Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Məşhur Çexoslovakiya şərqşünası O. Klimanın göstərdiyinə görə, Məzdək hərəkatı heç də dinin təsiri altında olmamışdır 387 . Şəhristaninin yazdığına görə Məzdək öz çıxışlarında deyirdi ki, insanı allah bərabərhüquqlu yaratmışdır. Lakin bir qrup adamlar varlanıb bütün sərvəti öz əllərinə toplamışlar, bu mal-dövləti onların əllərindən alıb bütün insanlar arasında bərabər surətdə bölmək lazımdır 388 . Şəhristani davam edərək yazır: insanların bir hissəsi həm çoxlu mala və həm də çoxlu qadına malikdir. Buna görə də varlıların mal-dövləti və qadınını alıb yoxsullar arasında paylaşdırmaq və onlar arasında bərabərlik yaratmaq lazımdır 389 . 496-cı ildə quraqlıq nəticəsində baş verən qıtlıq Məzdəkilər hərəkatının başlanmasına təkan verdi, onlar mülkədarlara hücum edib onların torpaq sahələrini ələ keçirir və öz aralarında bərabər surətdə bölürdülər. Bu səbəbdən də Məzdəkilər tezliklə məzlum və yoxsullar tərəfindən rəğbətlə qarşılandılar. İqtisadi-siyasi cəhətdən ağır vəziyyətdə olan ölkəni xilas etmək məqsədi ilə Qubad (488 - 531) onlarla sazişə girib, müqavilə bağlamalı oldu. Lakin bütün bunlara baxmayaraq İranda və Atropatenada feodal zülmünə və Sasanilər hakimiyyətinə qarşı xalq hərəkatı daha da genişləndi. V əsrin 80-ci illərindən başlamış Məzdəkilər hərəkatı feodal istismarına qarşı qüdrətli xalq üsyanına çevrildi 390 . Belə bir şəraitdə mərkəzi hakimiyyət böyük torpaq sahələrinə malik olan din başçıları və əyanların özbaşınalığının qarşısını almaqda da aciz idi. Ona görə ki, istər ruhanilər, istərsə də mülkədarlar mövcud dövlətlə razılaşmadan müəyyən işlər görürdülər. Bu hal da istər-istəməz Qubadı narahat edirdi. Məzdəkilər hərəkatına Məzdək Bamdadan rəhbərlik edirdi. O, ilk dəfə öz təlimini Həmədan rayonunda yaymağa başlamışdı. Hərəkatın əsas hərəkətverici qüvvəsini öz ağalarına qarşı mübarizə aparan icmaçı kəndlilər təşkil edirdi. Qullar və nökərlər də onlara qoşulmuşdular. Hərəkatda sənətkarlar, şəhər yoxsulları, bəzən xırda və orta torpaq sahibləri də iştirak edirdilər. Məzdəkilərin ölkə daxilində böyük nüfuz qazanıb çoxlu tərəfdar toplamaları yuxarı təbəqəni bərk təşvişə saldı. Ona görə də onlar Məzdəkilərə qarşı düşmənçilik münasibəti bəsləyən bacarıqlı bir şəxsin hakimiyyət başına gətirilməsinin tərəfdarı idilər. 529-cu ildə iri feodallar I Qubad və onun oğlu I Xosrov başda olmaqla hərəkatı yatırdılar. Üsyan başçıları, o cümlədən Məzdək öldürüldü. Bütün ölkədə Məzdəkilərin kütləvi qırğını başladı. 80 min nəfərə qədər adam öldürüldü 391 . Məzdək hərəkatı nəticəsində iri kahinlərin dövlət rütbələri siyahısından birinci yeri itirdi və dünyəvi vəzifə sahibləri ilk plana çəkildilər. Məzdəkilər hərəkatı pis təşkil 387 O. Klima. Mazdak, Praqa, 1957, s. 130. 388 Şəhristani. Göstərilən əsəri, s. 291. 389 Yenə orada. 390 Azərbaycan tarixi, I cild, Bakı, 1958, s. 103 – 104. 391 Azərbaycan tarixi, s. 104. edilmiş kortəbii bir hərəkat idi. Üsyançılar hərəkatın inkişaf qanunlarını düzgün başa düşmürdülər. Bütün kəndli hərəkatında olduğu kimi, Məzdəkilərin də aydın proqramları yox idi. Kəndli üsyanları ona görə məğlub olmuşlar ki, bu üsyançılar kortəbii çıxış edirdilər, üsyanın heç bir siyasi və iqtisadi tələbləri yox idi. Daha doğrusu, dövlət çevrilişi məqsədini qarşıya qoymamışlar. Kəndlilərin kortəbiiliyi onların mübarizə metodları ilə izah edilirdi. Üsyanın nə məramnaməsi və nə də nizamnaməsi yox idi. Kəndli hərəkatıiın başçıları və iştirakçıları istismarın ictimai, iqtisadi bərabərsizliyin əsas səbəbi olan istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyəti aydın görmürdülər. İstismardan azad olmaq üçün hansı mübarizə metodlarına əl atmağın lazım olduğunu bilmirdilər. Onlar yalnız bərabərliyi meydana atır, varlılar üzərinə düşüb onların varını əllərindən alıb öz aralarında bölməklə kifayətlənirdilər. Məzdək hərəkatının məhdud cəhətlərinə baxmayaraq bu üsyan dövrün müstəbid hökmdarlarını geniş zəhmətkeş kütlələr qarşısında müəyyən ictimai- iqtisadi və siyasi güzəştlərə getməyə və gələcək kəndli üsyanlarının qarşısını almaq məqsədilə I Xosrovu islahat keçirməyə məcbur etdi. Sonrakı feodal zülmünə qarşı kəndli hərəkatının inkişafına mənəvi zəmin hazırladı. Məzdək hərəkatının məğlub olmasına baxmayaraq Məzdəkin adı əsrlər boyu İranın, Azərbaycanın və digər Şərq ölkələrinin zülmə məruz qalmış xalqlarının xatirəsində yaşamışdır. Məzdəkizm İran və Azərbaycan xalqlarının feodal istismarına qarşı sonrakı azadlıq mübarizəsinin gedişinə böyük təsir göstərmişdir. Məzdək hərəkatı və onun ictimai xarakteri haqqında Bizans, Suriya, ərəb və İran mənbələrində külli miqdarda məlumata rast gəlmək olar. Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Cəfər Təbəri özünün ―Tarixe ər-rüsəl və əl-müluk‖ əsərində, Əbu Mənsur Səalibi ―Yətimət əd-dəhr‖, Məsudi ―Müruc əz-zəhəb və əl-məadin əl- cövhər‖, Şəhristani ―Əl-miləl və əl-nihəl‖, Nizamül-mülk ―Siyasətnamə‖, Firdovsi ―Şahnamə‖ əsərində Məzdək hərəkatı və onun ictimai xarakteri haqqında ətraflı məlumat vermişlər. Bundan başqa Bizanslı Prokopinin əsərində də Məzdək haqqında maraqlı fikirlər vardır. Həmin mənbələrdən istifadə edən Çexoslovakiya tarixçisi O. Klima və Sovet tarixçisi N. V. Piqulevskaya Məzdək hərəkatı və onun tarixi, ictimai xarakteri haqqında bir sıra əhəmiyyətli tədqiqat əsərləri nəşr etdirmişlər. Məzdək hərəkatı haqqında Nizamülmülk deyir: ―Əhali gizlin və aşkar surətdə Məzdəkin ideologiya və dünyagörüşünü qəbul etdilər‖ 392 . Bu haqda Firdovsi yazırdı ki, cavan və yaşlı olmalarından asılı olmayaraq, bütün yoxsullar onunla birləşdilər. Əyan və ruhanilərin özbaşınalığından və onların mərkəzi hakimiyyətin bütün işlərinə qarışmalarından cana gələn Qubad Məzdəkin tərəfdarları ilə razılaşmağa və saziş bağlamağa məcbur olmuşdu. Girşmanın yazdığı kimi xalq 392 Nizamülmülk. Siyasətnamə, s. 65. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|