Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

kommersiya bankı əksər hallarda həm universal, həm də ixtisaslaĢdırılmıĢ bankm cəhətlərinə malik 
ola bilər.
 
Bank miilkiyyət tipinə görə dövlət, səhmdar, koopevativ, xiisusi və qarışıq banklara təsnif olunur.
 
Keçid dövründə banklara dair mülkiyyətin dövlət forması
 
əhəmiyyətini qoruyub saxlayırdı. Doğrudur, bu dövlətin bankın yaradılmasma dair inhisar hüququna 
malik olduğu dövrlərdə təsərrüffatçılığm paylayıcı sistemində rast gəlinən miqyaslarda olmasa da, 
dövlət bir sıra banklarm kapitalmda öz payım bu yaxmlara qədər qoruyub saxlayırdı.
 
Dövlət mülkiyyəti bank təsərrüffatmda və digər modifıkasiyah formalarda da mövcud olur. Misal 
üçün banklar dövlət əsasları ilə yaradıla bilər. Beynəlxalq təcrübədə banklar iqtisadiyyatm inkiĢafma 
dair dövlət proqramlarınm maliyyələĢdirilməsi ilə bağlı dövlətin tamhüquqlu müvəkkilidirlər 
(səhmdar banklar da müvəkkil ola bilər). Dövlət müəssisələri də kommersiya bankınm səhmdarları 
ola bilər. Bu- nunla əlaqədar olaraq isə mülkiyyətin bu forması komnıersiya banklarmda real olaraq 
iĢtirak edə bilər.
 
Ġqtisadi böhran və bank sisteminin iĢinin pozulması Ģəraitində dövlət banklara təsirini gücləndirməyə 
can atır. Dövlət tənzimlənməsi nəinki vahid pul-kredit siyasətində, ehtiyat, likvidlik normativlərinin 
müəyyən olunmasmda, eləcə də bank kapitalmda dövlət mülkiyyətinin üstünlük təĢkil etməsi ilə 
xüsusi kredit təsisatlarmm təĢkilində ifadə olunur. Bu cür bankları dünya təcrübəsində inkişaf 
banklan adlandırırlar.
 
Bazar iqtisadiyyatı Ģəraitində kommersiya bankma dair mülkiy- yətin daha tipik forması səhmdar 
mülkiyyətdir (onu beynəlxalq termi- nologiyaya əsasən xüsusi forma adandırırlar. Çünki bank 
kapitalmm yaradılmasmda özəl müəssisələr və ayrı-ayrı fərdi Ģəxslər iĢtirak edir).
 
Fəaliyyət miqyasırıa görə korsomsium banklar, iri, orta və kiçik banklar bir-birindən fərqləndirilir.
 
Bəzi ölkələrdə kredit idarələrinin ümumi saymda kiçik kredit idarə- lərinin payı yüksək olur. Onlara 
kredit kooperasiyaları, qarşılıqlı kredit cəmiyyətləri, kredit-əmanət bankları, inşaat-əmanət kassaları 
Ģamil edilir. Bu pul-kredit təsisatları kiçik müəssisələr ilə iĢləmək qabiliyyətinə malik olmaları ilə 
fərqlənir. Kiçik və orta fəaliyyəti dəstəkləmək, eləcə də kiçik əmanətləri akkumulyasiya edərək 
onları yerli ehtiyaclar üçün səfərbər etmək onlarm fəaliyyətinin əsas məqsədlərindəndir. 
 
Bankları xidmət sahəsi üzrə regional (yerli), regionlararası, Milli və beynəlxalq banklara bölmək 
mümkündür. Əsas etibarilə yerli müĢtərilə- rə, bir ərazinin müĢtərilərinə xidmət göstərən banklar 
regional banklara aid olur. Onlara müəyyən regionun (Ģəhərin) tələbatlarma xidmət edən bələdiyyə 
banklarını da Ģamil etmək mümkündür: Milli banklar - ölkə- nin daxilində fəaliyyəti həyata keçirən 
və əsas etibarilə ölkə müĢtəriləri- nin tələbatlarına xidmət göstərən banklardır; beynəlxalq banklar 
müxtə- lif ölkələrin müĢtərilərinin əlaqələrinə xidmət edir. Məsələn: Azərbaycan Beynəlxalq Bankmı 
bu tip banklara aid etmək mümkündür. 
 
 
Bank yevli filiallannın ərazi ücrə təsnifatı
 
Cədvəl 1.2
 
         
 
Iqtisadi rayotılar
 
30.09.2007
 
31.12.2007
 
30.09.2008
 
 
AbĢeron iqtisadi rayonu
 
269
 
289
 
327
 
 
(Bakı Ģəhəri daxil
 
41
 
41
 
41
 
 
olunmaqla)
 
•
 
dövlət bankları 
•
 
özəl banklar
 
228
 
248
 
286
 
 
Gəncə-Qazax iqtisadi
 
46
 
47
 
58
 
 
Rayonu
 
15
 
15
 
15
 
 
•
 
dövlət bankları 
•
 
özəl banklar
 
31
 
32
 
43
 
ġəki-Zakatala iqtisadi
 
21
 
21
 
23
 
 
Rayonu
 
8
 
8
 
8
 
•
 
dövlət bankları 
•
 
özəl banklar
 
13
 
13
 
15
 
 
Lənkəran iqtisadi rayo-nu
 
22
 
23
 
27
 
 
- dövlət bankları
 
9
 
9
 
9
 
KitabYurdu.az 
12
 

---

 
- özəl banklar
 
13
 
14
 
18
 
 
Quba-Xaçmaz iqtisadi
 
21
 
22
 
24
 
Rayonu
 
8
 
8
 
8
 
 
•
 
dövlət bankları 
•
 
özəl banklar
 
13
 
14
 
16
 
 
Aran iqtisadi ray-
 
57
 
61
 
72
 
 
Onqu
 
28
 
28
 
28
 
 
•
 
dövlət bankları 
•
 
özəl banklar
 
29
 
33
 
44
 
Yuxarı Qarabağ iqtisadi
 
2
 
2
 
2
 
 
Rayonu
 
2
 
2
 
2
 
 
•
 
dövlət bankları 
•
 
özəl banklar
 
 
 
 
 
Kəlbəcər-Laçın iqtisadi
 
-
 
-
 
-
 
 
Rayonu
 
-
 
-
 
-
 
 
•
 
dövlət bankları 
•
 
özəl banklar
 
 
”
 
“
 
Dağlıq ġirvan iqtisadi ray-
 
10
 
10
 
10
 
 
Onu
 
5
 
5
 
5
 
 
•
 
dövlət bankları 
•
 
özəl banklar
 
5
 
5
 
5
 
 
Naxçıvan iqtisadi rayonu
 
10
 
10
 
10
 
 
- dövlət bankları
 
9
 
9
 
9
 
- özəl banklar
 
1
 
1
 
1
 
 
CƏMI
 
458
 
485
 
553
 
Statistik məlumatlara əsasən banklar filialsız və filiallı banklara da bölünürlər. Ölkəmizdə də filialı 
banklarm sayı ildən ilə artmaqdadır. Hazırda, dəqiq desək, Milli Bankm 30.09.2008-ci ilin statistik 
məluma-tma əsasən qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə fəaliyyət göstərən bankların yerli fıliallarmm 
sayı 553-ə bərabərdir. Banklarm yerli fıliallarınm ərazi üzrə təsnifatmı aĢağıdakı cədvəldən daha 
ətraflı göriək olar: cədvəl 1.2.
 
Təsərrüfatm ayrı-ayrı sahələrinə banklar tərəfindən göstərilən xidmətdən asılı olaraq onları çoxsahəli 
və bir sahəli banklara bölmək mümkündür. Beynəlxalq təcrübədə sənaye banklarma, ticarət bankları- 
na da rast gəlmək mümkündür.
 
Xarici ölkələrdə təsnifatın digər meyarları da mövcuddur. Belə ki, ABġ - da ikiqat tabeçilik sistemi 
müəyyən olunmuĢ, Federal ehtiyat sis- teminə aid olan bankların və fəaliyyəti Ģtatlarm 
qanunvericiliyi ilə tən- zimlənən bank qruplarmı bir-birindən ayırmaq olar. Sığorta ilə qarĢılıqlı 
əlaqədə əmanətləri depozitlərin sığortalanmasma dair Federal korpora- siyada sığortalanan və bu 
təĢkilatda sığortalanmayan banklar da təsnif- ləĢdirilə bilər.
 
Banklar bank sisteminin elementləri kimi digər elementlər, ilk növbədə isə bank infrastrukturu ilə 
qarĢılıqlı fəaliyyətdə uğurla inkiĢaf edə bilər. Bank infrastukrturu dedikdə banklarm həyat 
fəaliyyətini təmin edən elementlərin toplumu baĢa düĢülür. Bank infrastrukturunun iki blokunu: 
daxili və xarici blokları fərqləndirmək mümkündür. Birincisi bankın daxili sabitliyini təmin etdiyi 
halda, ikincisi - onun xarici mühit ilə qarĢılıqlı fəaliyyətini təmin edir.
 
Daxili blokun elementlərinə bunlar aiddir:
 
•
 
kredit idarəsinin statusunu, onlar tərəfindən yerinə yetirilən əməliyyatlarm siyahısım təyin 
edən qanunverici normalar; 
•
 
qanunverici aktlarm yerinə yetirilməsini və əmanətçilərin, bank müĢtərilərinin maraqlarmm, 
bankm Ģəxsi maraqlarmm, ümumilikdə metodiki təminatm nıüdafiəsini təmin edən 
əməliyyatlarm həyata keçi- rilməsinin daxili qaydaları; 
•
 
müasir kommunikasiya sistemi ilə qeydiyyat, hesabat, analitik sistem, məlumatlarm 
kompyüter vasitəsilə iĢlənməsi, banklarm fəaliyyə- tinin idarə olunması; 
•
 
bankm idarəetmə aparatı. 
Müxtəlif mənĢəli hüquqi sənədlər bankın iĢində hesabatın əsas nöqtəsi olur: bankm nizamnaməsi, 
onun tərəfmdən müəyyən/ əməliyyatlarm həyata keçirilməsinə icazə, xidmətlərin bu və ya digər 
KitabYurdu.az 
13
 

---