Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycanın Şiz şəhərində olan Azərgəşəsp atəşgədəsində saxlanılırmış 401 . Dinkorda görə, Avesta qədimdə olmuş Avesta deyildir 402 . Darmesteterə görə, Avesta güman ki, Roma imperatoru Neronun müasiri olan I Balaşın (51 - 78) dövründə toplanmışdır 403 . Parfiya hökmdarları içərisində dindarlıqda I Balaşın ailəsi xüsusi mövqe tuturdu. Lakin Avestanın toplanılması Atropatena məbədləri tərəfindən başa çatdırılmışdır. Avestanın toplanmasında Sasanilərin də rolu az olmamışdır. Sasanilər sülaləsi ata-babadan irsən dindar olmuşdur. Belə ki, vaxtilə Ərdəşirin babası Sasan İstəxrdə olan Anahid məbədinin başçısı idi. Sasanilər dövrünün sikkələri üzərində atəşgədənin milli simvol kimi verilməsi də öz növbəsində həmin sülalənin Zərdüşt dininə olan münasibətini göstərir. Bu hal qaya rəsmlərində də qabarıq bir tərzdə nəzərə çarpır. Dinkorda görə, Ərdəşir möbədan-e möbəd (hirbodane hirbod) olan Tanseri saraya dəvət edib, Avestanın toplanılmasını ona tapşırır 404 . Hələ I Şahpur Hindistan, Yunanıstan və digər ölkələrdə dağınıq şəkildə mövcud olan tibb, coğrafiya, fəlsəfə və astronomiya elminə aid məlumatları toplatdırıb, Avestaya əlavə etdirmişdi. Bundan sonra da onun dövründə müqəddəs kitabın qorunub saxlanılmasına, ona şərh yazılmasına və bir sıra dini sənədlərin toplanmasına səy göstərilmişdi. II Şahpurun dövründə Avestanın bəzi hissələrinin izahında (təfsirində) ixtilaf yarandığına görə onun göstərişi ilə dövrün ən görkəmli ruhanisi Azərbad marspand muğların bir sıra səhv fikirlərini aradan qaldırıb Avestanı təkmilləşdirmişdir. Bu düzəlişlərdən sonra Avesta ölkənin bir növ qanunlar külliyyatına çevrildi. Azərbaddan sonra da Avestanın təfsirinə əlavə izahat yazanlar olmuşdur. Belə ki, şərqşünasların tədqiqatı əsasında məlum olmuşdur ki, 528-ci ildən sonra Vəndidadın pəhləvi təfsiri hazırda mövcud olan vəziyyətə düşmüşdür. Vəndidadın IV Fərkurunun 49-cu bəndində I Xosrov Ənuşirəvanın əmri ilə öldürülmüş Məzdək Bamdadan yad edilir. Halbuki, Avestanın bu hissəsi hələ I Xosrovdan (531 - 579) xeyli əvvəl toplanmışdır. Sasanilərin son dövrü olan VI əsrdə din-dəbirə əlifbasının (Avesta əlifbasına deyilir) tətbiq edilməsinə şərait yaranmış oldu. Sasanilər dövrü Zərdüştiliyin ən yüksək mərhələyə qalxdığı dövr olmuşdur. Belə ki, mağlar həmin dövrdə dini ayinlərin icrasından başqa, dövlətin 401 İ. Purdavud. Qatha, s. 40. 402 Pəhləvi dilində olan mənbələr içərisində Avesta haqqında Dinkord da olduqca dəqiq məlumat vardır. Dinkordda olan məlumatın əksəri şərqşünaslar tərəfindən qəbil edilmişdir. Dinkordun özündə belə Avestanın Sasanilər dövründə məbədlər tərəfindən toplanılması fikri irəli sürülmüşdür. Dinkordda göstərildiyinə görə Zərdüşt spəntman 21 nəskdən (fəsildən) ibarət olan Avestanı Gəşstasba təqdim etmişdir. 403 Darmesteter. Avesta. Oksford. 1880. 404 Tanser Sasani dövrünün ən görkəmli alimlərindən biridir. Məsudinin yazdığına görə, o tayfalar hökmranlığı dövrünün ən nüfuzlu şəxsiyyətlərindən biri olmuşdur. Tanser bir sıra əsərlərin, o cümlədən ―Tanserin məktubu‖ adlı əsərin müəllifidir. işlərinə də qarışır və bəzi hallarda əyanlarla birlikdə şahın əleyhinə ittifaq bağlayırdılar 405 . Bundan başqa möbədlərin ölkə daxilində nüfuzunun artması onların dövlətin xüsusi işlərinə qarışmalarına şərait yaratmışdı. Ona görə də ölkənin daxili-xarici işləri, habelə bütün mübahisəli məsələlər bu silkin məsləhəti ilə həll edilirdi. İstər dövlət tərəfindən verilmiş hüquqların toxunulmamazlığı külli miqdarda münbit torpaq sahələrinə malik olmaları, istərsə də dini cərimələr, bu silkə həddindən artıq varlanıb, nüfuzlarının artmasına şərait yaratmışdı. A. Kristensenin göstərdiyinə görə bu silk, ruhanilikdən əlavə digər geniş və müstəqil hüquqlara malik olmaqla, dövlət daxilində dövlət yaratmışdılar 406 . ―Bəyan əl-ədyan‖ kitabında Avesta ―Vesta‖, ―İsta‖ və ―Əst‖, ―Əvista‖ formasında işlənmişdir. ―Mücməl-ət-təvarix vəl-qisəs‖də isə bu söz ―Əbəstaq‖ şəklində göstərilmişdir. Sasanilər dövründə tərtib edilib bizə gəlib çatan Avestanın məzmunu Zərdüşt dini təlimlərinin külliyyatından ibarətdir. Avestanın yazıldığı dil Avesta dili kimi məşhurdur. Avestanın yazıldığı ilkin dil Parfiya dili olmuşdur. Avestanın dili hind - Avropa dil ailəsinə mənsub ari və yaxud İran dil qruplarından biridir. ―Avesta‖nın yazıldığı tarixi düzgün təyin etmək üçün Zərdüştün dövrü dəqiq müəyyənləşdirilməlidir. Halbuki Avestanın da dövrü dumanlıdır. Məhəmməd Müin bu haqda yazır: ―Avestanın dövrünu təqribi halda e. ə. 660-cı ildə qəbul etmiş olsaq, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bu kitab hindlilərin ―Rigvida‖ və yəhudilərin ―Tovrat‖ından sonra dünyanın ən qədim kitablarından biridir. Avesta başdan-başa tayfalar ittifaqının ibtidai həyat tərzini əks etdirən mənbədir. Avestanın yazıldığı dövrü e. ə. VIII - VII əsrlərdən əvvəl hesab etmək düzgün deyildir. Lakin Avestanın bir hissəsi olan ―Qat‖ların dövrünü ondan bir neçə yüz il əvvəl hesab etmək məqsədə uyğundur. E. ə. III əsrdə yaşamış yunan tarixçisi Hermippin İran sakinlərinin təriqət və dini ayinləri haqqında yazmış olduğu əsər hələ indiyə qədər bizə gəlib çatmamışdır. Lakin Plutarxın öz əsərində Hermippin İran haqqında yazmış olduğu kitabından bəhs etmişdir. Ona görə Zərdüşt dininə inananların müqəddəs kitabı iki milyondan artıq sətrə malikdir. Eyni zamanda o, Avestanın on iki min aşılanmış gön üzərində yazıldığını qeyd etmişdir. Bu məlumata biz Təbəri, Məsudi və Firdovsinin ―Şahnamə‖ əsərində də rast gəlirik. Ərəb və farsdilli müəlliflər Avestanın 1200 fəsildən ibarət olduğunu göstərmişlər. Yuxarıda sadalanan rəqəmlərin həddən artıq şişirdilməsinə baxmayaraq, hər halda bu rəqəmlər Avestanın əzəmətini göstərən amillərdən biridir. Pəhləvi mənbələrində mövcud olmuş Avesta 1000 fəsil və yaxud 21 cilddən ibarət imiş. Sasanilər hakimiyyəti dövründə yazılmış Avesta isə 345700 sözdən ibarət olub 348 405 Hirbodların mövqeyi hələlik müəyyənləşdirilməmişdir. Sasanilərin dövründə Zərdüşt dini ruhanilərin hamısı möbəd adlanırdı. Həqiqətdə isə möbəd mağların başçısına deyilirdi. Herbod məfhumu çox güman ki, möbədə nisbətən daha bir çərçivədə spesifik mövqeyə malik olmuşdur. Herbodane herbod termininə biz sonralar təsadüf dirik. Məlum olduğu kimi, herbodane herbod fəxri ad olmuşdur. 406 A. Kristensen. Nəxostin insan və nəxostin padşah dər tarix-e İran, I cild, s. 140 – 150. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|