Mübariz Süleymanlı
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
189 insanlığı şərtləndirən yaddaş, dünyagörüşü, elm, davranış, ünsiyyət, incəsənət, məişət və s. bu kimi keyfiyyətlər mədə- niyyətin komponentlərindəndir. Bu sahənin problemlərini tədqiq edən elmlər isə müəyyən fərqliliklərlə də olsa, ümu- milikdə mədəniyyətin inkişaf xüsusiyyətlərini, hər xalqda onun təzahür formalarını, qarşılıqlı faydalanma və təsir vasitələrinin orijinallıqlarını öyrənir. Bu öyrənmə yeni nəslin və bəşəriyyətin mədəni və intellektual səviyyəsinin inkişafı üçün zəruridir. Bu mənada bəşəriyyətin nəsil-nəsil topladığı, formalaşdırdığı, nəhayət, qazandığı mədəniyyət incilərini gələcək nəsillərə çatdırmaq isə bizim əsas vəzifələrimiz- dəndir. Mədəniyyətin ən vacib funksiyalarından biri də məhz sosioloji təcrübənin bir nəsildən o biri nəslə ötürülməsi prosesi, yəni mənəvi sərvətlərin varisliyi məsələsidir. XX əsrin ilk illərindən etibarən Azərbaycan cəmiyyətin- də dini təmayüllərin fərqli səciyyə daşıması ilə yanaşı milli mənsubiyyət axtarışları prosesi də paralel gedirdi. Bu zaman islamçılığa paralel olaraq türkçülüyün də inkişafı azərbay- can lıları öz mənliklərini araşdırmağa yönəltmişdi. Bu dövrdə cərəyan edən islahatçılıq təmayüllərinə diqqət yetirərkən gö rürük ki, ortaya çıxan meyllərdən biri də özünü, ənənəvi dindar əhalinin həyat tərzinə yönəldilmiş tənqidlərdə büruzə vermiş və məzhəb ayrılıqları tənqidlərin birinci hədəfi halına gəlmişdi. Şiəlik əleyhinə düşüncələr, xüsusilə yerli burjuazi- yanın dəstəyini alan islahatçı ziyalılar tərəfindən işlənməkdə idi. Cədidçilərin məzhəb münaqişələrini ortadan qaldırmaq istəyi və düşüncəsi, həqiqətdə din birliyini gerçəkləşdirmə yolunda bir iddiadan çox, yüz illərdən bəri fars mədəniyyə- tinə bağlı olan Azərbaycan cəmiyyətini bu kimlikdən təmiz- ləmə düşüncəsidir. Bu kimlik təmizləndiyi və modern də- yərlər mənimsəndiyi halda cəmiyyət problemlərinin həll ediləcəyi düşüncəsi burada üstünlük təşkil edirdi. 190 İslahatçı ziyalıların tarixi sünni-şiə ayrılığının ortadan qal- dırılması yönündəki düşüncələri, öz məqsədləri baxımından keçərli bir təmələ dayanırdı. Məzhəb ziddiyyətləri Azərbaycan türklərini beş yüz ildən daha uzun bir vaxt ərzində Osmanlı türklərindən, Krım, Volqa və Orta Asiya türklərindən ayırmış- dı. Yeniləşmə səylərinin bu səbəblə, birinci növbədə islami qurum və ənənələr üzərində cəmləşdirilməsi təsadüfi deyildi. Şiə kimliyinin yenidən gözdən keçirilməsi yeni bir ictimai kimliyin formalaşdırılması məqsədi daşıyırdı. İslahatçılıq hərəkatı Azərbaycan cəmiyyətində yeni mü- na qişələrin qaynağı olmuşdur. Bu hərəkatın Rusiya müsəl- manlarını bir araya gətirərək daha yüksək səviyyədə bir birlik yaratmağa xidmət etdiyi söylənilə bilməz. Hərəkatın panislamist olaraq tanıdılan bəzi liderləri belə, dindən bir ja rqon kimi istifadə edərək gerçəkdə onun hüdudlarını gös- tərmişlər. Dinin modernist şərhinin inkişafı onların məqsəd- lərinə xidmət etmişdir. Ona görə də Rusiya müsəlmanları ara sında birləşdirici olmaqdan çox, ayırıcı olmalarında təəc- cüb doğuracaq heç nə yoxdur. Bu islahatçı ziyalılar din duyğusunun milliyyət duyğusundan daha güclü olduğu bir cəmiyyətdə, yeni bir ictimai kimliyin formalaşdırılmasına girişmişdilər. Onların bu işə başladıqları vaxt təzyiqlə qarşı- laşmalarının da başlıca səbəbi məhz bu idi. Din ami li əksər islahatçılar tərəfindən formalaşdırılması nəzərdə tutulan cəmiyyətin ünsürləri arasında bəlkə də ən zəif halqanı təşkil edirdi. Başqa sözlə, sosializm, rus popu- lizmi, liberal demokra tizm, Avropa tipli milliyyətçilik və Gənc Türklərin düşüncəsi kimi islamdan kənar dəyişik amillər, onların zehinlərində yeni kimliyin qurucu ünsürləri olaraq eklektik bir tərzdə bir araya gəlmişdir. Beləliklə, milliyyətçi şüurun hər şeydən əvvəl dünyəvi məsələlərin qabardıldığı bir çərçivədə inkişaf etdiyi qeyd edilməlidir. Milliyyətçi öndərlər arasında bəzən dini terminologiyaya 191 müraciət etmə ehtiyacı ortaya çıxmışsa da, burada gerçəkdə dinin deyil, planlaşdırılmış milli iradənin rasional təməldə təşəkkülü müzakirə mövzusudur. İslahatçılar islam anlayı- şında ənənəçi deyil, modern, reformçu və dünyəvi bir mövqe nümayiş etdirirdilər. Bu mənada islahatçı ziyalıların bir qismi ictimai problemlərin həlli yolunda, ilk növbədə Qərb mədəniyyətinə işarə etməsi başqa alternativlərin qarşısını əngəlləyəcək bir mahiyyətdədir. Müsəlman qadınının Avropa həyat standartlarına uyğun- laşdırılacağı təqdirdə cəmiyyət problemlərinin də həll oluna biləcəyi düşüncəsinin həqiqətə uyğun olmadığı ortadadır. Çünki Qərbdə qadın hərəkatı, ucuz işçi qüvvəsini təmin edən kapitalist mexani zmlər içində qadının işgüzar həyata fəal olaraq qatılmasının bir nəticəsi olaraq ortaya çıxmışdı və getdikcə qadın haqları sahəsində də müəyyən inkişafa nail olunmuşdu. Bunun əksinə olaraq isə, belə bir sənaye və ictimai təşkilatlanmadan məhrum olan Şərq cəmiyyətində qadının statusunda bənzər dəyişikliklər olmadan qadın və ailənin islahatlara cəlb edilməsi zərurəti irəli sürülmüşdür. Ona görə də Şərqdə qadın haqlarının ictimai bir təşəbbüsün nəticəsi olaraq inkişaf etməməsinin və yuxarıdan diktə edilən islahatların cəmiyyətə asanlıqla tətbiq oluna bilməmə- sinin başlıca qüsurları da məhz bu səbəblərdə axtarılmalıdır. Bütün bu mübahisəli məqamların, ola bilsin ki, tədqiqat- çılar tərəfindən hələ gələcəkdə də birmənalı şəkildə qiymət- ləndirilməyəcək tarixi-mədəni təmayüllərin Azərbaycan xal- qının milli-mənəvi oyanışına və tərəqqisinə hansı dərəcədə və nə kimi effektiv təsir etməsindən asılı olmayaraq, XX əsri yeni, orijinal fikirlərlə qarşılayan, islam dininin cəmiyyətin inkişafını şərtləndirən, humanizm və tolerantlıq təlqin edən müqəddəs ruhi-mənəvi dəyərlər sistemi olduğunu elmi dəlil- lərlə, tarixi-müqayisəli üsullarla araşdıran islahatçı ziyalı- ların dini-kulturoloji yaradıcılıqları, o cümlədən, sırf qadın Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|