əvvəlindən sonuna qədər olan vaxtı – işlənilmə dövrü adlandırsaq, onun dinamikasında baş verən spesifik dəyişmə illərini mərhələ adlandırmaq məqsədəuyğun sayılar. Belə olduqda işlənilmə dövrünü aşağıdakı mərhələlərə bölmək olar (şək.III.19).
Şəkil III.19 Neft yatağının işlənilmə mərhələləri I mərhələ - yatağa layihə sənədlərinə müvafiq ilkin quyular qazılır və istismara verilir. Onların yüksək hasilatları isə illik dinamikanı maksimum səviyyəyə çatdırır ki, bu da I mərhələnin son həddi hesab edilir. II mərhələ - hasilatın nisbi stabillik illəridir. Bu mərhələnin müddəti 1-10 il ola bilər və burada illik neft hasilatının həcmi onun maksimum qiymətindən təxminən 10%-ə qədər aşağı enir. Həmin anı II mərhələnin sonu və III mərhələnin başlanğıcı hesab etmək lazımdır. Bəzi yataqlarda, xüsusilə enerji mənbəyi qaz resursları ilə səciyyələnən yataqlarda, işlənilmənin I mərhələsində quyulardan alınan yüksək hasilatın səviyyəsini sonrakı illərdə saxlamaq mümkün olmur. Odur ki, belə yataqlarda II mərhələ çox qısa dövrdə qeyd olunur və ya heç qeyd olunmur. Buna misal olaraq, Azərbaycan mədənlərində qırməki lay dəstəsi ilə əlaqədar obyektlərin işlənilmə xarakterini göstərmək olar. Burada müxtəlif mədənlərdə işlənilmənin əvvəlindən əldə edilən maksimum hasilatın səviyyəsini saxlamaq mümküm olmamışdır: illik neft hasilatı dərhal enməyə məruz qalmışdır. Odur ki, bu tip yataqların II mərhələsi qeyd olunmamışdır. Belə olduqda işlənilmənin I mərhələsindən sonra bilavasitə III mərhələsi başlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, I və II mərhələlərdə yataqların çıxarıla bilən ehtiyatlarının 40-70% qədəri artıq realizə edilə bilər. III mərhələ - yataqda işlənilmənin ilk illərində (I və II mərhələlər) əldə edilən böyük neft hasilatı onun enerji mənbəyinin xeyli istifadəsinə səbəb olur. Odur ki, sonralar quyu fondunun maksimum hissəsinin işə salınmasına və lay enerjisinin enməsinə qarşı tədbirlərin görülməsinə baxmayaraq hasilatın kəskin aşağı enməsi müşahidə olunur. Beləliklə, illik neft hasilatı azalır və neftçıxarma tempinin 2%-i səviyyəsinə qədər düşür. Bu hədd III mərhələ ilə IV mərhələnin sərhəd qiyməti kimi qəbul olunur (M.M.İvanova, 1976). IV mərhələ - yataqda illik neft hasilatının daha da azalması dövrü bu mərhələyə aid edilir. Burada illik neftçıxarma tempinin qiyməti 2%-dən aşağı olur. Bu mərhələ yataqların işlənilməsinin son dərəcə uzun sürən dövrüdür. Bu dövrdə yataqlar geoloji və texnoloji amillərin xeyli mürəkkəbləşməsi ilə səciyyələnir: lay təzyiqi azalır, sulaşma qeyri-bərabər formada özünü göstərir, quyuların istismarına qum tıxacı təsir etdiyindən onların hasilatı yüksək olmur və s. Odur ki, işlənilmənin IV mərhələsində neftçıxarmanın illik tempi bir qayda olaraq yüksək olmur. Beləliklə, neft yataqlarının işlənilməsi dörd mərhələli kimi qəbul edilir. Lakin, son vaxtlar yataqların işlənilmə prosesində onların neftverimini artıran yeni üsullar tətbiq olunur ki, onlar da prosesin inkişafına müsbət təsir edirlər. Bəzi yataqlarda laya təsir üsulları onların illik işlənilmə tempini 2%-dən yüksək bir səviyyəyə qaldırmağa imkan verir. Belə illəri IV mərhələyə aid etmək isə geoloji - işlənilmə baxımından düzgün deyil. Odur ki, işlənilmə prosesində yeni bir mərhələnin - V mərhələnin - ayrılması təklif olunmuşdur (B.Ə.Bağırov,1986). Yataqların geoloji-texnoloji göstəricilərindən və laya təsir üsullarının tətbiqinin nəticələrindən asılı olaraq bu mərhələnin müddəti müxtəlif olur. Bir müddət keçdikdən sonra işlənilmə tempi yenidən 2%-dən aşağı bir səviyyəyə enir (şək.III.19.). Odur ki, müvafiq tədqiqatları apararkən belə yataqların hasilat dinamikasının ardıcıllığı aşağıdakı kimi əks olunmalıdır: I-II-III-IVa-V-IVb. Yataqlarda illik neft hasilatının təqdim olunmuş formada mərhələlərə bölünməsi onlarda müqayisəli geoloji-mədən analizin aparılmasına şərait yaradır ki, bu da işlənilmə prosesinin mənfi və ya müsbət cəhətlərinin aşkar edilməsində əhəmiyyətli olur. Qeyd etmək lazımdır ki, I, II və III mərhələlər işlənilmənin əsas, IVa və IVb - işlənilmənin son və ya tamamlayıcı, V mərhələ isə tətbiq olunan prosesin mütərəqqi dövrü adlanır. Dünya neft yataqları üçün xarakterik olan bu mərhələlərin ayrılması fonunda Azərbaycan obyektlərində neftçıxarmanın özünəməxsus xüsusiyyətləri də aşkar edilmişdir. Onların səciyyəsinə nəzər salaq. Ölkəmizdə işlənilən yataqların geoloji-istismar xassələrinin təhlili göstərir ki, illik neftçıxarma dinamikasının inkişafına təsir edən əsas amil onlarda lay rejiminin biruzəsidir. Bu yataqların böyük əksəriyyətində qarışıq (ətraf sularla qaz resurslarının müxtəlif kombinasiyada təsiri) və ya neftdə həll olmuş qaz rejimi qeyd olunur. Məhz bu səbəbdən də onların işlənilməsinin xarakterik mərhələlərini təhlil edərkən lay rejimləri nəzərə alınmışdır. Qarışıq rejimli yataqların neftçıxarma dinamikasını təhlil etmək üçün müxtəlif mədənlərdə (Balaxanı-Sabunçu-Ramana, Suraxanı, Qala, Buzovna-Maştağa və s.) qırməkialtı və qırməkiüstü qumlu, balaxanı, suraxanı lay dəstələrindən bu rejim üçün xas olan obyektlər aid edilir. Neftdə həll olmuş qaz rejimli yataqlar üçün isə qırməki lay dəstəsi ilə əlaqədar olan işlənilmə obyektlərinin dinamiki göstəriciləri ayırd edilmişdir. Məlum olmuşdur ki, lay rejimlərinə görə qruplaşdırılmış yataqların neft hasilatının dinamikasında kəskin fərqlər mövcuddur. Məsələn, hərgah qarışıq rejimli yataqlarda hasilatı maksimum qiymətinə çatdırılması üçün 3 il tələb olunmuşsa, neftdə həll olmuş qaz rejimlərində bu səviyyəyə çatmaq üçün orta hesabla 5 il tələb olunmuşdur. Araşdırmalar göstərir ki, belə yataqların az saylı quyularla (bazis obyektlərindən qaytarılan) işlənilməyə verilməsi I mərhələnin uzanmasına öz təsirini göstərmişdir. Maraqlıdır ki, I mərhələdə onlarda çıxarılabilən neft ehtiyatının yalnız 10% realizə olunmuşdursa, qarışıq rejimli horizontlarda bu göstəricinin qiyməti 13%-ə çatır; III mərhələdə qarışıq rejimli yataqlarda çıxarılabilən ehtiyatın 41,0% realizə olunmuşsa, neftdə həll olmuş qaz rejimində isə cəmi 32,0% çatır. Lay rejimlərinə görə ayrılmış yataqlarda işlənilmə proseslərinin digər müxtəlifliyi də aşkar edilmişdir ki, bunlar da Cənubi Xəzər hövzəsində yeni kəşf ediləcək oxşar yataqlarının dinamik göstəricilərinin proqnozlaşdırılmasında istifadə edilə bilər (B.Ə.Bağırov, 1986). Yüklə 1,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
) əsaslı surətdə asılıdır: