MühaziRƏ 11 Ümumtexniki standartların kompleks sistemləri Plan

Texnoloji sənədlərin vahid sistemi
Texnoloji sənədlər də konstruktor sənədləri kimi istehsalatın hazırlanmasının müddətini, məhsulun istehsalıın əmək tutumunu və keyfıyyətini təyin edir. Texnoloji sənədlərin vahid sisteminin (TSVS) yaradılmasına qədər texnoloji sənədlərin işlənib hazırlanmasının bir çox variantı tətbiq olunurdu. Bu variantlar forma və məzmunca bir-birində fərqlənirdilər. Texnoloji sənədlərin bir müəssisədən digər müəssisəyə verilməsi zamanı əksər hallarda onları tamamilə yenidən işləmək tələb olunurdu. Bu isə böyük əmək sərfi tələb edirdi.
TSVS - texnoloji sənədlərin işlənib hazırlanması, tərtib edilməsi və tədavülü qaydalarını müəyyən edən dövlət standartları kompleksidir. TSVS standartlarında müəyyən edilmiş sənədlərin işlənib hazırlanması və tərtibatı üzrə qaydalar və müddəalar texnoloji sənədlərin bütün növlərinə aiddir. Bu sistem ölkədə texnoloji sənədlərin unifikasiyasını təmin etmək məqsədi ilə 1975-ci ildən tətbiq olunmağa başladı.
Hazırda TSVS kompleksinə 50-dən çox dövlət standartları daxildir.
Texniki sənədlər müəssisələrdə əməyin təşkili vasitəsidir və müəssisənin bütün iqtisadi xidmətləri üçün ilk məlumat mənbəyidir. TSVS-də ifadə edilmiş qaydalar və müddəalar elmi-texniki və tədris ədəbiyyatına da aiddir.
TSVS standartlarının tətbiqi bütün maşınqayırma və cihazqayırma təşkilat və müəssisələrində vahid texnoloji dilin istifadə olunmasına böyük şəraot yaradır. Bu isə texnoloji işlərin səviyyəsini yüksəltməyə, yüksək keyfiyyətli məhsul buraxmağa və əmək məhsuldarlığını artırmağa imkan verir.
Texniki-iqtisadi informasiyanın təsnifatı və kodlaşdırılması sistemi
Xalq təsərrüfatının səmərəli idarə edilməsi üçün külli miqdarda müxtəlif xarakterli informasiyaların vaxtında alınması, yenidən işlənilməsi və ötürülməsi tələb olunur. Bu informasiyaların miqdarı ildən-ilə artır. Xalq təsərrüfatının yüksək dinamikliyi şəraitində onun planlaşdırılmasının və idarə edilməsinin optimal təşkili üçün uçot, planlaşdırma və idarəetmə sahəsində müasir hesablama texnikasını və riyazi metodları geniş tətbiq etmək tələb olunur. Bu məsələnin həlli vahid informasiya bazasının, vahid dilin və sənədlərin vahid formasının yaradılması zərurətini irəli sürür.
Avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemində (AİS) istifadə edilən hesablama texnikası ancaq kodlaşdırılmış (müxtəlif rəqəmlərin birləşməsi şəklində) formada verilmiş informasiya ilə işləyə bilir. İnformasiyanın kodlaşdırılması onun sistemləşdirilməsini və sinifləşdirilməsini nəzərdə tutur. Məsələn, hər hansı müəssisə tərəfındən buraxılan məhsulların adlarını sistemləşdirmək və müəyyən qaydada təbii dildə yazmaq olar. Sonra hər bir ada müvafiq ədədi işarə verməklə müəssisə tərəfindən buraxılan məhsulların təsnifatını (klassifikator) almaq olar. Deməli, hər bir təsnifat obyektlərin təbii dildə (insan dilində) yazılmış adlarını maşın kodu dilinə çevirən lüğətdir.
Texniki-iqtisadi informasiya obyektlərinin təsnifatlaşdırma sistemi dedikdə verilmiş növ obyektlərə məxsus olan və onları digər obyektlərdən fərqləndirən ümumi əlamətlər əsasında obyektlərin siniflərə (təsnifat qruplarına) paylanmasını müəyyən edən qaydalar məcmusu başa düşülür.
Texniki-iqtisadi informasiyanın təsnifatı və kodlaşdırılması sistemi ölkədə yeganədir. Hər bir informasiyaya verilmiş kod bir məna daşıyır. Məsələn, Bakıda, Sumqayıtda, Gəncədə və respublikanın digər şəhərlərində yerləşən müəssisələrdə buraxılan eyni tipli məhsullar, sənaye sahəsindən asılı olmayaraq, vahid ədədi işarəyə (koda) malik olmalıdırlar. Bu, o məqsədlə edilir ki, ölkədə olan bütün təşkilatlar və idarələr hər bir kodun arxasında konkret olaraq hansı məhsulun olduğunu bilsinlər. Əks təqdirdə məhsul istehsalında hərc-mərclik yaranar, yeni məhsul növünün yaradılmasının və bir müəssisədə buraxılan məhsulun digər müəssisələrdə istehsalının təkrarlanmasına yol verilə bilər.
Təsnifatlaşdırma nəticəsində kodlaşdırma prosesi sadələşir, belə ki, kodlaşdırma qəbul edilmiş təsnifatlaşdırma sisteminə uyğun olaraq həyata keçirilir. Texniki-iqtisadi informasiyanın təsnifatlaşdırma sistemi əsasında kodlaşdırmanın üstünlüyü həmçinin ondan ibarətdir ki, bilavasitə obyektin kodu üzrə onun xüsusiyyətləri haqqında fikir söyləmək mümkündür. Bu halda məmulatların avtomatlaşdırılmış işlənməsi alqoritmləri əhəmiyyətli dərəcədə sadələşir.
Texniki-iqtisadi informasiyaların təsnifatlaşdırma obyektləri aşağıdakılardır: sənaye və kənd təsərrüfatı məhsulları; binalar və qurğular; təbii və əmək ehtiyatları; maddi va əmək normativləri; inzibati-ərazi bölgüsü, idarəetmə sənədləri, standartlar və texniki şərtlər haqqında informasiyalar; texniki-iqtisadi hesabatlarda istifadə edilən digər informasiyalar. Texniki-iqtisadi informasiya obyektlərinin çoxnövlülüyü, xalq təsərrüfatının idarə edilməsinin bütün sahələrində həll edilən məsələlərin sayının çoxluğu ölkədə texniki-iqtisadi informasiya obyektlərinin Dövlət təsnifatlaşdırma və kodlaşdırma sisteminin (DTKS) yaradılmasını tələb edir. Bu sistem keçmiş SSRİ dövlətində xalq təsərrüfatının bütün sahələri üçün yaradılmışdır. Sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumittifaq təsnifçisinin (MÜT) təşkilinə baxaq. Burada baş təşkilat Dövlət standartlar komitəsinin Ümumittifaq elmi-tədqiqat texniki informasiya, sinifləşdirmə və kodlaşdırma institutu (ÜETTİSKİ), iştirakçılar isə nazirliklər, komitələr və idarələr idi. MÜT ölkədə buraxılan məhsulları sahələr üzrə müxtəlif təsnifat qruplarına və adlarına görə sistemləşdirirdi.
MÜT sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarının kodlarının və adlarının sistemləşdirilmiş yığımıdır. Burada kodlar artma qaydasında yerləşdirilir.
Bütün sənaye və kənd təsərrüfatı məhsulları MÜT-də 100 sinfə, hər sinif- 10 yarımsinfə, yarımsinif - 10 qrupa, qrup - 10 yarımqrupa, yarımqrup isə - 10 növə bölünmüşdür. Hər növ özündə 9999 konkret məhsul adlarını birləşdirə bilir. MÜT-ə 20 milyondan artıq tədavül üçün istehsal olunan məhsulların adları daxil edilmişdir.
İlk dəfə olaraq bütün xalq təsərrüfatı miqyasında MÜT-də planlaşdırma, uçot, təchizat, ticarət və qiymət- qoyma zamanı məhsulların nomenklaturları bir-biri ilə uzlaşdırılmışdır. MÜT-ün kodları normativ sənədlərə (standartlara və texniki şərtlərə) və konstruktor sənədlərinə, preyskurantlara, təchizat və satış üzrə hesabat və uçot sənədlərinə daxil edilirdi. MÜT məhsulun siniflərinin və yarımsiniflərinin kodlarının toplusu şəklində çap edilmişdir.
H
XX X X X X XXXX
Sinif

Yarımsinif

Qrup
Yarımqrup

Növ İdentifikasiya hissəsi

ər bir məhsulun kod işarəsi 10 ədəddən ibarətdir, onlardan altısı təsnifat hissəsi, dördü isə identifikasiya hissəsidir. Təsnifat hissəsi (ən yüksək təsnifat qruplaşması) daha vacib texniki-iqtisadi əlamətləri əks etdirir. O, altı təsnifat pillələri üzrə ardıcıl surətdə artır.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bütün məhsullar siniflərə (MÜT-də onların sayı 98-dir), yarımsiniflərə, qruplara, yarımqruplara və növlərə bölünür. Növlər özlərinin sonrakı inkişafını tam nomenklaturada alırlar. Bu zaman koda identifikasiya hissəsinin kodu da əlavə edilir. İdentifikasiya hissəsinin strukturu konkret məhsuldan asılıdır və qeydiyyat nömrəsinin verilməsi yolu ilə həyata keçirilir. Məsələn, metalkəsən dəzgahlar, preslər, tökmə, ağac emalı və bir sıra digər növ texnoloji avadanlıqlar MÜT- in 38-ci sinfi ilə əhatə olunur. Avadanlığın növ əlaməti- metalkəsən dəzgahların kodu 381- dir (yarımsinif üzrə); texnoloji təyinat əlaməti- torno dəzgahları- 3811 (qrup); avtomatlaşdırma dərəcəsi- torna qrupunun avtomatları və yarımavtomatları – 38111 (yarımqrup); konstruktiv əlamət- torna avtomatları – 381111 (növ). Belə avadanlıq növünün kodu MÜT- 381111 kimi yazılır.

İdentifikasiya hissəsi: növbəti konstruktiv əlamət- uzununa yonma üçün birşpindelli torna avtomatları- 3811111; əsas parametr- çubuğunun diametri 4 mm olan uzununa yonma üçün birşpindelli torna avtomatları- 38111111.
Beləliklə, 1103 modelli yüksək dəqiqlikli, çubuğunun diametri 4mm olan, uzununa yonma üçün birşpindelli torna avtomatının tam kod nömrəsi 3811111103 kimi yazılır.
Xalq təsərrüfatında obyektlərin birmənalı kodlaşdırılması müəssisələrin, sahələrin və bütövlükdə ölkənin xalq təsərrüfatının avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin fəaliyyəti üçün geniş şərait yaradır.