MüNDƏRİcat giriş. Birinci bölmə: pedaqoji elmin nəZƏRİ-metodoloji
Yüklə 3,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bax bir nəsildəndir. Onların musiqişünaslıq-bəstəkarlıq keyfiyyətləri irsi keyfiyyət hesab olunur. Öz ölkəmizin timsalında da belə nümunələrə müraciət etmək olar. Məsələn, Üzeyir Hacıbəyov, Soltan Hacıbəyov, Niyazi; Şəmsi Bədəlbəyli, Əfrasiyab Bədəlbəyli, Fərhad Bədəlbəyli; Rəsul Rza, Anar; İlyas Əfəndiyev, Elçin Əfəndiyev, Timurçin Əfəndiyev; Bülbül, Polad Bülbüloğlu; Həşim Kələntərli, Münəvvər Kələləntərli, Kələntər Kələntərli; Habil Əliyev, Rəvan Habiloğlu; Zakir Mirzəyev, Firudun Mirzəyev, Qulammirzə Mirzəyev, Natiq Mirzəyev; Nəcəfov qardaşları (Abbasqulu Nəcəfovun rəhbərlik etdiyi qrup); Aşıq Qurbanın övladları və nəvələri (Qurbanxanın nəvəsi Həsənağa Sadıqov bütün musiqi alətlərinin mahir ifaçısı hesab olunur); Alim Qasımov, Fərqanə Qasımova və s. İrsiyyət amili haqqında bu kimi istənilən qədər iqtibaslar gətirmək olar. Eyni sözləri mühit amili haqqında da demək olar. Çünki mühit amili ilə bağlı da müxtəlif məzmunlu fikirlər, mülahizələr, ideyalar, müddəalar və hətta nəzəriyyələr mövcuddur. Elmi pedaqoji ədəbiyyatda mövcud olan mühit amilləri haqqında fikirlər istər şərq ölkələrində, istərsə də qərb ölkələrində nəşr olunan ədəbiyyat nümunələrində mübahisəli şəkildə qoyulur. Araşdırılan ədəbiyyat nümunələrində mühit amillərinin müxtəlif təsir gücünə malik olması haqqında fikirləri toplayaraq müqayisəli şəkildə şərh edən professor Nurəddin Kazımov mühit amillərinin çoxşaxəli təsir gücünə malik olmasını bir sıra dəlillərlə sübut etmişdir. Nurəddin Kazımova görə mühit amilləri bir sıra şərtlərə və cəhətlərə görə biri-birindən fərqlənir. Doğrudan da belədir. Bu mühitdə müxtəlif təsirlərə düşən adam həmin təsirlərin bütün əlamətlərini əxz edə bilməz. İstər bir sahədə, istərsə də bir neçə sahədə göstərilən təsirlər öz əhatə dairəsinə görə biri-birindən fərlənməlidir. Bundan başqa bir adamın birdən-birə bir neçə mühitə düşməsi fiziki cəhətdən mümkün deyil.
danışarkən N. Kazımov göstərir ki, şəxsiyyətin inkişafında onu əhatə edən mühit amilləri eyni dərəcədə mühüm rol oynamır. Şəxs mühit amillərindən hansıları ilə bilavasitə ünsiyyət əlaqələrində olursa, onun inkişafına məhz həmin amillər güclü təsir göstərə bilir. Məsələn, təbiət və kənd təsərrüfatı 53 bağbanın psixologiyasında, neft istehsalı və neft mədənləri neftçinin psixologiyasında, duyğularında, təsəvvürlərində daha güclü əks-səda verir (Kazımov N. Tərbiyənin elmi-pedaqoji əsasları. Bakı “Maarif’, 1983. səh. 21). Şəxsiyyətin inkişafında onu əhatə edən mühit amillərinin eyni dərəcədə rol oynamamasma dair əldə olunan etnopedaqoji nümunələrin, hətta həyati faktların özlərinin də müqayisə olunmasına ehtiyac duyulur. Niyə? Birincisi, ona görə ki, etnopedaqoji nümunələrdə irəli sürülən ideyaların bəziləri öz aktuallığını itirdiyi üçün hazırki zamanda real görünmür. İkincisi, nəzəri ideyaların hansı mühit üçün xeyirli, hansı mühit üçün zərərli olmasının müqayisə edilməsi zərurəti ortalığa çıxır. Bu xüsusda N. Kazımov yazır: Şəxsiyyətin bioloji amillərlə izahı nəinki yalnız nəzəriyyədə, habelə əməli işdə səhvlərə gətirib çıxarır. Bu, bir sıra vaxtı keçmiş atalar sözlərinin yersiz işlənməsinə də şərait yaradır və hətta onlara bəraət qazandırır. Məsələn, “namərd gəlib mərd olmaz, olmasa mərd atası”, “ot kökü üstə bitər”, “qurd adın dəyişər, xasiyyətin dəyişməz”, “neyləyirsən qızıl taxtı, qızıl baxtın olsun”, “olacağa carə yoxdur” kimi atalar sözlaəri və zərb-məsəlləri gənc nəslin tərbiyəsinin təşkilində əngələ çevrilə bilər. Uşağa münasibətdə bir sıra valideynlər və hətta, bəzi müəllimlər həmin atalar sözlərini və zərb-məsəlləri mənasına varmadan, təsir gücünə diqqət yetirmədən işlədirlər. Bu və ya digər uşağın tərbiyəsində çətinliklə qarşılaşan bəzi tərbiyəçilərin “qozbeli qəbir düzəldər”, “qurda nə qədər yaxşılıq etsən, yenə də meşəyə baxar”, “ilanın balası da ilan olar” və s. deməklə özlərini tərksilah edir, tərbiyə işində aciz olduqlarını göstərir, şəxsiyyətin formalaşmasında mühit amillərinin, tərbiyənin rolunu, istər-istəməz heçə endirir və əslində şəxsiyyətin formalaşması məsələsini irsiyyət nəzəriyyəsi əsasında həll etmiş olurlar. Unutmaq olmaz ki, insan xarakterinin xüsusiyyətlərini yalnız irsiyyətdə axtaranlar nəinki fikirdə, hətta əməli işdə də ciddi səhvlərə və təriflərə meydan açırlar (Kazımov N. Tərbiyənin elmi-pedaqoji əsasları. Bakı “Maarif’, 1983. səh. 27). Buradan belə bir qənaətə gəlmək mümkündür ki, şəxsiyyətin formalaşdırılması işində təkcə irsi amillərə istinad etmək məsələyə birtərəfli yanaşmaq kimi qiymətləndirilməlidir. Ona 54 görə də
şəxsiyyətin formalaşdınimasının irsi amillərlə məhdudlaşdırılması elmi cəhətdən səhv hesab olunur. Şəxsiyyətin formalaşması probleminin izahı zamanı insan xarakterini də unutmaq olmaz, yəni insanın xarakteri ona məxsus olan mənəvi keyfiyyətlərdən nəşət edir və formalaşır. Sual olunur, bəs insanı idarə edən bu xarakter və onu formalaşdıran mənəvi keyfiyyətlər haradan peyda olur. Araşdırılan etnopedaqoj materiallarda və qədim filosofların əsərlərində bu məsələyə bir tərəfli yanaşılması hallarına daha tez rast gəlmək mümkündür. Maraqlı orasıdır ki, bu birtərəfli yanaşmalara üstünlük verənlər də tapılır. Klassik filosoflar içərisində insan xarakterinin əlamətlərini irsiyyət mövqeyindən izah etməyə səy göstərənlər olmuşdur. Hələ qədim yunan filosoflarından Aristotel sübut etməyə çalışırdı ki, xarakterin səbəbi başlıca olaraq, irsiyyətdir, irsi xüsusiyyətlərdir. Aristotelin fikrincə, adamlar anadan olduğu vaxtdan bir-birindən fərqlənirlər; elə bil onların bir qismi tabe olmağa, digər qismi isə hakim olmağa yaranmışdır. Quldarlar sinfinin mənafeyini müdafiə edən ideoloq kimi Platon da şəxsiyyət məsələlərini irsiyyət nəzəriyyəsi mövqeyindən izah edirdi. Platon adamların təhsilindəki bərabərsizliyin səbəbini onların ictimai bərabərsizliyində, ictimai bərabərsizliyin köklərini isə adamların şəxsi təbiətindəki fərq- lərədə görürdü. Platon açıqca yazırdı ki, rəislik etməyi bacaran adamların təbiətinə ilahi qızıl qarışdırıb, buna görə də onlar çox qiymətlidir; əkinçilik və maldarlıq sənətilə məşğul olanların təbiətində isə guya, dəmir və mis qarışığı vardır. Bu ideyaya əsasən Platon birinci və ikinci qrupa aid etdiyi adamlar üçün başqa-başqa tərbiyə məqsədləri, təlim məqsədləri, təlim məzmunu və üsulları təklif edirdi. Burjua ideologiyasının nümayəndələrindən biri olan məşhur ingilis filosofu H.Spenser də əsasən həmin mövqedə dururdu. O, sübut etməyə çalışırdı ki, insanın xarakteri mühitdən, ictimai-iqtisadi həyatdan o qədər də asılı deyildir. H.Spenser obrazlı şəkildə yazırdı ki, ictimai quruluşun necəliyindən asılı olmayaraq, vətəndaşların qüsurlu təbiəti yaramaz hərəkətlərində özünü həmişə büruzə verir; elə bir siyasi alət
Yüklə 3,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|