6
Kulturoloji terminologiya problemi
nə dair
Kültür, mədəniyyət, sivilizasiya, hars, uyqarlıq, irfan,
umran,
təməddün, fərhəng, və s. kimi terminoloji anlayışlar-
dan hansılar bizə lazımdır, bunlardan neçəsi düşüncələrimizi
ifadə etmək üçün yetərli ola bilər? Mədəniyyətin “maddi” və
“mənəvi”, “milli” və “bəşəri” şərti bölgülərinin hər birinə
ayrıca ad qoymaq lazımdırmı? Milli kültürü, bəşər mədəniy-
yətini, sivilizasiyalar tarixini öyrənən elmin adı necədir, və
ya necə olması daha məntiqidir? “Kulturologiya” və “mədə-
niy
yətşünaslıq” eyni şeydir, yoxsa fərqli? Ayrı-ayrı mahiy-
yət kəsb edirsə bu terminlərin çərçivəsi hansı meyarlarla
(sərhədlərlə) müəyyənləşdirilir? Bu sualları cavablandırar-
kən dünya təcrübəsi bizə nələri diqtə edir? Bizim də tətbiq
etməli olduğumuz vahid beynəlxalq kulturoloji standartlar
varmı? Problemlə bağlı müzakirələr elmi və ictimai fikrə nə
verə bilər?
Təbii ki, bu suallara cavablar müxtəlif ola bilər. Ona görə
də elmi müzakirələrdə vahid məxrəcə gəlmək istəyi və məra-
mını əsas şərt hesab edirik. Bizə görə, məsələni qəlizləşdir-
mək əvəzinə, sadələşdirmək yolunun tutulması daha mənti-
qidir. Əslində mahiyyət etibarilə eyni məna kəsb edən ter-
minlərin ortaq şəkildə, standart bir kəlmə ilə ifadə edilməsi
bir çox fikir ayrılıqlarına son qoymuş olar. Təbii ki, dünya
miqyasında bunun çətinliklərinə dair bir çox aspektlərdən
dəlillər gətirmək, izahlar vermək mümkündür. Bu reallığı
qəbul ediriksə, o zaman hazırkı şərtlər daxilində çıxış yolu-
nu, ortaq məxrəci harada axtarmalı? Əgər iddialarımızı
(əslində terminoloji standartlarla bağlı istəklərimizi) Türkiyə
və Azərbaycan miqyası (Türk Dünyası!?) ilə məhdudlaş-
dırsaq, fikrimizcə, o zaman problemin öhdəmizə düşən tərəf-
lərini həll etmiş olarıq (lakin ayrı-ayrılıqda bu ölkələrin elmi
fikrin
də də sabit terminologiya ilə bağlı problem vardır, yəni
7
anlayışlarda hər kəs tərəfindən birmənalı qəbul edilmiş sabit-
lik yoxdur). Başqa sözlə, terminoloji anlayışların işlədilmə-
sində vahid prinsiplərdən çıxış etmək elmi bir zərurətdir.
Lakin burada ta
rixdən gələn bəzi yanlış meyllərdən yaxa
qurtarmağımıza da ehtiyac var. Bunun üçün yaxın tariximizə
müraciət etməyimizdə fayda vardır. Belə ki, Azərbaycanın
istiqlalı uğrunda mücadiləni türk dil və kültür birliyi ideya-
sından ayırmayan aydınlarımız mühacirət mətbuatında yazır-
dılar ki, sovet idarəçilik sisteminin təməl amacları içərisində,
Rusiya hökmranlığındakı müsəlman və türklərin ortaq dili-
nin ortadan qaldırılması, yalnız türklər üçün yetmişdən çox
“ədəbi” dil icadı, hər bir “ədəbi” dilə xas, başqalarına bən-
zəməyən ayrıca əlifbaların yaradılması səbəbindən ortaq isti-
lahlara lazımı dəyər verilmirdi. Türk və müsəlman xalqla-
rının dillərindəki kəlmə alış-verişinin yasaq edilməsi, elmi,
siyasi, sosial, kültürəl istilahların ruscadan alınması, latın
əlifbasını qaldıraraq, yerinə kiril əlifbasının gətirilməsi və
Avropa istilahlarının ruscada tələffüz edildiyi kimi yazılması
və “Sovet sosializm terminologiyasını” rus hərfləri ilə yazmaq
qərarları ruslaşdırma siyasətinin bir parçası idi (114, s. 18).
Kommunist partiya
sının XVI konqresində şəxsən Stalinin
təklifi ilə start götürən bu ruslaşdırma və məhvetmə
siyasətinin hədəfi, Stalinin təbirincə – bütün milli kültürləri
bir dil və bir kültür ətrafında birləşdirməkdən ibarət idi. Və
bu ortaq dilin də rus dilindən ibarət olduğunu artıq gizləyən
belə yox idi.
Hələ 1936-cı ildə, “Sovet Azərbaycanında türk dilinin
ruslaşdırma və imha siyasəti haqqında” adlı yazısında
M.B.Məhəmmədzadə bəyan edirdi ki, ərəb və fars sözlərinə
qarşı sovetlərdə də səfər davam edir, fəqət bunların yerinə
türk istilahları və yaxud yerinə görə, beynəlmiləl elmi-fənni
qiyməti olan
Avropa sözləri deyil, rus sözləri qoyurlar. Sovet
dilçiləri açıq söyləyirlər ki: “Türk dilində olan ərəb və fars