Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

alan Ģəxsin qiymətləndiriməsini, kreditin təminatına dair bir sıra konkret tələbləri nəzərdə tutur. Bu 
prinsip banklara fəaliyyət prosesində itkilərdən uza- qlaĢmağa imkan yaradır.
 
Bank kommersiya təsisatı kimi ödəniĢli əsaslar ilə fəaliyyət göstə- rir. Ödəniş prinsipi
 
bankm 
fəaliyyətinin vacib prinsipi olub, ona bank məhsulunun istehsalma dair məsrəfləri kompensasiya 
etməyə və müəy- yən gəlir əldə etməyə imkan verir. Bank fəaliyyətində yalnız ayrı-ayrı 
ikincidərəcəli bank əməliyatları təmənnasız, pulsuz ola bilər. Bu əməliy- yatlara bankm gəlirlərinə 
hissolunan təsir göstərməyən güzəĢtlərin müĢtəriyə təqdimatı daxildir (prinsiplər haqqmda daha 
ətraflı məlumata bank ilə müĢtərilərin qarĢılıqlı fəaliyyətinə həsr olunmuĢ bölmədə ba- xm).
 
Bank fəaliyyətinin prinsiplərindən biri də, ölkədə müəyyən olunan və kredit təĢkilatlarınm 
fəaliyyətini tənzimləyən qanunlara riayət etmə prinsipidir.
 
Banklar nəinki müəyyən olunmuĢ hüquqi 
normalara riayət edir, eləcə də qanun tərəfindən müəyyən olunmuĢ çərçivələr daxiində müəyyən 
hallarda hüquq-mühafizə orqanlarma müĢtəri tərəfindən yol verilən hüquq pozuntuları haqqında 
məlumat da verirlər.
 
Banklarm iĢgüzar tərəfdaĢları ilə münasibətlərdə özlərini borclu hesab etmələri daha diqqətəlayiqdir:
 
•
 
qarĢılıqlı etimad, hörmət və hüquq bərabərliyi əsasında müna- sibətlərin qurulması, onlarm 
fəaliyyəti ilə bağlı əsassız tənqidə yol veril- məməsi; 
•
 
iĢgüzar münasibətlərdən irəli gələn və ya onlar ilə əlaqədar ol- mayan, öhdəliyə götiırülən 
müqavilə və digər öhdəliklərin pozulma- mazlığı prinsipinin ciddi olaraq rəhbər tutulması; 
•
 
mübahisələrin yaranması zamam qanuna müvafiq olaraq bütünlüklə, vaxtında və ciddi 
Ģəkildə öhdəliklərini, eləcə də məhkəmə qərarlarını yerinə yetirmək; 
•
 
fikir ayrılığının və mübahisələrin yaranması zamanı danıĢıqlara və kompromisin axtarıĢma 
üstünlüyün verilməsi. 
 Bank fəaliyyətinin iĢgüzar və mənəvi prinsiplərinin uzlaĢması banklara iqtisadiyyatda rolunu 
səmərəli Ģəkildə reallaĢdırma imkanı ve- rir.
 
                 4. MƏRKƏZİ BANKIN FƏALİYYƏTİNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ
 
Ġstənilən ölkənin bank sistemində mərkəzi bank əsas rol oynayır. Onun fəaliyyətindən həm ölkənin 
milli iqtisadiyyatınm, həm də bank sektorunun inkiĢafınm sabitliyi asılı olur. Mərkəzi bank nağd və 
nağdsız formada pul dövriyyəsini tənzimləyərək əmək məhsullarmm mübadiləsi, mal və xidmətlərin 
istehsalçıdan ictimai nemətlərin istehlakçısına hərə- kəti üçün həlledici iqtisadi ilkin Ģərtlər yaradır.
 
Mərkəzi bankıtı fəaliyyətinin xüsusiyyətləri. Hər bir bank kimi mərkəzi bank da mübadilə sahəsində 
fəaliyyət göstərir. Mərkəzi bank nağd pullar və qeyri-nağd ödəniĢ vasitələri Ģəklində məhsul yaradır, 
on- ları dövriyyədə qiymətli kağızlara çevirir. Bununla da fasiləsiz dövran və iqtisadi subyektlərin 
kapitalmm dövriyyəsi, ictimai məhsulun fasiləsiz istehsalı, bölgüsü və yenidənbölüĢdürülməsi, 
həmçinin istehlakı üçün imkan yaradır.
 
Hər bir bank kimi mərkəzi bank da əmtəə-pul münasibətləri sahə- sində fəaliyyət göstərən iqtisadi 
təsisatdır. onlarm yığılması, məhsul mübadiləsinə keçid qaçılmaz olaraq bu təsisatm ləğvinə gətirib 
çıxarır. Mərkəzi bankm arsenalmda iqtisadi tənzimlənmə metodları üstünlük təĢkil edir. Onun pul-
kredit siyasəti pul vəsaitlərinin, kreditin, faizin, valyuta məzənnəsinin, iqtisadi inkiĢafm səmərəli 
stimullaĢdırılma vasitə- ləri kimi istifadəsinə əsaslanır.
 
Mərkəzi bank iqtisadi təsisat olub qeyri-kommersiya təşkilatı kimi çıxış edir
1
. Mərkəzi bank 
kommersiya bankı kimi iqtisadi dövriyyə sa- həsində fəaliyyət göstərərək, iqtisadi subyektlərə 
məhsulları və xidmətlə- ri təqdim edərək və məsrəfləri kompensasiya edərək onlara görə müəyyən 
ödəniĢ, məbləğ alır. Lakin kommersiya banklarmdan fərqli olaraq gəlirin almması mərkəzi bank üçün 
fəaliyyətin məqsədi deyildir. Onun funksional tapĢırıqları sahibkarlıq fəaliyyətinin səthiliyində deyil, 
pul dövriyyəsinin idarə olunması sahəsində, fəaliyyətdə deyil, pul-kredit vasitələrinin köməyi ilə 
onun inkiĢafı üçün iqtisadi ilkin Ģərtlərin yara-
 
dılmasmda təzahür edir. Mərkəzi bankm «tədbirliliyi» pul dövriyyəsinin cüzi elastikliyini, sabitliyini 
təmin etməkdən ibarətdir. Bu isə mal və xidmətlərə görə ödəniĢləri maneəsiz olaraq həyata 
keçirməyə icazə verir.
 
Mərkəzi bankm fəaliyyəti ictimai xarakter daĢıyır. Mərkəzi bank - iqtisadi münasibətlərin 
makrosəviyyəsində fəaliyyət göstərən ictimai təsi- satdır. Mərkəzi bank tərəfmdən nağd pullarm və 
ödəniĢ vasitələrinin qiymətli kağızlara çevrilməsi həm ayrıca iqtisadi subyektlər, həm də ümumilikdə 
KitabYurdu.az 
10
 

---

iqtisadiyyat üçün eyni Ģəkildə vacibdir. Mərkəzi bank özü üçün deyil, ölkənin iqtisadiyyatı üçün 
çalıĢır. Mərkəzi bank pul döv- riyyəsinin rasional Ģəkildə təĢkilini, inflyasiyasız inkiĢafı təmin edərək 
pulların dəyərinin qorunması üçün və bununla da bütün cəmiyyətin və hər bir vətəndaĢın sosial 
inkiĢafı üçün Ģərait yaradır.
 
Mərkəzi bank iqtisadi nöqteyi-nəzərdən - mübadilə sahəsində fəa- liyyət göstərərək ödəniĢin 
dövriyyəsini nağd və qeyri-nağd formalarda tənzimləyən ictimai, qeyri-kommersiya pul-kredit 
təsisatıdır.
 
                            5. KOMMERSİYA BANK İNFRASTRUKTURU
 
Kommersiya bankı bank sisteminin elementidir. Bunun üçün o:
 
1)bütövlüyün ayrılmaz hissəsi olmağa imkan verən xüsusiyyətlərə malik olmalı (bank statusuna, 
bank əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi hüququna dair lisenziyaya malik olmahdır), ümumi 
qaydalara əsasən fəaliyyət göstərməlidir; 
2)cəmiyyətin ümumi və xüsusi qanunları, hüquqi normaları çər- çivəsində fəaliyyət göstərməlidir; 
3)özünütənzimlənməyə (ətraf mühitə qarĢı uyğunlaĢmaya və ca- vab reaksiyası verməyə), inkiĢafa və 
təkmilləĢməyə qadir olmalıdır; 
4)bank sisteminin digər elementləri ilə qarĢılıqlı Ģəkildə fəaliyyət göstərməlidir. 
Banklardan savayı bank sisteminə bəzi xüsusi maliyyə təsisatları daxil olur. Bu təsisatlar bank 
əməliyyatlarmı yerinə yetirsələr də, bank statusuna malik olmur. Bank sisteminə həmçinin bank 
infrastrukturunu təĢkil edən və pul-kredit təsisatlarmm həyat fəaliyyətini təmin edən digər idarələr də 
daxil olur.
 
Banklarm mahiyyətinin vəhdəti zamanı onlarm çoxsaylı növü mövcuddur.
 
Ġlk növbədə emissiya və kommevsiya banklarmı fərqləndirirlər. Çtınki kommersiya banklarınm 
fəaliyyətlərinin açıqlanması dərsliyin predmetidir. Biz qarĢımıza nağd pul niĢanlarınm emissiyası 
tapĢırığım həll etməli olan mərkəzi banklarm fəaliyyətini ətraflı Ģəkildə təsvir et- mək məqsədini 
qoymuruq. Yalnız kommersiya banklarmm müxtəlifliyi baxımmdan onlarm ayrı-ayrı növlərini ayırd 
etməyə icazə verən meyar-
 
ları fərqləndirək.
 
Yerinə yetirilən əməliyyatlarm xarakterinə görə universal və ixti- saslaşdınlmış banklar fərqləndirilir.
 
Univevsal banklava müxtəlif əməliyyat və xidmətlərin geniĢ dairəsi- ni «birinci əldən» yerinə 
yetirməyə qadir olan bankları Ģamil etmək la- zımdır. Lakin universallıq digər çalarlara da malikdir. 
Universallıq - növbəti sahələr üzrə məhdudlaĢmayan fəaliyyət növüdür:
 
•
 
xalq təsərrüffatmm sahələri üzrə; 
•
 
xidmət olunan müĢtərilərin tərkib hissəsinə görə; 
•
 
kəmiyyətcə; 
•
 
regionlar üzrə. 
Universal bank müxtəlif sahələrin kreditləĢdirilməsinə can atdığı halda ixtisaslaşdınlmış bank daha 
çox xalq təsərrüffatmm hər hansı bir sahəsinin (yarımsahəsinin), bir qrup müəssisələrin (məs: bəzi 
banklar əsas etibarilə sənayenin meĢə, aviasiya, avtomaĢm, saat və digər yarımsahələrinə xidmət 
göstərirlər) kreditləĢdirilməsi ilə əlaqədar olur.
 
MüĢtəri xidməti ilə bağlı bankm universallığı daha çox hiss olunur. Universal bank üçün həm hüquqi, 
həm də fiziki Ģəxslərin xidməti səciyyəvidir. Əksinə, ixtisaslaĢdırılmıĢ bank yalnız fiziki Ģəxslərə 
xidmətdə qapana bilməz.
 
Bir qayda olaraq universal bank tərəfindən yerinə yetirilən əməliyyatlarm dairəsi həddən artıq 
geniĢdir. Bu zaman həll olunan əməliyyatlarm siyahısı kəmiyyət əlaməti kimi çıxıĢ edir. Bu siyahıya 
qiymətli kağızlarm açıq bazardakı əməliyyatları daxil olur. Burada bank kapitalmı digər müəssisələrə 
yatıraraq tamhüquqlu iĢtirakçı kimi çıxıĢ edə bilər. Məsələn, bəzi Amerika kommersiya bankları 
ixtisaslaĢdırılmıĢ bank olub, bank qanunvericiliyinə müvafıq olaraq bu əməliyyatları yerinə yetirə 
bilmirlər. Əksinə avropa ölkələrinin universal bankları bu cür əməliyyatları yerinə yetirə bilərlər.
 
Universal bankların fəaliyyəti yalnız bir region ilə məhdudlaĢmır. Universal bank regionlarda, 
müxtəlif rayonlarda fəaliyyət göstərdiyi, xaricdə də fıliallara malik olduğu halda ixtisaslaĢdırılmıĢ 
bankın fəa- liyyəti əksər hallarda məhdud olur.
 
Bəzən müasir Ģəraitdə universal və ixtisaslaĢdırılmıĢ bankları fərq- ləndirmək çətindir. Məsələn, iri 
ixtisaslaĢdırılmıĢ ipoteka bankları adətən nəinki bir regionda iĢləyir, eləcə də xarici ölkələrdə 
fıliallara malik olur və müĢtərilərinə yüzlərlə xidmətlər təqdim edirlər. BaĢqa sözlə desək, müasir 
KitabYurdu.az 
11
 

---