Mühazirənin planı: Qanın ümumi həcminin dəyişməsi Qanın fiziki-kimyəvi xassələrinin dəyişiklikləri
Yüklə 65,73 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Eritrositlərin rezistentliyi
- Eritrositlərin çökmə sürəti.
- Eritrositlərin kəmiyyət dəyişiklikləri
- Eritrositlərin keyfiyyət dəyişikliklərinə
- Eritrositlərin degenerativ formalarına
- Kəskin posthemorragik anemiyalar
- Xronik posthemorragik anemiyalar
- Dəmir defisitli anemiyalar.
- dəmirə refrakter anemiyalar
- Xronik xəstəliklər zamanı inkişaf edən anemiyalar
- Hipo- və aplastik anemiyalar.
|
I mövzu. QAN SİSTEMİNİN PATOLOJİ FİZİOLOGİYASI Mühazirənin planı:
Orqanizmdə qanın ümumi miqdarı orta yaşlı insanın bədən kütləsinin 6-8%-ni təşkil edir. Dövr edən qanın miqdarı 3,5-4 l, depolardakı (dalağın, qaraciyərin, ağciyərlərin, dərialtı toxumaların genişlənmiş kapillyarında) qanın miqdarı isə 1,5-2 l-dir. Qanın ümumi həcminin 36-48%-ni formalı elementlər təşkil edir. Formalı elementlərin faizlə miqdarını ifadə edən kəmiyyət hematokrit ədədi adlanır. Müxtəlif patoloji proseslər zamanı dövr edən qanın həcmi və hematokrit ədədi dəyişə bilər. Bu baxımdan normovolemiya, hipovolemiya və hipervolemiya ayırd edilir. Normo-, hipo- və hipervolemiyaların hər biri sadə (hematokrit ədədi dəyişmir), oliqositemik (hematokrit ədədi azalır) və polisitemik (hematokrit ədədi artır) olmaqla üç qrupa bölünür. Sadə (normositemik) hipovolemiya zamanı hematokrit ədədi dəyişmir, yalnız dövr edən qanın həcmi azalır. Sadə hipovolemiya kəskin qanitirmənin I mərhələsində yaranır. Oliqositemik hipovolemiya eritrositlərin miqdarının azalması hesabına qanın həcminin azalmasıdır. Belə hipovolemiya eritrositlərin massiv hemolizi (məsələn, hemolitik zəhərlərin təsiri) və eritropoezin zəifləməsi (məsələn, Addison-Birmer anemiyası) zamanı müşahidə olunur. Polisitemik hipovolemiya zamanı qanın həcminin azalması plazmanın itirilməsi ilə əlaqədardır. Polisitemik hipovolemiya orqanizmin susuzlaşması (güclü ishal, qusma, şiddətli tərləmə, hiperventilyasiya, poliuriya, böyük sahəli yanıqlar, şəkərsiz diabet), şok (damar keçiriciliyinin artması nəticəsində plazmanın toxumalara keçməsi) və s. zamanı inkişaf edir. Hipervolemiya qanın həcminin artmasına deyilir. Sadə (normositemik) hipervolemiya zamanı dövr edən qanın həcmi artır, onun tərkibində hüceyrəvi elementlər ilə plazma arasındakı nisbət isə pozulmur. Əsasən qanköçürmə zamanı meydana çıxır. Gərgin fiziki iş zamanı da sadə hipervolemiya yarana bilər. Bu zaman meydana çıxan hipervolemiya depolarda olan qanın ümumi dövrana keçməsi ilə əlaqədardır. Oliqositemik hipervolemiya qanın həcminin plazma hesabına artmasıdır. Böyrəklərin ekskretor funksiyasının pozulması (məsələn, böyrək çatışmazlığı və s. zamanı), ADH-ın hipersekresiyası nəticəsində orqanizmdə suyun ləngiməsi, eləcə də plazmanı əvəz edən məhlulların müalicə məqsədilə qana yeridilməsi zamanı inkişaf edir. Polisitemik hipervolemiya zamanı qanın həcminin artması yüksək hematokrit göstəricisi ilə müşayiət olunur. Hipervolemiyanın bu növü hipoksiya ilə nəticələnən xəstəliklər (məsələn, ağciyər emfizeması, ürək qüsurları və s.) və eritremiya (Vakez-Osler xəstəliyi) zamanı da yaranır. Qanın xüsusi kütləsi eritrositlərin, zülalların və mineral maddələrin qanda olan miqdarından asılı olub, normada 1,050-1,060-a bərabərdir. Susuzlaşma və qanın qatılaşması ilə müşayiət olunan patologiyalarda qanın xüsusi kütləsi artır. Qanın durulaşması isə bu göstəricinin azalmasına səbəb olur. Qanın özlülüyü formalı elementlərin (xüsusilə eritrositlərin) və plazma zülallarının miqdarından asılıdır. Qanın özlülüyünün artması susuzlaşma, həqiqi polisitemiya, hiperproteinemiya və s. zamanı müşahidə edilir. Hidremiya, anemiya və hipoproteinemiya qanın özlülüyünün azalması ilə müşayiət olunur. Qanın osmos təzyiqi müxtəlif amillərin təsiri nəticəsində dəyişə bilər. Osmos təzyiqinin artması hiperosmiya, azalması isə hipoosmiya adlanır. Hiperosmiya zamanı su eritrositlərin tərkibindən plazmaya keçir, eritrositlər büzüşür. Hipoosmiya zamanı isə plazmadan suyun eritrositlərə daxil olması sürətlənir, onlar şişir. Eritrositlərin rezistentliyi dedikdə müxtəlif zədələyici təsirlərə (osmotik, mexaniki, kimyəvi, fiziki və s.) qarşı eritrositlərin dözümlülüyü nəzərdə tutulur. Müxtəlif patologiyalar zamanı eritrositlərin osmos təzyiqinə qarşı rezistentliyi dəyişə bilər. Hemolitik anemiyalar (yenidoğulmuşların hemolitik anemiyası, stomatositoz, irsi sferositoz və s.), hemoblastoz, bronxopnevmoniya, qaraciyər sirrozu və s. zamanı eritrositlərin osmos təzyiqinə qarşı rezistentliyi azalır. Eritrositlərin osmos təzyiqinə qarşı rezistentliyinin artması isə mexaniki sarılıq, hiperxolesterinemiya, dəmir defisitli anemiya, talassemiya, hemoqlobinoz S (orağabənzər hüceyrəli anemiya) zamanı və massiv qanitirmələrdən sonra müşahidə olunur. Eritrositlərin çökmə sürəti. Normada EÇS qadınlarda 2-15 mm/saata, kişilərdə 1-10 mm/saata bərabərdir. Alkaloz zamanı EÇS-in artması, asidoz zamanı isə azalması müşahidə olunur. Hiperkapniya zamanı EÇS azalır. Bu, hiperkapniya şəraitində eritrositlərin tərkibinə çoxlu miqdarda suyun keçməsi nəticəsində onların diametrinin artması və xüsusi kütləsinin azalması ilə izah olunur. Eritrositlərin sayının artması zamanı EÇS ləngiyir, azalması zamanı isə eritrositlər sürətlə çökür. Özlülüyün azalması ilə müşayiət olunan patologiyalarda (hidremiya) EÇS artır, qanın özlülüyünün artması hallarında (susuzlaşma zamanı) isə bu proses ləngiyir. Hiperxolesterinemiya şəraitində xolesterin eritrositlərin səthinə çökərək, EÇS-i artırır, lesitin, öd turşuları və öd piqmentləri isə əksinə, EÇS-i azaldır. Qanın bütün hüceyrələri sümük iliyindəki kötük hüceyrələrdən yaranır. Kötük hüceyrənin proliferasiyası və diferensiasiyası nəticəsində növbəti sinif hüceyrələri yaranır, sonda yetişmiş qan hüceyrələri sümük iliyindən periferik qana keçir. Qanyaradıcı hüceyrələrin aşağıdakı sinifləri ayırd edilir:
Eritropoezin tənzimində bir sıra amillər iştirak edir. Bu baxımdan eritropoezin stimulyatorları və inhibitorları ayırd edilir. Eritropoezin stimulyatorları arasında eritropoetinlər mühüm rol oynayır. Eritropoetinlər başlıca olaraq böyrəklərdə sintez olunur. Hipoksiyanın, androgenlərin, hemoliz məhsullarının, karbon monooksidin təsiri altında eritropoetin sintezi artır. Eritropoetinlər əsasən qanyaranmanın eritropoetinə həssas hüceyrələrinə təsir göstərir. AKTH, qlükokortikoidlər, katexolaminlər, tiroksin kimi hormonlar da eritropoetin sintezini stimulə etməklə eritropoez prosesini sürətləndirir. Qadın cinsiyyət hormonları isə mitoz prosesini ləngitmək və eritropoetin sintezini azaltmaqla eritropoezi inhibə edir. Eritropoezin tənzimində sinir sisteminin də rolu vardır. Simpatik sinirlər eritropoetin sintezini sürətləndirir, parasimpatik sinirlər isə bu prosesi ləngidir. Müxtəlif xəstəliklər zamanı eritrositlərin kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri meydana çıxa bilər. Eritrositlərin kəmiyyət dəyişiklikləri qanın vahid həcmində onun miqdarının artması (eritrositoz) və ya azalması (eritropeniya) şəklində təzahür edir. Bu dəyişikliklərin inkişafı eritropoez ilə eritrodiarez (eritrositlərin parçalanması) arasında mütənasibliyin pozulması ilə əlaqədardır. Eritrositlərin keyfiyyət dəyişikliklərinə onların regenerator formaları, degenerativ dəyişiklikləri və patoloji regenerasiya hüceyrələri aiddir. Eritrositlərin regenerator formalarına (fizioloji regenerasiya hüceyrələri) retikulositlər, eləcə də asidofil, polixromatofil və bazofil normositlər aiddir. Normada periferik qanda yalnız retikulositlərə (0,5-1%) rast gəlinir. Eritrositlərin degenerativ formalarına anizositoz, poykilositoz, anizoxromiya və patoloji törəmələr aiddir. Anizositoz – eritrositlərin ölçüsündə baş verən dəyişikliklərdir. Diametri 8 mkm-dən artıq olan eritrositlərə makrositlər, 6,5 mkm-dən az olanlara mikrositlər, diametri 2-3 mkm olan hissəciklərə isə şizositlər deyilir. Poykilositoz – eritrositlərin formasında yaranan dəyişikliklərdir. Normada eritrositlər diskəbənzər formaya malikdir. Patologiya şəraitində eritrositlərin armudabənzər, oraqvari, oval şəkilli, sferoid formalı (sferositlər), ayparaşəkilli (drepanositlər), çıxıntılı səthə malik (akantositlər) formaları meydana çıxa bilər. Müxtəlif patologiyalar zamanı qanın rəng göstəricisi dəyişə bilər. Bu baxımdan normoxromiya, hiperxromiya və hipoxromiya ayırd edilir. İntensiv rənglənən eritrositlər hiperxrom, zəif rənglənənlər isə hipoxrom adlanır. Eritrositlərin degenerativ formalarından biri də tərkibində müxtəlif törəmələr olan eritrositlərdir. Bu törəmələrə Jolli cisimcikləri (nüvə qalığı), Kebot halqaları (nüvə membranının qalığı), bazofil dənələri (sitoplazmada bazofil maddənin qalığı), Heyns cisimcikləri (eritrositlərin daxilində denaturasiyaya uğramış hemoqlobin hissəcikləri), tərkibində dəmir birləşmələri olan qranullar (siderositlər) aiddir. Normoblastik eritropoez meqaloblastik eritropoezlə əvəz olunduqda qanda patoloji regenerasiya hüceyrələri – meqaloblastlar və meqalositlər meydana çıxır. ERİTROSİTOZ. Qanın vahid həcmində eritrositlərin sayının artması eritrositoz adlanır. Mütləq və nisbi eritrositoz ayırd edilir. Mütləq eritrositoz – eritropoezin sürətlənməsi nəticəsində qanın vahid həcmində eritrositlərin sayının artmasıdır. Onun birincili və ikincili formaları vardır. Birincili mütləq eritrositoz həqiqi polisitemiya (eritremiya, Vakez-Osler xəstəliyi) zamanı müşahidə edilir. Bu xəstəlik zamanı sümük iliyində mieloid hüceyrələr proliferasiyaya uğrayır, xəstəliyin terminal mərhələsində isə posteritremik mielofibroz inkişaf edir. Periferik qanda eritrositoz (6-12·1012/l-ə qədər), retikulositoz, trombositoz, neytrofiliya, monositoz, EÇS-in azalması qeyd olunur, hematokrit göstəricisi (60-70%-ə qədər) və hemoqlobinin konsentrasiyası (180-200 q/l-ə qədər) artır, qanda və sidikdə eritropoetinin səviyyəsi normal olur. Eritroid sıra hüceyrələrinin proliferasiyanın sürəti ilə hemoqlobinin sintezi arasında mütənasiblik pozulduğundan rəng göstəricisi azalır. Xəstəliyin terminal mərhələsində isə posteritremik mielofibrozun inkişafı nəticəsində pansitopeniya baş verir. Eritremiya polisitemik hipervolemiya və qanın özlülüyünün artması ilə müşayiət olunur. Ürəyin işi çətinləşir, sol mədəcik hipertrofiyaya uğrayır, arterial təzyiq artır. Qanın özlülüyünün artması nəticəsində qan cərəyanı zəifləyir, trombositoz və trombositopatiyalar damarlarda mikrotrombların əmələ gəlməsini sürətləndirir və mikrosirkulyasiyanı pozur. Eyni zamanda eritremiya zamanı fibrinogen sərfinin artması, trombositlərin funksional xassələrinin pozulması və damar keçiriciliyinin yüksəlməsi hemorragiyalara səbəb olur.
Sümük iliyində eritroid hüceyrələrin qeyri-şiş mənşəli proliferasiyası (eritropoetinin təsiri altında) müşahidə olunur. Həqiqi polisitemiyadan fərqli olaraq, eritrositozların bu növü trombositoz və leykositozla müşayiət olunmur. Mütləq eritrositozun irsi formaları da vardır. Onlar eritrositlərdə 2,3-difosfoqliseratın çatışmazlığı və hemoqlobin molekulunda qlobinin genetik qüsurları nəticəsində inkişaf edir. Eritrositlərdə 2,3-difosfoqliseratın çatışmazlığı zamanı oksigenin hemoqlobinlə birləşmə qabiliyyəti artır, oksigenin toxumalara verilməsi isə azalır (oksihemoqlobinin dissosiasiya əyrisi sola meyl edir). Nəticədə hipoksiya inkişaf edir. Oksigen aclığı şəraitində eritropoetin sintezi artır və eritropoez sürətlənir. Nisbi eritrositoz – plazmanın həcminin azalması nəticəsində qanın vahid həcmində eritrositlərin miqdarının artmasıdır. Bu zaman eritropoez prosesi sürətlənmir. Nisbi eritrositoz müvəqqəti xarakter daşıyır və müxtəlif səbəblərdən inkişaf edir. Əsasən orqanizmin dehidratasiyasına, qanın qatılaşmasına (hemokonsentrasiya) səbəb olan patoloji proseslər (arasıkəsilməz qusma, güclü ishal, şiddətli tərləmə, yanıq xəstəliyi və s.) zamanı, eləcə də stress reaksiyalar, Qaysbek sindromu (eritrositozun arterial hipertenziya ilə müşayiət olunması), kəskin qanitirmələrin damar-reflektor fazasında və s. müşahidə edilir. ANEMİYALAR. Anemiya – qanın vahid həcmində eritrositlərin sayının və hemoqlobinin qatılığının azalması, eləcə də eritrositlərin keyfiyyət dəyişiklikləri ilə xarakterizə olunan hematoloji sindrom və ya sərbəst xəstəlik kimi təzahür edir. Patogenezinə görə: posthemorragik, hemopoezin pozulması ilə əlaqədar olan, hemolitik; mənşəyinə görə: irsi, qazanılmış; qırmızı sümük iliyinin regenerasiya xüsusiyyətlərinə görə: regenerator, hiperregenerator, hiporegenerator, aregenerator; rəng göstəricisinə görə: normoxrom, hipoxrom, hiperxrom; qanyaranmanın tipinə görə: eritroblastik (və ya normoblastik), meqaloblastik, klinik gedişinə görə: kəskin və xronik anemiyalar ayırd edilir. Qanitirmənin xarakterindən asılı olaraq, kəskin və xronik posthemorragik anemiyalar ayırd edilir.
Kəskin posthemorragik anemiyalar zamanı baş verən kompensator reaksiyaların damar-reflektor, hidremiya və sümük iliyi mərhələləri ayırd edilir. Damar-reflektor mərhələ qanitirmədən sonrakı ilk 8-12 saat ərzində davam edir. Qanitirmə zamanı ürəyin vurğu həcminin azalması aorta qövsündə və karotid sinusda yerləşən refleksogen zonaları qıcıqlandırmaqla simpatik mərkəzlərin oyanmasına səbəb olur. Nəticədə hiperkatexolaminemiya, ürək vurğularının tezliyinin və qüvvəsinin artması, periferik damarların spazmı müşahidə olunur. Bu zaman damar mənfəzinin ümumi həcmi azalsa da, həyati vacib orqanların qanla təchizatı sabit qalır (“qan dövranının mərkəzləşməsi”). Ürəyin vurğu həcminin azalması böyrəklərin qanla təchizinin azalmasına və renin-angiotenzin-aldosteron sisteminin fəallaşmasına səbəb olur. Nəticədə böyrəyin distal borucuqlarında natriumun və suyun reabsorbsiyası artır, diurez azalır və su orqanizmdə ləngiyir. Bu mərhələdə plazmanın və formalı elementlərin bərabər səviyyədə itirilməsi, depolardakı qanın kompensator olaraq damar mənfəzinə keçməsi sayəsində rəng göstəricisi normal olur (“gizli anemiya”). Hidremiya mərhələsi qanitirmədən 1-2 gün sonra inkişaf edir. Bu zaman toxuma mayesinin damar mənfəzinə keçməsi hesabına plazmanın həcmi bərpa olunur. Sümük iliyi mərhələsi qanitirmədən 4-5 gün sonra təzahür edir. Bu zaman hipoksiya (sirkulyator və hemik) nəticəsində böyrəyin yukstaqlomerulyar hüceyrələri tərəfindən eritropoetin sintezi artır və eritropoez sürətlənir (hiperregenerator anemiya). Qanda eritrositlərin regenerator formalarının miqdarı artır, anizositoz və poykilositoz müşahidə olunur. Eritrositlərin yetişmiş formalarından fərqli olaraq, onun regenerator formaları hemoqlobinlə zəngin deyil. Ona görə də qanın rəng göstəricisi azalır, yəni hipoxrom anemiya inkişaf edir. 4-5-ci günlərdən etibarən qaraciyərdə zülalların sintezinin sürətlənməsi plazma zülallarının qatılığının artmasına səbəb olur. Qanitirmədən 8-10 gün sonra plazma zülallarının miqdarı normal səviyyəyə çatır. Xronik posthemorragik anemiyalar bir sıra xəstəliklər (mədə və onikibarmaq bağırsağın xora xəstəliyi, babasil, dismenoreya, xərçəng və s.), qan damarlarının zədələnməsi, hemostazın pozulması (hemorragik diatezlər, hemofiliya və s.) zamanı törənən təkrari qanaxmalar nəticəsində inkişaf edir. Tez-tez baş verən qanaxmalar zamanı dəmirin davamlı itirilməsi dəmir defisitli anemiyanın inkişafına səbəb olur. Dəmir defisitli anemiyalar. Orqanizmdə dəmirin ümumi miqdarı 4-5 qrama bərabər olub, onun 65%-ə qədəri hemoqlobinin, 4%-i mioqlobinin və 1%-i bir sıra fermentlərin (katalaza, sitoxromlar və s.) tərkibinə daxildir. Dəmirin orqanizmdəki miqdarının 15-30%-i hemosiderin və ferritinin tərkibində depolarda toplanır. Dəmir qida məhsullarının tərkibində orqanizmə hem (Fe2+) və qeyri-üzvi dəmir (hem şəklində olmayan – Fe3+) şəklində daxil olur. Adətən dəmir ikivalentli şəkildə onikibarmaq bağırsaqdan sorulur, yəni bilavasitə enterositlərə daxil olur. Fe3+ isə bağırsaq divarındakı ferrumreduktazanın təsirindən Fe2+ ionlarına reduksiya olunur. Üçvalentli dəmirin ikivalentliyə çevrilməsi prosesinə mədənin turş mühiti (HCl), askorbin turşusu, piroüzüm turşusu və s. də şərait yaradır. Əmələ gələn Fe2+ enterositlərin apikal membranından DMT 1(divalent metal transportyor) vasitəsilə sitoplazmaya daşınır və bağırsaq divarının epitel hüceyrələrində apoferritinlə birləşib, ferritinə çevrilir. Enterositlərdə apoferritinlə birləşəcək dəmirin miqdarı çox olduqda hemosiderin əmələ gəlir. Ferritinin tərkibindəki dəmirin enterositlərin bazolateral membranından plazmaya keçməsi isə ferroportin hesabına reallaşır. Plazmada dəmir hephaestin və seruloplazmin zülalları vasitəsilə yenidən oksidləşir, əmələ gələn Fe3+ qan plazmasında β-qlobulinlə (apotransferrinlə) birləşir və transferrin əmələ gətirir. Dəmir plazmada transferrin zülalının tərkibində sümük iliyinə daşınır, artıq miqdarı isə qaraciyərdə və dalaqda depo şəklində saxlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, enterositlərin sitoplazmasına daxil olan dəmirin yalnız bir hissəsi plazmaya keçir, qalan hissəsi isə həyat müddətini başa vurmuş selikli qişa hüceyrələri ilə bərabər orqanizmdən xaric edlir (enterositlərin həyat müddəti 3-4 günə bərabərdir). Transferrin sümük iliyində eritroblastlar tərəfindən endositoz yolu ilə udulur. Eritroblastların daxilində transferrin dəmiri bilavasitə mitoxondriyə ötürür və burada hem sintezinə cəlb olunur. Periferik qanda eritrositlər həyat müddətini başa vurduqdan sonra parçalanır, ondan ayrılan hemoqlobin monositar-makrofaqal hüceyrələr tərəfindən tutulur. Bu zaman dəmir hemoqlobindən azad olur və yenidən ferritin şəklində toplanır. Orqanizmdə dəmirin miqdarı qaraciyərdə sintez və sekresiya olunan hepsidin vasitəsilə tənzim olunur. Hepsidin ferroportinə birləşərək, onun deqradasiyasını törədir. Ona görə də hepsidinin qatılığı yüksək olduqda ferroportinin səviyyəsi azalır və dəmirin cüzi bir hissəsi transferrinə çevrilir. Əksinə, hepsidinin səviyyəsi azaldıqda (bu, hemoxromatozda müşahidə olunur) dəmirin enterositlərdən plazmaya daşınması sürətlənir, nəticədə qanda dəmirin miqdarı artır. Etiologiyası. Dəmir defisitli anemiyaların inkişaf səbəbləri aşağıdakılardır:
Patogenezi. Orqanizmdə dəmir çatışmazlığı zamanı dəmirtərkibli zülalların və birləşmələrin (hemoqlobin, sitoxromlar, katalaza, qlutationperoksidaza, mioqlobin və s.) sintezi pozulur. Sümük iliyinin eritroid hüceyrələrində dəmirin miqdarının azalması hem sintezini, onun qlobinlə birləşməsini və hemoqlobinin əmələ gəlməsini ləngidir. Sitoxromların əmələ gəlməsinin azalması hüceyrə tənəffüsünün pozulmasına və toxuma hipoksiyasına səbəb olur. Katalazanın aktivliyinin zəifləməsi antioksidant sistemin fəallığını azaldır, nəticədə sərbəst radikalların əmələ gəlməsi sürətlənir. Bu isə hüceyrə zədələnməsinə, eritrositlərin hemolizinə və hüceyrələrdə distrofik dəyişikliklərin inkişafına səbəb olur. Mioqlobin sintezinin pozulması hüceyrələrin hipoksiyaya qarşı rezistentliyini azaldır. Dəmir çatışmazlığı ilə əlaqədar olan anemiyalar bir sıra əlamətlərlə (hematoloji, hipoksiya, trofiki dəyişikliklər, sideropeniya və əzələ zəifliyi) özünü göstərir. Hematoloji əlamətlər: periferik qanda hemoqlobinin qatılığı və rəng göstəricisi azalır (hipoxrom anemiya). Qanın vahid həcmində eritrositlərin sayı dəyişmir və ya azalır. Anemiyanın başlangıc mərhələsində retikulositlərin miqdarı artır, daha sonra isə azalır (hiporegenerator anemiya). Qan yaxmasında eritrositlərin degenerativ dəyişiklikləri (mikrositoz, poykilositoz) meydana çıxır. Neytrofillərin azalması hesabına leykositlərin ümumi miqdarı azala bilər (leykositlərdə dəmirtərkibli fermentlərin miqdarının azalması nəticəsində), trombositlərin sayı dəyişmir. Qan zərdabında dəmirin (normada 1000 mkq/l), ferritinin miqdarının (norma 12–32 mkM/l), eləcə də transferrinin dəmirlə birləşmə səviyyəsinin azalması, qan zərdabının ümumi dəmirbirləşdirici xüsusiyyətinin artması müşahidə edilir. Sümük iliyində sideroblastların (sitoplazmasının tərkibində dəmir qranulları olan normoblastlardır, normada miqdarı 20-40%-ə bərabərdir) miqdarı azalır. Dəmir defisiti şəraitində hemik (qanın oksigen tutumunun azalması hesabına) və toxuma (hüceyrə tənəffüsünün və oksigenin utilizasiyasının pozulması nəticəsində) hipoksiyası inkişaf edir. Dəmir defisitli anemiyalar toxumalarda trofik pozulmalara (dərinin quruluğu, ağız bucağı nahiyəsində çatlar, dırnaqların tez sınması, saçların tökülməsi, dil məməciklərinin atrofiyası, atrofik qlossit, anqulyar stomatit, atrofik qastrit və s.) səbəb olur. Qeyd olunan dəyişikliklərin inkişafı hipoksiya nəticəsində hüceyrələrdə sərbəst radikalların miqdarının artması ilə əlaqədardır. Bundan əlavə, dəmirtərkibli fermentlərin iştirakı ilə gedən metabolik proseslərin pozulması da toxumalarda trofik pozulmalara səbəb ola bilər.
Dəmir defisitli anemiyalar skelet əzələlərinin zəifliyi və tez yorulması, eləcə də miokardın (miokardiodistrofiyalar), udmanın (disfagiya), sidik ifrazının pozulmaları ilə müşayiət olunur. Bu əlamətlərin inkişaf mexanizminin əsasını hipoksiya və əzələ toxumasında mioqlobinin miqdarının azalması təşkil edir. Hem və porfirin sintezində iştirak edən fermentlərin aktivliyinin azalması nəticəsində sümük iliyində dəmir birləşmələri mənimsənilə bilmir, dəmirə refrakter anemiyalar (sideroaxrestik anemiyalar) inkişaf edir. Bu anemiyaların səbəblərinə həm də piridoksalfosfatın (B6 vitamininin fəal formasının) miqdarının azalması (bu zaman dəmir hem sintezinə cəlb edilmir), qurğuşunla zəhərlənmələr (hem sintezində iştirak edən fermentlərin sulfhidril qrupları qurğuşunla blokada olunur) və s. addir. Dəmirin mənimsənilməsinin pozulması zamanı sümük iliyində sideroblastların, qan zərdabında dəmirin miqdarının artması, onun daxili orqanlarda toplanması (hemosideroz) müşahidə olunur. Xronik xəstəliklər zamanı inkişaf edən anemiyalar əsasən infeksion-iltihabi xəstəliklər (meningit, pnevmoniya, vərəm, infeksion endokardit, osteomielit, ağciyər absesi və s.), birləşdirici toxumanın sistem xəstəlikləri (revmatoidli artrit, revmatizm, Kron xəstəliyi, sistem qırmızı qurdeşənəyi, dermatomiozit və s.), neoplaziyalar (mieloma, limfoqranulematoz, ağciyərlərin, yumurtalıqların və süd vəzisinin xərçəngi və s.) zamanı inkişaf edir və dəmirdefisitli anemiyalara bənzəyir. Bu növ anemiyaların patogenezində dəmir metabolizminin pozulması, eritropoetin sintezinin ləngiməsi, eritropoezin zəifləməsi, eritrositlərin yaşama müddətinin azalması əsas rol oynayır. Xronik xəstəliklər zamanı inkişaf edən anemiyalar normositar-normoxrom və ya mikrositar-hipoxrom ola bilər. Bu zaman qan zərdabında dəmirin miqdarı azalır, lakin dəmirdefisitli anemiyadan fərqli olaraq, xronik xəstəliklər zamanı sümük iliyi makrofaqları tərəfindən dəmirin tutulması sürətlənir, ferritinin qatılığı artır, qan zərdabının ümumi dəmirbirləşdirici xüsusiyyəti azalır. Bu əlamətlərin yaranma səbəbi iltihablehinə olan sitokinlərin təsirindən qaraciyərdə hepsidin sintezinin artmasıdır. Hepsidin ferroportini inhibə edərək, dəmirin enterositlərdən qana keçməsinin qarşısını alır. Bundan əlavə, şişlər zamanı sitokinlərin təsiri altında böyrək və qaraciyər hüceyrələrində eritropoetin geninin ekspressiyası ləngiyir, nəticədə eritropoetin sintezinin azalması hesabına eritropoez prosesi zəifləyir və eritrositlərin yaşama müddəti qısalır. B12 vitamini və fol turşusu çatışmazlığı ilə əlaqədar olan anemiya. Orqanizmə qida maddələrinin tərkibində daxil olan B12 vitamini (Kaslın xarici amili) mədənin turş mühitinin təsirindən qida möhtəviyyatından ayrılır və ağız suyunun tərkibindəki R-zülalı ilə birləşir. Əmələ gələn R-B12 kompleksi onikibarmaq bağırsağa keçərək, pankreasın proteazaları tərəfindən parçalanır. Sərbəst hala keçən B12 vitamini onikibarmaq bağırsaqda mədənin selikli qişasının parietal hüceyrələrindən sintez olunan Kaslın daxili amili (qastromukoprotein) ilə birləşir. B12-qastromukoprotein kompleksi qalça bağırsağın distal şöbəsində Kaslın daxili amilinin reseptorları ilə birləşərək, qana keçir, transkobalamin adlanan nəqledici zülallarla orqanlara daşınır. Depo şəklində qaraciyərdə toplanan B12 vitamini orqanizmin tələbatını 3-5 il ödəyə bilər. Orqanizmdə B12 vitaminindən metilkobalamin və 5-dezoksiadenozilkobalamin kofermentləri əmələ gəlir. Metilkobalamin fol turşusunu tetrahidrofol turşusuna çevirən ferment kompleksinin tərkibinə daxildir və bununla da DNT-nin sintezində iştirak edir. 5-dezoksiadenozilkobalamin isə lipid mübadiləsinin toksik məhsulu olan metilmalon turşusunun neytrallaşmasını təmin edir. Etiologiyası. Orqanizmdə B12 vitamininin (və fol turşusunun) çatışmazlığı aşağıdakı səbəblərdən yarana bilər:
Patogenezi. B12 vitamini çatışmazlığı onun kofermentlərinin iştirak etdiyi proseslərin pozulmasına səbəb olur. Belə ki, metilkobalamin çatışmazlığı nəticəsində tetrahidrofol turşusu əmələ gəlmir. Bu, DNT sintezini pozur, bütün hüceyrələrdə mitoz bölünmə ləngiyir. Hüceyrələrdə RNT-nin və sitoplazmanın tərkib hissələrinin sintezi normal sürətlə gedir. Sümük iliyində normoblastik eritropoez meqaloblastik eritropoezlə əvəz olunur. Meqaloblastların bir qismində DNT sintezi daha çox ləngidiyindən onlar növbəti çevrilmələrə məruz qalmadan sümük iliyində apoptoza uğrayır (effektsiz hemopoez), digər qismində isə mitoz bölünmələrin sayı azaldığı üçün (normoblast eritropoez üçün xarakterik olan üç mitoz sikli əvəzinə bir mitoz bölünmə baş verir) az miqdarda meqalositlər əmələ gəlir. Ona görə də eritrositlərin ümumi sayı azalır. Meqaloblastik anemiyalar zamanı qranulositopoez prosesi də pozulur, giqant hiperseqmentləşmiş neytrofillər əmələ gəlir. Nəhəng hüceyrələrin yaranması DNT sintezinin azalması nəticəsində hüceyrə bölünməsinin və yetişməsinin ləngiməsi ilə əlaqədardır. Qanyaranmadakı bu dəyişikliklər pansitopeniya ilə nəticələnir. B12 vitamininin və fol turşusunun defisiti zamanı həzm sisteminin epitel hüceyrələrində mitozun ləngiməsi onun şöbələrinin selikli qişasında iltihabi-atrofik proseslərin (Hünter qlossiti – laklanmış dil, stomatit, ezofaqit, axilik qastrit, enterit) inkişafına səbəb olur. Bu patoloji proseslər qastromukoproteinin sekresiyasının və ya sorulmasının birincili pozulmalarını dərinləşdirərək, B12 vitamininin defisitini daha da artırır (“qüsurlu dövran”). B12 vitamininin digər kofaktoru olan 5-dezoksiadenozilkobalaminin çatışmazlığı zamanı sinir hüceyrələrində propion və metilmalon turşusu toplanır. Bu toksik məhsullar sinir hüceyrələrinin piy distrofiyasını, onurğa beyni və periferik sinir liflərinin demielinləşməsini törədir. Nəticədə onurğa beyninin arxa və yan kötüyünün degenerasiyası (funikulyar mieloz) inkişaf edir. B12 vitaminindən fərqli olaraq, fol turşusunun monodefisiti zamanı sinir toxumasında yağ turşularının metabolizminin pozulması və nevroloji dəyişikliklər müşahidə olunmur. B12 vitamini və fol defisitli anemiyaların səciyyəvi cəhəti qanda və sümük iliyində meqaloblastların və meqalositlərin aşkarlanmasıdır. Qanda eritrositlərin sayının və hemoqlobinin qatılığının azalmasına baxmayaraq, rəng göstəricisi artır. Hiperxromiya meqaloblastların və meqalositlərin ölçüsünün böyük və tərkibində hemoqlobinin çox olması ilə əlaqədardır. Qanda eritrositlərin degenerativ dəyişiklikləri: anizositoz (makrositoz), poykilositoz (əsasən oval formalı hüceyrələr), patoloji törəmələr (Jolli cisimciyi, Kebot halqaları) aşkar edilir. Eyni zamanda periferik qanda leykositlərin və trombositlərin miqdarı azalır. Sümük iliyində eritrositlərin parçalanmasının sürətlənməsi ilə əlaqədar bilirubinemiya və sarılıq inkişaf edir. Bəzən orqanizmdə B12 vitamininin sümük iliyi tərəfindən mənimsənilməməsi nəticəsində axrestik anemiyalar (İzraels-Vilkinson sindromu) inkişaf edə bilər. Bu zaman eritropoez prosesi pozulur və meqaloblast tip üzrə davam edir. Nəticədə qan plazmasında B12 vitamininin miqdarı artır.
Müəyyən olunmuşdur ki, bir sıra zədələyici amillərin təsirindən sümük liyinin kötük hüceyrələri autoreaktiv T-limfositlərin təsirinə məruz qalır, polipotent kötük hüceyrələrin nekrozu və ya apoptozu nəticəsində onların defisiti baş verir. Bundan əlavə, telomerazanın irsi defektləri də aplastik anemiyaların inkişafına səbəb ola bilər. İrsi hipoplastik anemiyalara Erlix sindromu aiddir. İrsi aplastik anemiyalar total və parsial ola bilər. Total aplastik anemiyalar zamanı eritropoez, leykopoez, trombositopoez pozulur. Bunlara Fankoni anemiyası, Estren-Dameşek anemiyası aiddir. Parsial aplastik anemiyalar seçici olaraq eritropoezin pozulması ilə müşayiət olunur. Blekfend-Daymond anemiyasını, parsial qırmızı-hüceyrəvi aplaziyanı və s. parsial aplastik anemiyalara misal göstərmək olar. Total aplastik anemiyalar üçün pansitopeniya (qanın bütün hüceyrəvi elementlərinin miqdarının azalması), panmielopatiya (sümük iliyində bütün hüceyrəvi elementlərin miqdarının azalması), parsial anemiya üçün isə qanda və sümük iliyində yalnız eritroid hüceyrələrin defisiti səciyyəvidir. Xəstəlik zamanı periferik qanda hemoqlobinin qatılığı (30-20 q/l-ə qədər), eritrositlərin, retikulositlərin miqdarı azalır (aregenerator anemiya). Anemiya normoxrom, normositar, bəzi hallarda makrositardır, eritrositlərin çökmə sürəti (30-50 mm/saat) artır, leykopeniya, trombositopeniya (60-30·109/l və daha az) müşahidə olunur. Qanaxma müddəti uzanır, hemorragik sindrom inkişaf edir. Aplastik anemiyaları pansitopeniya ilə müşayiət olunan digər xəstəliklərdən (mielofibroz anemiya, leykoz, qranulematoz xəstəliklər və s.) fərqləndirmək üçün sümük iliyinin müayinəsi mühüm diaqnostik əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda göstərilən xəstəliklərdən fərqli olaraq, aplastik anemiyalar zamanı retikulositlərin miqdarı azalır və splenomeqaliya müşahidə olunmur. Qanda eritrositlərin parçalanmasının sürətlənməsi nəticəsində meydana çıxan anemiyalar hemolitik anemiyalar adı altında birləşdirilir. İnkişaf mexanizminə görə, damardaxili (intravaskulyar) və damardanxaric (ekstravaskulyar) hemoliz ayırd edilir. Damardaxili hemoliz qan damarlarında eritrositləri zədələyən hemolitik amillərin təsiri nəticəsində meydana çıxır. Hemolitik amillərə mexaniki (travma), fiziki (ionlaşdırıcı və ultrabənövşəyi şüalar, temperatur), kimyəvi (zəhərlər) və immun (antieritrositar autoanticisimlər) amillər aiddir. Eritrositlərin damar daxilində hemolizi aşağıdakı mexanizmlərlə baş verə bilər:
İntravaskulyar hemoliz eritrositlərdən hemoqlobinin qan plazmasına keçməsi ilə müşayiət olunur. Burada hemoqlobinin bir hissəsi haptoqlobin zülalı ilə birləşir. Əmələ gələn hemoqlobin-haptoqlobin kompleksi mononuklear faqositlər sisteminin makrofaqları tərəfindən tutulur və parçalanır. Hemoqlobinin parçalanması nəticəsində konyuqə olunmamış bilirubin əmələ gəlir, hiperbilirubinemiya və hemolitik sarılıq sindromu inkişaf edir. Hemoqlobinin haptoqlobinlə birləşməyən hissəsi böyrəklərlə filtrasiya olunur, hemoqlobinuriya inkişaf edir. Böyrək borucuqlarının epitel hüceyrələrində hemoqlobinin oksidləşməsi nəticəsində əmələ gələn hemosiderin sidiklə xaric edilir (hemosiderinuriya). Sümük iliyində eritroid sıra hüceyrələrinin hiperplaziyası hesabına periferik qanda retikulositlərin miqdarı artır. Beləliklə, eritrositlərin intravaskulyar hemolizi hemoqlobinemiya, hemoqlobinuriya, hemosiderinuriya, sarılıq sindromu, qan zərdabında haptoqlobin səviyyəsinin azalması, retikulositoz kimi əlamətlərlə təzahür edir. Damardanxaric hemoliz əsasən dalaq və qaraciyər makrofaqları tərəfindən reallaşır. Ekstravaskulyar hemolizin səbəblərinə eritrositlərin defektli olması və hipersplenizm (dalaq makrofaqlarının faqositar fəallığının artması) aiddir. Eritrositlərin elastikliyinin, onların deformasiya qabiliyyətinin azalması nəticəsində eritrositlər formasını dəyişir. Belə eritrositlər dalağın venoz sinusunun endotelarası yarıqlarından keçə bilmir, uzun müddət qırmızı pulpada ləngiyir və makrofaqlar tərəfindən tutularaq parçalanır. Parçalanmış eritrositlərdən azad olan hemdən konyuqə olunmamış bilirubinin sintezi artır, sarılıq sindromu inkişaf edir, bəzən bilirubinlə zəngin öd daşları əmələ gəlir. Hemoqlobinin bir qismi plazmaya keçdiyindən qan zərdabında haptoqlobinin səviyyəsi azalır. Eyni zamanda mononuklear sistemin hiperplaziyası nəticəsində dalaq da böyüyür (splenomeqaliya). Hemolitik anemiyaların bütün formaları regenerator və eritroblastikdir. Eritrodiarezin sürətlənməsi sümük iliyinin kompensator hiperplaziyasına səbəb olur. Qan serumunda dəmirin miqdarı artır, sarılıq yaranır, dəri limonu-sarı rəngdə olur. İrsi və qazanılmış hemolitik anemiyalar ayırd edilir. Yüklə 65,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|