Mühazirənin planı: Qanın ümumi həcminin dəyişməsi Qanın fiziki-kimyəvi xassələrinin dəyişiklikləri

İrsi hemolitik anemiyalar. İnkişaf mexanizmindən asılı olaraq, irsi hemolitik anemiyalar üç qrupa bölünür: membranopatiyalar, enzimopatiyalar və hemoqlobinopatiyalar.

İrsi membranopatiyalar eritrositlərin membranının zülal-lipid strukturunun genetik qüsurları nəticəsində inkişaf edir. İki qrup membranopatiyalar ayırd edilir:

• 
  membran zülallarında baş verən irsi pozulmalar ilə əlaqədar olan membranopatiyalar (sferositoz, elliptositoz, ovalositoz, stomatositoz və s.);
  
• 
  membran lipidlərində baş verən irsi pozulmalar ilə əlaqədar olan membranopatiyalar (akantositoz, lesitin-xolesterin-asiltransferazanın – LXAT-ın defisiti ilə əlaqədar olan anemiyalar).
  

Membranopatiyalar arasında irsi sferositoza (Minkovski-Şoffar xəstəliyi) daha çox rast gəlinir. Xəstəlik nəsildən-nəslə autosom dominant tip üzrə ötürülür. Sferositozun əsasını eritrositar membran zülallarından (spektrin, ankirin və s.) birinin və ya bir neçəsinin irsi defekti təşkil edir. Qeyd olunan membran zülallarını kodlaşdıran genlərdə mutasiyalar baş verərsə, eritrositin membranının sabitliyinin pozulması nəticəsində membran fraqmentləri itirilir. Membran səthinin sahəsinin eritrositlərin həcminə olan nisbətinin azalması hüceyrələrin sferik forma almasına qədər davam edir.

Elastiklik, deformasiya etmək xüsusiyyətini itirmiş sferositlər dalağın venoz sinuslarının dar endotelarası yarığından keçə bilmir və uzun müddət orada ləngiyir. Dalaq makrofaqları tərəfindən sferositlər faqositoza uğrayır və damardanxaric hemoliz baş verir. Beləliklə, eritrositlərin yaşama müddəti 120 gündən 6-12 günə qədər azalır. Sferositozun müalicəsində splenoektomiya (dalağın çıxarılması) proqnostik baxımdan əhəmiyyətli hesab oluna bilər.

Enzimopatiyalar. İrsi enzimopatiyaların daha çox rast gəlinən formalarından biri qlükoza-6-fosfat-dehidrogenaza fermentinin (Q-6-FD) çatışmazlığı nəticəsində yaranan hemolitik anemiyadır. Xəstəlik X xromosomu ilə əlaqəli resessiv ötürülür.

Q-6-FD-nin irsi çatışmazlığı nəticəsində yaranan hemolitik anemiyanın klinik əlamətləri orqanizmin oksidativ stress törədən hər hansı amilin təsirinə məruz qalmasından sonra meydana çıxır. Bu amillərə malyariya əleyhinə dərman maddələri, sulfanilamidlər, fenasetin, aspirin (yüksək dozalarda), eləcə də Vicia fava növlü paxla (onların tərkibində oksidləşdirici xassəyə malik toksik məhsullar olur və Q-6-FD defisitli anemiyanın klinik formalarından biri olan favizm xəstəliyini törədir) və s. aiddir.

Q-6-FD qlükozanın pentozafosfat yolu ilə oksidləşməsini kataliz edir. Bu fermentin çatışmazlığı nəticəsində eritrositlərdə NADFH-ın əmələ gəlməsi pozulur, reduksiya olunmuş qlutationun miqdarı azalır. Bu isə qlutation peroksidaza sisteminin fəallığının azalmasına və eritrosit membranının lipidlərinin sərbəst radikallı oksidləşməsinin fəallaşmasına səbəb olur. Eritrositlərdə H₂O₂-nin toplanması qlobin zəncirlərinin sulfhidril qruplarını oksidləşdirir. Oksidləşmiş hemoqlobin denaturasiyaya uğrayaraq, çökür (Heyns cisimcikləri). Bu cisimciklər membranı zədələyir və intravaskulyar hemoliz baş verir. Bundan əlavə, Heyns cisimciklərinin presipitasiyası nəticəsində eritrosit membranında çıxıntılar əmələ gəlir, belə eritrositlər deformasiya etmək qabiliyyətini itirir. Bu çıxıntılar dalaq makrofaqları tərəfindən faqositoza uğrayır, “dişlənmiş hüceyrələr” adlanan defektli eritrositlər yaranır. Belə hüceyrələr dalaq sinusunda tutularaq, faqositlər tərəfindən məhv edilir (ekstravaskulyar hemoliz).

Hemoqlobinopatiyalar hemoqlobinin molekul quruluşunun irsi pozulmaları ilə əlaqədar olan xəstəliklərdir. Keyfiyyət və kəmiyyət hemoqlobinopatiyaları ayırd edilir. Keyfiyyət hemoqlobinopatiyalarının əsasını hemoqlobin molekulunun ilkin quruluşunda baş verən dəyişikliklər (məsələn, amin turşularının birinin digəri ilə əvəz edilməsi, hemoqlobin zəncirinin uzun və ya qısa olması) təşkil edir. Bu qrupun geniş yayılmış klinik forması orağabənzər hüceyrəli anemiyadır. Kəmiyyət hemoqlobinopatiyaları hemoqlobin molekuluna daxil olan peptid zəncirlərindən (qlobin) birinin sintezinin dayanması və ya onun əvəzinə digər peptid zəncirinin sintez olunması ilə səciyyələnir. Bunlara α- və β-talassemiyalar aiddir.

Orağabənzər hüceyrəli anemiya (hemoqlobinoz S) autosom-kodominant tip üzrə nəslə ötürülür. Bu zaman hemoqlobin molekulunun β-zəncirində qlutamin turşusu valinlə əvəz olunaraq, HbS-in əmələ gəlməsinə səbəb olur. HbS molekulları reduksiya olunmuş formaya keçdikdə (deoksigenasiya) polimerləşir. Bu proses kristallaşma adlanır və HbS-in həllolma qabiliyyətinin aşağı (HbA-nın həllolma qabiliyyətindən 25 dəfə az) olması ilə əlaqədardır. Əmələ gələn polimerlər (taktoidlər) eritrositlərin formasını dəyişir, onlar aypara və ya oraq şəklini alır.

Xəstəlik zamanı əmələ gələn orağabənzər eritrositlər ekstravaskulyar hemolizə uğrayır, mikrovaskulyar okkluziyalara, işemiyaya və ağrıya səbəb olur. Ağrı əsasən okkluziyaların yarandığı nahiyələrdə hiss olunur. Orağabənzər hüceyrəli anemiya krizlər şəklində keçir. Xəstəliyin ağırlaşmaları hansı damarın okkluziyaya uğramasından asılıdır. Məsələn, orağabənzər eritrositlərin koronar damar mənfəzini tutması nəticəsində stenokardiya tutmaları, bəzən isə infarkt müşahidə edilir. Qaraciyər sinuslarının orağabənzər eritrositlərlə tutulması parenximada hipoksiyaya, nekroza, hətta sirroza gətirib çıxara bilər. Xəstəlik zamanı öd daşlarının (xolelitiaz) əmələ gəlməsi artır, bu, ödün tərkibində bilirubinin miqdarının, eləcə də onun suvaşqanlığının artması ilə izah olunur.

Orağabənzər hüceyrəli anemiyanın homoziqot formasında xəstəliyin gedişi daha ağır olur. Heteroziqot formada isə müvafiq şərait olmadıqda patoloji dəyişikliklər meydana çıxmır. Qeyd etmək lazımdır ki, orağabənzər eritrositlərdə malyariya plazmodilərinin həyat fəaliyyəti üçün əlverişli şərait olmadığından HbS daşıyıcıları malyariyaya qarşı rezistentdirlər.

Talassemiya. Sağlam yetkin insanın eritrositlərində hemoqlobinin ümumi miqdarının 95-96%-ni HbA₁ (ααββ), qalan hissəsini HbA₂ (ααδδ) təşkil edir, yenidoğulmuşlarda isə hemoqlobin molekulu iki α- və iki γ-qlobin zəncirindən (ααγγ), yəni HbF-dən ibarətdir. α-zəncirlərinin hər biri iki α-qlobin geni, β-zəncirlərinin hər biri isə bir β-qlobin geni tərəfindən kodlaşdırılır. α- və ya β-qlobin zəncirlərinin sintezinin pozulmasına səbəb olan mutasiyalar nəticəsində talassemiya xəstəliyi – mikrositar, hipoxrom anemiya inkişaf edir. α- və β-talassemiya ayırd edilir.

α-talassemiya zamanı α-qlobin geninin mutasiyası nəticəsində α-zəncirlərin sintezi pozulur. Bu zaman yetkin insanlarda α-qlobin zənciri əvəzinə kompensator olaraq β, yenidoğulmuşlarda isə γ-qlobin zəncirlərinin sintezi artır və hemoqlobinin patoloji formaları – orta yaşlı şəxslərdə HbH (ββββ), yenidoğulmuşlarda HbBart (γγγγ) əmələ gəlir. HbH və HbBart stabil deyil, asanlıqla çökərək, əsasən eritrositlərin mərkəzində və sitoplazmatik membranın altında toplanır və hüceyrə hədəf formasını alır. Buna görə α-talassemiyaya hədəf hüceyrəli anemiya da deyilir. Dəyişilmiş eritrositlər dalaq makrofaqları tərəfindən faqositoza uğrayaraq, ekstravaskulyar hemolizə məruz qalır. HbH və HbBart molekullarının oksigenlə birləşmə qabiliyyəti yüksək olsa da, hemoqlobinin bu patoloji formaları oksigeni toxumalara çətinliklə verir və hipoksiyanın yaranmasına səbəb olur.

Mutasiyaya uğrayan α-qlobin zəncirlərinin sayından asılı olaraq, α-talassemiyanın dörd əsas forması ayırd edilir:

• 
  α-talassemiya major – nadir hallarda homoziqot fərdlərdə rast gəlinir, hemoqlobin molekulunda α-qlobin zəncirinin tamamilə sintez olunmaması ilə xarakterizə olunur (dörd α-qlobin geninin hamısı mutasiyaya uğrayır). Belə uşaqlarda hemoqlobinin ümumi miqdarının 80-90%-ni HbBart təşkil edir, bu isə dölün və ya yenidöğulmuşun ölümü ilə nəticələnir;
  
• 
  α-talassemiya intermedia – orta ağır gedişli olub, üç α-qlobin geninin mutasiyası ilə xarakterizə olunur. Hemoqlobinin 40%-ə qədəri HbH-ın payına düşür;
  
• 
  α-talassemiya minor – iki α-qlobin geninin mutasiyası nəticəsində yaranır. Periferik qanda anemiya əlamətləri, eritrositlərin 5-6%-də HbH olur;
  
• 
  α-talassemiya minimal (“səssiz” talassemiya) – talassemiyanın bu formasında bir α-qlobin geni mutasiyaya uğrayır, anemiya yaranmır, qanda 2%-ə qədər HbH tapılır.
  

β-talassemiya (Kuli xəstəliyi) zamanı β-qlobin zəncirinin sintezi pozulur. β-talassemiya iki forması ayırd edilir:

• 
  β⁰-talassemiya (homoziqot major) zamanı β-zəncirin sintezi tam dayanır (hər iki β-qlobin geni mutasiyaya uğrayır). Bu, β-talassemiyanın ağır formasıdır. Xəstəlik zamanı müntəzəm olaraq qanköçürmə tələb olunur;
  
• 
  β⁺-talassemiya β-qlobin genlərindən birinin mutasiyası ilə səciyyələnir. Gendəki allellərin mutasiyasından asılı olaraq, β⁺-talassemiyanın major (β-qlobinin bir geninin hər iki allelində mutasiya olduqda yaranır, ağır gedişlidir) və minor (β-qlobinin bir geninin allellərindən birində mutasiya baş verdikdə inkişaf edir, xəstəliyin simptomları üzə çıxmır və ya yüngül gedişə malikdir) formaları ayırd edilir.
  

Kuli xəstəliyi zamanı β-zəncirin çatışmazlığı nəticəsində kompensator olaraq α-zəncirin sintezi artır. α-qlobinlərin artıq miqdarı eritrositlərin sitoplazmasında presipitasiya edir, bu, eritrositlərin rigidliyinə (elastikliyinin itirilməsinə) səbəb olur. Elastiklik xassəsini itirmiş eritrositlər hədəf formasını alır və ekstravaskulyar hemolizə məruz qalır.

Sümük iliyində eritroblastlarda da sərbəst α-zəncirləri aqreqatlar əmələ gətirərək, hüceyrə membranını zədələyir. Eritroblastların bir qismi bilavasitə sümük iliyində apoptoza uğrayır. Effektsiz hemopoez enterositlərdən dəmirin sorulmasının artmasına (hepsidinin səviyyəsinin azalması nəticəsində) və hemoxromatoza səbəb olur. Mütəmadi köçürülən qanın hesabına orqanizmdə dəmirin miqdarı daha da artır. Anemiya nəticəsində toxumalarda yaranan hipoksiya eritropoetin sintezini artıraraq, eritropoezi sürətləndirir, sümük iliyi genişlənir və sümüklərin deformasiyası müşahidə olunur.

Qazanılmış hemolitik anemiyaların bir sıra növləri ayırd edilir: eritrositlərin mexaniki zədələnməsi ilə əlaqədar olan hemolitik anemiyalar, immun, toksik və infeksion mənşəli hemolitik anemiyalar, membranopatiyalar.

Eritrositlərin mexaniki zədələnməsi ilə əlaqədar olan hemolitik anemiyalar əsasən ürək qapaqlarının və ya damarların protezləşməsi zamanı müşahidə olunur. Süni ürək qapaqları turbulent qan axınına səbəb olmaqla eritrositləri zədələyir. Mikroangiopatik hemolitik anemiyalar eritrositlərin daralmış damarlardan keçməsi zamanı onların sıxılması və mexaniki zədələnməyə məruz qalması ilə xarakterizə olunur. Bundan əlavə, uzunmüddətli yürüş zamanı ayaqaltı nahiyənin kapillyarlarında eritrositlər travmatik zədələnməyə məruz qala bilər (“yürüş” hemoqlobinuriyası).

İmmun mənşəli hemolitik anemiyalar eritrositlərin səthində yerləşən antigenlər əleyhinə anticisimlərin əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunur, Gell və Kumbs tərəfindən verilən təsnifata görə II tip allergik reaksiyalara aid edilir. İzoimmun və autoimmun hemolitik anemiyalar ayırd edilir.

İzoimmun hemolitik anemiyalara yenidoğulmuşların hemolitik anemiyası (dölün eritroblastozu) və hemotransfuzion anemiyalar (qan qrupuna və ya rezus amilinə uyğun olmayan qan köçürdükdə) aiddir. Yenidoğulmuşların hemolitik anemiyasının rezus- və AB0-uyğunsuzluq kimi formaları vardır.

Rezus-uyğunsuzluq qanında rezus amili olmayan hamilə qadınların, qanı rezus müsbət olan yenidoğulmuş övladlarında və ya dölündə inkişaf edir. Belə qadınların birinci hamiləliyi adətən normal keçir. Doğuş prosesində və ya ciftin defektləri zamanı ana qanına Rh⁺ dölün eritrositləri keçir və Rh əleyhinə IgG sintez olunur (immunizasiya). Rh⁺ dölə təkrari hamiləlik zamanı bu anticisimlər ciftin zədələnmiş damarlarından dölün qan dövranına daxil olur, onun eritrositlərində fiksə olunur və eritrositlərin damardaxili hemolizini törədir.

AB0-uyğunsuzluq ana 0 (I), döl isə A (II) və ya B (III) qan qrupuna malik olduqda müşahidə oluna bilər. 0 qan qrupuna malik olan insanların 90%-ində A və B aqlütinogenləri əleyhinə IgM, 10%-də isə IgG anticisimləri əmələ gəlir. Ig M ciftdən keçə bilmir, ona görə də AB0-uyğunsuzluq törətmir. Hamilə qadında IgG əmələ gələrsə, bu anticisimlər ciftdən keçir və A (II), B (III) qan qrupuna malik dölün eritrositlərinin hemolizini törədir. Bu proses ilkin immunizasiyadan asılı deyil. Bu baxımdan rezus-uyğunsuzluqla əlaqəli olan hemolitik anemiyadan fərqli olaraq, AB0-uyğunsuzluqda yaranan hemolizin rast gəlmə tezliyi ilkin hamiləlik zamanı da yüksəkdir.

Autoimmun hemolitik anemiyaların patogenetik əsasını orqanizmdə öz eritrositlərinə qarşı autoanticisimlərin əmələ gəlməsi təşkil edir. Bəzi hallarda termik amillərin (soyuq, isti) təsiri ilə yaranan autoanticisimlər də autoimmun hemolitik anemiyaya səbəb ola bilər.

Toksik hemolitik anemiyalar ekzogen (arsen, qurğuşun, fenilhidrazin və s.) və endogen (uremiya, yanıq xəstəliyi zamanı yaranan toksik məhsullar və s.) kimyəvi amillərin, eləcə də bioloji zəhərlərin (ilan və arı zəhəri) təsirindən inkişaf edə bilər. Bu amillər arasında qurğuşunla zəhərlənmələr nəticəsində yaranan anemiyalara daha çox rast gəlinir (mətbəə işçilərinin peşə xəstəliyi).

İnfeksion mənşəli hemolitik anemiyalara bir sıra infeksiya törədiciləri (hemolitik streptokokklar, malyariya plazmodiumu, toksoplazma, leyşmaniya) səbəb olur. İnfeksion xəstəliklər zamanı eritrositlərin hemolizi ya qırmızı qan hüceyrələrində törədicilərin çoxalması (malyariya plazmodiumu), ya da mikroorqanizmlərin toksik məhsullarının – hemolizinlərin (hemolitik streptokokklar) təsiri ilə izah olunur.

Membranopatiyalar eritrosit membranının inkişafı prosesində yaranan defektlər nəticəsində meydana çıxır. Bu qrupa paroksizmal gecə hemoqlobinuriyası (Markiafav-Mikeli xəstəliyi) aiddir. Xəstəliyin patogenezinin əsasını mieloid kötük hüceyrələrin somatik mutasiyası təşkil edir. Mutant gen fosfatidilinozitol (PIG) sintezini pozur. Normada PIG komplementi inaktivləşdirən proteinlərin hüceyrə membranına fiksasiyasını təmin edir. PIG çatışmazlığı nəticəsində komplementi inaktivləşdirən zülallar hüceyrə səthinə fiksə oluna bilmir. Nəticədə komplementdənasılı intravaskulyar hemoliz baş verir. Mühitin pH-nın azalması damardaxili hemolizi sürətləndirir. Eritrositlərin parçalanmasının ən çox gecələr baş verməsi bununla izah olunur (gecələr qanın pH-ı hiperkapniya hesabına azalır).

LEYKOSİT SİSTEMİNİN PATOLOGİYASI

Sağlam insanların qanında leykositlərin ümumi miqdarı 4∙10⁹/l-dən 9∙10⁹/l-ə qədər olur. Leykositlərin qranulositlər (neytrofil, bazofil, eozinofil) və aqranulositlər (monosit, limfosit) olmaqla iki növü ayırd edilir. Müxtəlif patologiyalar zamanı leykositlərin kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliklərinə təsadüf oluna bilər.

Leykositlərin kəmiyyət dəyişikliklərinə leykositoz və leykopeniyalar aiddir. Bu dəyişikliklər reaktiv (leykositoz, leykemoid reaksiya, leykopeniya) və şiş mənşəli (leykozlar, limfomalar) ola bilər.

Leykositoz qanın vahid həcmində leykositlərin ümumi miqdarının artmasıdır. Leykositoz müstəqil patologiya deyil, müxtəlif xəstəliklərin gedişini müşayiət edən əlamətdir.

Etioloji amilin təbiətindən asılı olaraq fizioloji və patoloji leykositoz ayırd edilir. Fizioloji leykositoz müxtəlif təsirlərə qarşı orqanizmin fizioloji reaksiyası olub, aşağıdakı növləri ayırd edilir:

• 
  emosional – emosional vəziyyətlərdə yaranır;
  
• 
  miogen – ağır fiziki iş zamanı rast gəlinir;
  
• 
  statik – insan üfüqi vəziyyətdən şaquli vəziyyətə keçdikdə yaranır;
  
• 
  alimentar – qida qəbulundan sonra yaranır, 2-3 saat davam edir;
  
• 
  hamilə qadınların leykositozu;
  
• 
  yenidoğulmuşların leykositozu.
  

Patoloji leykositozlar infeksion-iltihabi (məsələn, pnevmoniya, meningit, skarlatina və s.) proseslər, ekzogen və endogen intoksikasiyalar, müxtəlif şişlər (məsələn, leykozlar) zamanı, kəskin qanitirmələrdən sonra və s. meydana çıxır.

Leykositlərin müvafiq növünün miqdarının artmasından asılı olaraq, neytrofiliya, eozinofiliya, bazofiliya, limfositoz və monositoz ayırd edilir.

Neytrofiliya – hemoqramda neytrofillərin miqdarının 70%-dən artıq olmasıdır. Kəskin bakterial mənşəli infeksion xəstəliklərdə, irinli iltihabi proseslərdə, miokard infarktında, zəhərli həşəratlar sancdıqda, kəskin qanitirmədən sonra, həmçinin alimentar və emosional fizioloji leykositozlarda aşkar edilir.

Eozinofiliya – hemoqramda eozinofillərin miqdarının 4%-dən artıq olmasıdır. Eozinofiliya müxtəlif allergik xəstəliklərdə (bronxial astma, övrə, Kvinke ödemi və s.), qurd invaziyalarında (opistorxoz, askaridoz, lyamblioz və s.), bəzi dəri patologiyalarında (psoriaz, ekzema) müşahidə olunur.

Bazofiliya – leykositozun nadir forması olub, hemoqramda bazofillərin miqdarının 1%-dən çox olmasıdır. Bazofiliyaya I tip allergiya reaksiyalarında təsadüf olunur. Bazofiliya həmçinin xronik xoralı kolit, vaksinasiya, hemolitik anemiya, hemofiliya, endokrinopatiyalar (şəkərli diabet, miksödem və s.) və xronik mieloleykoz zamanı təsadüf edilir.

Limfositoz – hemoqramda limfositlərin miqdarının 45%-dən çox olmasıdır. Patoloji limfositoz isə bəzi infeksion xəstəliklərdə (qarın yatalağı, göyöskürək, parotit, malyariya, brusellyoz, infeksion mononukleoz, vərəm, sifilis, virus hepatiti və s.), xronik limfoleykozda, alimentar distrofiyada, bronxial astmada və bir sıra endokrinopatiyalarda (yevnuxoidizm, miksödem, akromeqaliya) müşahidə olunur.

Monositoz – hemoqramda monositlərin miqdarının 9%-dən çox olmasıdır. Xronik bakterial və virus infeksiyalarında (vərəm, infeksion mononukleoz, qızılca, məxmərək və s.), iltihabi xəstəliklərdə (qeyri-spesifik xoralı kolit, spru, kollagenozlar və s.), hemoblastozlarda və digər bədxassəli şişlərdə, həmçinin splenektomiyadan sonra müşahidə olunur.

Reaktiv leykositoz qırmızı sümük iliyinin patogen təsirə qarşı reaksiyası olub, infeksion-iltihabi xəstəliklər və toksik maddələrin kiçik dozalarının təsiri zamanı yaranır. Reaktiv leykositozun inkişafında iki mexanizm ayırd edilir:

• 
  qırmızı sümük iliyində leykositlərin proliferasiyasının və yetişməsinin sürətlənməsi.
  
• 
  ehtiyatda olan leykositlərin sümük iliyindən qana keçməsinin sürətlənməsi. Bu, IL-1, TNF-α və bakterial endotoksinlərin təsiri ilə baş verir.
  

Leykemoid reaksiyalar periferik qanda baş verən leykozabənzər dəyişikliklərlə (leykositlərin ümumi miqdarının 30•10⁹/l-dən çox olması, leykositlərin yetişməmiş formalarının aşkarlanması) xarakterizə olunur. Lakin leykozdan fərqli olaraq, dəyişikliklər reaktiv xarakter daşıyır. Leykemoid reaksiyalar kəskin irinli-iltihabi proseslərdə, bəzi infeksion xəstəliklərdə və s. müşahidə olunur. Bu zaman orqanizmin leykositlərə olan tələbatının kəskin artması nəticəsində hemopoezin sürətlənməsi hesabına periferik qana leykositlərin yetişmiş formaları ilə yanaşı, yetişməmiş formaları (mielositlər, promielositlər, mieloblastlar) da çıxır. Bu hüceyrələr sümük iliyinin morfoloji cəhətdən normal hüceyrələridir, leykoz zamanı isə periferik qana mutant hüceyrələr keçir. Leykemoid reaksiyalar zamanı orqanizmin leykositə tələbatını artıran əsas xəstəlik müalicə olunduqdan sonra qanın mənzərəsi tədricən normallaşır. Limfoid tip leykemoid reaksiyalar infeksion mononukleozda rast gəlinir.

Leykopeniya – qanın vahid həcmində leykositlərin ümumi miqdarının 4,0∙10⁹/l-dən az olmasıdır. Mənşəyinə görə leykopeniyalar qazanılmış və irsi olur. Qazanılmış leykopeniyalar fiziki (ionlaşdırıcı şüalar və s.), kimyəvi (benzol, sitostatiklər, dərman preparatları və s.), bioloji (hepatit virusu və s.) və immun amillərin təsirindən yaranır. İrsi leykopeniyalara isə Çediak-Xiqaşi sindromu, Kostman neytropeniyası, “tənbəl” leykositlər sindromu aiddir. Leykositlərin müvafiq növünün sayının azalmasından asılı olaraq, neytropeniya, limfositopeniya, eozinopeniya; patogenezinə görə leykositlərin sümük iliyindən qana keçməsinin pozulması (qanyaradıcı hüceyrələrin zədələnməsi və onların leykoz hüceyrələri ilə əvəz olunması, mitozun pozulması, leykositlərin yetişməsinin irsi defektləri); leykositlərin periferik qanda qalma müddətinin qısalması (leykositlərin destruksiyası – məsələn,sistem qırmızı qurdeşənəyi, amidopirin neytropeniyası, leykositlərin qandan toxumaya keçməsinin sürətlənməsi); qanın damarlar arasında yenidən paylanması nəticəsində (hemotransfuzion və anafilaktik şok) yaranan leykopeniyalar ayırd edilir.

Leykopeniyanın inkişafı çox zaman neytrofillərin miqdarının azalması ilə əlaqədardır. Kəskin neytropeniya hesabına leykositlərin ümumi miqdarının azalması aqranulositoz adlanır (0,75∙10⁹/l-dən az). Aqranulositozun əsas təzahür forması xoralı-nekrotik anginadır. Limfositopeniya nadir hallarda leykopeniyanın səbəbi olur, limfoqranulematozda, şüa xəstəliyində, miliar vərəmdə, pnevmoniyada, sepsisdə, kollagenozlarda və s. xəstəliklər zamanı rast gəlinir. Miokard infarktının kəskin dövrü və orqanizmə AKTH-ın yeridilməsi eozinopeniya ilə müşayiət olunur.

Ağır sepsis hallarında monositopeniya müşahidə olunur.

Leykositlərin keyfiyyət dəyişiklikləri həm müstəqil, həm də kəmiyyət dəyişiklikləri ilə birlikdə meydana çıxa bilər. Leykositlərin patoloji formaları regenerativ və degenerativ olur.

Degenerativ dəyişikliklərə neytrofillərdə və monositlərdə daha çox təsadüf edilir. Sitoplazmanın vakuolizasiyası sepsis, abses və şüa xəstəliyi zamanı, Knyazkov-Dele cisimcikləri skarlatina, qızılca, septisemiya, pnevmoniya və yanıq xəstəliyi zamanı, hiperseqmentləşmiş neytrofillər B₁₂-foldefisitli anemiyalarda, Botkin-Qumprext kölgələri isə xronik limfoleykoz zamanı aşkar edilir.

Leykositlərin keyfiyyət dəyişikliklərinə nüvə təmayülü indeksinin dəyişməsi də aiddir. Qanda metamielositlərin və çubuqnüvəli neytrofillərin sayının seqmentnüvəlilərin sayına olan nisbəti nüvə təmayülü indeksi (normada 0,06-0,08) adlanır. Nüvə təmayülü neytrofillərin yetişmiş və yetişməmiş formaları arasındakı nisbətin pozulmasıdır. Qanda neytrofillərin cavan formalarının (mielosit, metamielosit, çubuqnüvəli neytrofillər) miqdarının artması neytrofillərin sola təmayülü, yetişmiş formalarının (seqmentnüvəli) miqdarının artması isə sağa təmayülü adlanır.

Hemoblastozlar – qanyaradıcı hüceyrələrdən inkişaf edən bədxassəli şişlər olub, iki böyük qrupa ayrılır: leykozlar (leykemiya) və hematosarkomalar (limfosarkoma və ya limfoma).

Leykozlar. Leykozlar qırmızı sümük iliyindən, hematosarkomalar isə sümük iliyindən kənar qanyaradıcı hüceyrələrdən inkişaf edən bədxassəli şişlərdir. Leykositoz, leykemoid reaksiyalar və leykopeniyalardan fərqli olaraq, leykoz reaktiv vəziyyət deyil, qan sisteminin xəstəliyidir.

Digər bədxassəli şişlərdə olduğu kimi, leykoz da transformasiyaya məruz qalmış bir hüceyrədən inkişaf edir. Leykoz zamanı da hüceyrələr tənzimləyici sistemə tabe olmadan və məhdudiyyətsiz bölünüb çoxalır. Leykoz üçün də anaplaziya və şişin proqressiyası səciyyəvidir. Lakin digər bədxassəli şişlərdən fərqli olaraq, leykoz zamanı şişin ilkin lokalizasiyasını təyin etmək və erkən mərhələdə onu orqanizmdən tam kənarlaşdırmaq mümkün deyil. Bu, onunla izah edilir ki, atipik hüceyrələr dərhal qana keçərək, bütün orqanizmə yayılır, leykozun yarandığı toxumanın ölçüləri dəyişmir. Leykoz sistem xarakterlidir, bu zaman bütün qan sistemi: qırmızı sümük iliyi, limfa düyünləri, dalaq və qaraciyər zədələnir. Normal qanyaranma zəifləyir. Çünki leykoz hüceyrələrinin hemopoez hüceyrələrinə toksik təsiri nəticəsində normal qanyaradıcı toxuma tədricən məhv olur və leykoz hüceyrələrinə başlanğıc verən leykopoetik toxumanın şiş hüceyrələrinin yayılmış hiperplaziyası ilə əvəz olunur.

Leykozların etiologiyası. Leykozları yaradan etioloji amillərə sümük iliyinin hemopoetik hüceyrələrində onkogen mutasiya yarada bilən ionlaşdırıcı şüalar, kimyəvi amillər və viruslar aiddir. Leykozların inkişafında irsi meyllik böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Leykozların patogenezi. Leykozların patogenezinin əsasını onkogen amillərin (ionlaşdırıcı şüalar, kimyəvi amillər, viruslar və s.) təsiri ilə hemopoezin mitoz bölünmə qabiliyyəti olan hüceyrələrinin mutasiyası və şiş hüceyrələrinə transformasiyası təşkil edir. Nəticədə qanyaradıcı hüceyrələr orqanizmin tənzimedici sistemlərinin nəzarətindən çıxır, diferensiasiyasının zəifləməsi fonunda proliferasiyanın fəallaşması baş verir. Bununla da, bir ədəd qanyaradıcı hüceyrənin mutasiyası hesabına leykoz klonu (monoklonal şiş) formalaşır. Monoklonal mərhələdə şiş hüceyrələri kimyəvi terapiyaya həssas olur. Şişin proqressiyası mərhələsində isə şiş substratını təşkil edən hüceyrələrdə yeni mutasiyalar meydana çıxır. Beləliklə, monoklonal şiş heterogenlik əldə edir. Bu mərhələdə leykoz hüceyrələri normada hemopoezdə iştirak etməyən orqan və toxumalara metastaz verir, ekstramedulyar qanyaranma ocaqlarını əmələ gətirir, sitostatiklərlə müalicəyə dözümlü olur. Bəzi hallarda leykoz eyni vaxtda bir neçə hüceyrənin transformasiyası ilə başlayır və poliklonal xarakter daşıyır.

Periferik qanda leykositlərin miqdarından asılı olaraq isə leykemik (leykositlərin miqdarı 20∙10⁹-100∙10⁹/l), subleykemik (20∙10⁹/l-ə qədər), aleykemik (leykositlərin miqdarı dəyişmir), leykopenik (leykositlərin miqdarı azalır) növləri ayırd edilir. Patogenezinə və hematoloji mənzərəsinə görə leykozların kəskin və xronik formaları var.

Şiş hüceyrələri başlanğıcdan diferensiasiya qabiliyyətini itirərək, sürətlə proliferasiya edərsə, bu, kəskin leykozun inkişafına səbəb olur. Xronik leykozlar zamanı isə hüceyrələr sürətlə proliferasiya etməklə yanaşı, diferensiasiya qabiliyyətini də saxlayır. Xronik leykoz zamanı hüceyrələr yeni mutasiyalar nəticəsində diferensiasiya qabiliyyətini itirərsə, kəskin leykoza çevrilə bilər (blast krizi). Lakin kəskin leykoz xronik leykoza keçmir. Bu, hüceyrələrin diferensiasiya qabiliyyətinin əvvəlcədən itirilməsi ilə izah olunur.

Leykoz I-III sinif hüceyrələrdən inkişaf edirsə, spesifik morfoloji və sitokimyəvi əlamətlərə malik olmadığından, belə leykoz kəskin diferensiasiya etməmiş leykoz adlandırılır. Leykoz IV sinif hüceyrələrdən inkişaf etdikdə morfoloji və sitokimyəvi üsullarla şişin hansı hüceyrədən yaranmasını müəyyən etmək olur.

Şiş prosesinə hansı qanyaradıcı hüceyrənin cəlb edilməsindən asılı olaraq, kəskin leykozlara diferensiasiya etməmiş leykoz, limfoblast, plazmoblast, monoblast, mieloblast, eritromieloblast, meqakarioblast leykozlar, xronik leykozlara isə limfositar, monositar, mielositar mənşəli leykozlar aiddir.

Kəskin leykozlar adətən aleykemik və leykopenik formada təzahür edir. Qan yaxmasında blast hüceyrələrə həddən çox rast gəlinsə də, bunlarla yetişmiş leykositlər arasında keçid mərhələni təşkil edən hüceyrələr olmur. Belə vəziyyət “leykemik uçurum” (hiatus leucemicus) adlanır.

Kəskin diferensiasiya etməmiş leykozun klinik gedişi ağırdır, müalicəyə tabe olmur. Xəstələr ikincili infeksiya nəticəsində inkişaf edən sepsisdən və ya qanaxmadan (daha çox baş beyin və mədə-bağırsaq qanaxmaları) ölürlər.

Kəskin mieloblast leykoza əsasən gənc və orta yaşlı şəxslərdə rast gəlinir. Xəstəlik zamanı mieloblastlar sürətlə bölünür və qana daxil olur. Qırmızı sümük iliyində normal qanyaranma ocaqları saxlandığından qana normal leykositlər (metamielositlər, çubuqnüvəli və seqmentnüvəli neytrofillər) də keçir. Lakin mieloblastlarla yetişmiş leykositlər arasında keçid mərhələni təşkil edən hüceyrələr (promielositlər və mielositlər) olmur, “leykemik uçurum” müşahidə olunur. Qanda keçid formaların olmaması leykoz mieloblastlarının göstərilən hüceyrələrə diferensə etməməsi ilə izah olunur.

Kəskin limfoblast leykoza əsasən uşaqlarda təsadüf olunur.

Kəskin monoblast leykoz nisbətən az hallarda rast gəlinir.

Kəskin plazmoblast leykoz B-limfositlərin başlanğıc formalarından inkişaf edir. Xəstəlik zamanı qanda olan leykoz hüceyrələri patoloji immunoqlobulinlər (paraproteinlər) ifraz edir.

Xronik leykozlar leykemik və subleykemik gedişli olur. Xronik mielositar (xronik mieloleykoz), xronik limfositar (xronik limfoleykoz), xronik monositar leykozlar, xronik eritromieloz (eritremiya və ya həqiqi polisitemiya) ayırd edilir. Bu zaman müvafiq olaraq qranulositar, limfositar, monositar və eritroid sıra hüceyrələri zədələnir.

Xronik mielositar leykozun inkişaf etdiyi hüceyrələr əsasən promielositlər və mielositlər hesab olunur (bəzən mieloblastlar ola bilər). Kəskin mieloblast leykozdan fərqli olaraq xronik mielositar leykoz zamanı “leykemik uçurum” müşahidə olunmur. Xronik mieloleykozda bazofil-eozinofil assosiasiyası (periferik qanda bazofil və eozinofillərin miqdarının artması), qələvi fosfatazanın fəallığının az olması müşahidə edilir. 85-95% hallarda qranulosit, eritrosit və meqakariositlərdə spesifik xromosom markeri – Ph¹ aşkar edilir. Ph¹ 22-ci cüt xromosomun delesiyası və ya 22-ci xromosomun uzun qolunun distal hissəsinin 9-cu xromosoma translokasiyası nəticəsində meydana çıxır. Buna Filadelfiya xromosomu deyilir.

İdiopatik mielofibroz (subleykemik mieloz) qranulositar, eritroid və meqakariositar sıranın şiş mənşəli hiperplaziyası, həmçinin mielofibroz və mielosklerozla səciyyələnir. Subleykemik mielozu xronik mieloleykozdan fərqləndirən hematoloji əlamət sümük iliyinin fibrozu və sklerozudur. Bu zaman qanda leykositlərin miqdarı 50∙10⁹/l-dən çox olmur, bazofillərin miqdarı artır, eozinofillərin miqdarı dəyişmir, neytrofillərdə qələvi fosfatazanın fəallığı isə yüksək olur.

Eritremiya (həqiqi polisitemiya və ya Vakez-Osler xəstəliyi) xronik leykozun nisbətən xoşxassəli gedişə malik olan formasıdır. Şişin inkişaf mənbəyi mielopoezin sələf hüceyrələri hesab olunur, şişin əsas substratı eritrositlərdir. Xronik limfositar leykoz limfoblastlardan (əsasən B-limfoblastlar) inkişaf edir. Xronik limfoleykoz zamanı qan yaxmasında prolimfositlər və tək-tək limfoblastlar da aşkar edilir. Yaxmada həmçinin nüvələri parçalanmış limfosit qalıqlarının – Botkin-Qumprext kölgələrinin aşkar edilməsi xronik limfoleykozun səciyyəvi xüsusiyyətidir. Xronik mieloleykozdan fərqli olaraq, bu zaman sitostatik preparatlara rezistentlik müşahidə olunmur.

Paraproteinemik hemoblastozlara B-hüceyrə mənşəli şişlər – mieloma (plazmositoma), Valdenstrem makroqlobulinemiyası və ağır zəncirlər xəstəliyi aiddir. Bu leykozların əsas xüsusiyyəti B-limfositlərin immunoqlobulin sekresiya edən hüceyrələrə qədər diferensiasiya etmə qabiliyyətini saxlamasıdır. Lakin sekresiya olunan immunoqlobulinlər strukturuna görə fərqlənir (monoklonal paraproteinlər).

Mieloma xəstəliyi limfoplazmositar sıra hüceyrələrinin şiş mənşəli proliferasiyası nəticəsində yaranır. Molekul çəkisi kiçik olan paraproteinlər böyrək yumaqcıqlarından süzülərək, asanlıqla sidiyə keçir (Bens-Cons proteinuriyası). Bens-Cons paraproteinlərinin böyrək parenximasında toplanması mieloma nefropatiyasının və ya paraproteinemik nefrozun inkişafı ilə nəticələnir. Xəstələrin 30-40%-i böyrəklərin ikincili amiloidozu nəticəsində ölür.

Valdenstrem makroqlobulinemiyası zamanı şiş hüceyrələri makromolekulyar monoklonal patoloji IgM sintez edir. İrimolekullu immunoqlobulinlərin toplanması hesabına qanın özlülüyü artır, mikrosirkulyasiya pozulur, slac fenomeni, tromboza meyllik, hemorragik sindrom inkişaf edir. Xəstəlik əsasən 60 yaşdan yuxarı kişilərdə rast gəlinir. Bəzən xəstələrin sidiyində Bens-Cons zülalı aşkar edilir, lakin mieloma xəstəliyindən fərqli olaraq onun miqdarı cüzi olur.

Leykoz üçün səciyyəvi olan klinik əlamətlər şərti olaraq üç qrupa bölünür:

Hematoloji sindroma hemorragiya, anemiya, pansitopeniya, qranulositopeniya və limfositopeniya aiddir.

Leykoz hüceyrələrinin funksional xüsusiyyətləri ilə əlaqəli sindromlar qızdırma, intoksikasiya və autoimmun proseslərin inkişafı ilə təzahür edir.

Leykoz hüceyrələrinin metastazı, müxtəlif orqan və toxumalarda leykoz proliferatlarının inkişafı ilə əlaqəli sindromlara hepatosplenomeqaliya, dəri və selikli qişaların xoralı-nekrotik zədələnmələri, sümüklərdə və oynaqlarda ağrı, nevroloji pozulmalar, pnevmoniya və s. aiddir.

Limfomalar limfoid toxumanın neoplastik transformasiyası nəticəsində inkişaf edən şişlərdir. Limfomalar iki qrupa ayrılır: Hockin xəstəliyi və qeyri-Hockin limfomaları. Hockin limfoması periferik limfa düyünündən (xüsusilə də boyun və ya körpücüküstü) başlanğıc götürür. Xəstəliyin etiologiyasında Epşteyn-Barr virusunun rol oynadığı ehtimal olunur.

Hockin xəstəliyindən fərqli olaraq, qeyri-Hockin limfomalarında demək olar ki, bütün limfa düyünləri zədələnir və bu, effektli müalicənin aparılmasını çətinləşdirir.