Mübariz Süleymanlı azərbaycan kulturoloji FİKİr tariXİNDƏN
Yüklə 2,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
teatr, musiqi, ədəbiyyat inkişaf edir, texniki tərəqqi sahəsində modern təcrübə mənimsənilirdi. Azərbaycanının həmin dövr milli-mədəni həyatını təhlil edən H.Baykaranın belə bir qənaəti bizə görə daha məntiqi görünür ki, əgər tarixi mühitin bu şərtləri yetişməsəydi, milli şüurun formalaşdırılması baxımından yalnız ziyalıların fəaliy yəti bu tezliklə öz bəhrəsini verməzdi: “Tarixin axışı içində şərtlər hazırlanmış deməkdir. Yoxsa Azərbaycana milliyyətçi lik fikrini Əhməd Ağaoğlu Fransadan, Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə İstanbuldan gətirdi düşüncəsi yanlış və əsassızdır. Zəmin hazır olmadıqca kənardan heç bir şəxs, heç bir fikri gətirib bir cəmiyyətin həyatına yerləşdirə bilməz” (100, s. 82). Həqiqətən də tarixi təcrübə göstərir ki, xalqın bir millət olaraq meydana çıxması bir sıra tarixi, iqtisadi, sosial-mədəni şərtlərə bağlıdır ki, bunlar içərisində etnik birliyə və kökə bağlılıq da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Deməli, millət fərdləri arasında tarix birliyi, dil birliyi, ideal birliyi, kültür və mənfəət birliyi kimi ünsürlərin mövcud olması əsas şərtdir. Milləti təşkil edən insanlar arasında bir-birlərinə bağlılıq və tarixi keçmişə aid qürurverici xatirələr ümumi anlayış və ortaq bir düşüncə yaratmaqdadır. Kapitalizm dövrünün sənaye, maliyyə, mexanikləşmiş kənd təsərrüfatı, çox geniş və qarışıq ticarət məsələlərini özündə ehtiva edən problemlər hər bir millətin mədəniləşmə dövrü üçün xarakterikdir. Çarlıq rejimi Azərbaycan türklərinə bu problemlərini həll etmək üçün imkan verməsə də xalqın yüksək yaradıcı zəkası bu işdə tənzimləyici rol oynamışdır. Belə bir mühitdə Azərbaycan türk cəmiyyəti bir millət olaraq ortaya çıxma şüuruna yiyələnməyi bacarmışdır. Çünki bir xalqın millət olaraq meydana çıxması üçün, hər şeydən öncə, o xalqın tarixi-etnoqrafik birliyə malik olması, bəlli bir torpaq üzərində birlikdə yaşaması və bir cəmiyyət olaraq sosial həyat sürməsi zəruridir ki, bütün bunlar tarixən Azərbaycan türklərində vardı. 62 Milli məsələ Çar Rusiyası miqyasında hələ XIX əsrin axırlarında, kapitalizmin sürətli inkişafı şəraitində müzakirə olunmağa başlamış, XX əsrin əvvəllərindən, xüsusilə 1905-ci ildən sonra isə bütün kəskinliyi ilə meydana çıxmışdı. Böhranı şərtləndirən başlıca amillərdən biri, şübhəsiz, artıq bütün imperiyanı bürüyən və getdikcə şiddətlənən milli və inqilabi azadlıq hərəkatı idi. Cəmiyyətdə bu məsələ bir yandan məzlum xalqların milli şüurunun, milli birliyinin təşəkkül tapıb qüvvət ləndiyi, o biri yandan da çarizmin əks-inqilabi və şovinist siya sət yeritdiyi şəraitdə müzakirə olunurdu. Şəraitin mürəkkəbliyi milli özünüdərklə bağlı məsələlərin müzakirəsini də çox mürəkkəbləşdirmişdi. Əziz Mirəhmədov çox haqlı olaraq yazır ki, azərbaycanlıların həmin dövrdə milli özünüdərk sahəsindəki fəallığı təkcə göstərilən tarixi hadisələrdən irəli gəlmirdi. “Qonşu İran və Türkiyədə milli-mədəni oyanış hərəkatları şəraitində baş qaldıran milli azadlıq hərəkatları da məsələnin həllinə bir sıra zəruri, ciddi çalarlar verirdi. Nəhayət, vəziyyəti mürəkkəbləşdirən hər addımda milli məsələ ilə çulğaşan islam dini və onun ətrafında cərəyan edən siyasi-ideoloji hadisələr idi ki, bu son səbəb Azərbaycanın öndə gedən ziyalıları, xüsusilə, islam dininin elm və mədəniyyət dini kimi mənimsənilməsinə çalışan mütəfəkkirlər üçün daha səciyyəvi idi” (66). Təbii ki, cəmiyyətin və ictimai fikrin ayrı-ayrı dövrlərdəki inkişaf səviyyəsi ilə əlaqədar məsələlərin həllində də müxtə liflik yaranmışdı. Bu hala ən əvvəl müzakirədə iştirak edənlərin sinfi mövqeləri və elmi-nəzəri səviyyələrinin müxtəlifliyi səbəb olmuşdu. Azərbaycan mütəfəkkirinin məsələyə münasibətinin mahiyyətini təyin edən amillər və elmi-metodoloji qaynaqlar da rəngarəng idi. Bu işdə başlıca amil milli tarixi varlıq olsa da, onun uzun illər Rusiya və Qərb elmi mühiti ilə bağlılığı da hər halda öz işini görməmiş deyildi. Xüsusilə də, XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperatorluğunda müşahidə edilən “osmanlıçılıq”, “qərbçilik”, “islamçılıq” və “türkçülük” kimi əsas düşüncə cərəyanlarının təsirləri Azərbaycan ziyalılarının 63 ümmət və millət anlayışlarına baxış tərzlərində də özünü büruzə verməkdə idi. Ümumiyyətlə, XIX yüzildə dünya mədəniyyət tarixinə ən çox təsir göstərən fikir milliyyət fikri olmuşdur. Y.Akçuranın təbirincə desək, milliyyət fikrinə, bu böyük qüvvətə heç bir şey qalib gəlmədi. Yüz minlərlə müntəzəm ordular, bu fikir qarşı sında məğlub oldu. Bu gün milliyyət fikrini məğlub edə biləcək qüvvət, şiddət, zülm, top, tüfəng deyildir. Bəlkə milliyyət fikrinin ana və atası olan hürriyyət və bərabərlik fikirləri onu məğlub edə bilər... (97, s. 139). XX əsrin əvvəlində Azərbaycan millətinin formalaşması öl kənin intellektual elitasının məqsədyönlü fəaliyyətinin nəticəsi idi. Azərbaycanlılarda milli özünəməxsusluğun inkişafında Ə.Hüseynzadə və Ə.Ağaoğlu tərəfindən işlənib hazırlanmış siyasi türkçülük ideyalarının təkanverici rolu isə xüsusilə vurğulanmalıdır. Əsasən türk xalqlarının həyatında hökm sürən ruslaşma və farslaşma siyasətinə qarşı irəli sürülən türkçülük ideyalarının Azərbaycan xalqının gələcək həyatındakı rolu bu baxımdan misilsizdir. Ə.Hüseynzadə türkləşmək məramını məhz türkçülük ideo logiyasının milli təməl prinsipi kimi təqdim edirdi. Onun əqidəsinə görə “O millət, o qövm səadət və nicat tapa bilər ki, öz qövmiyyətini, dilini, dinini, tarixini, adət və əxlaqını öyrənir”. Göründüyü kimi Ə.Hüseynzadə XX əsrin ilk illərində türk xalqlarının ictimai-siyasi fikir tarixinə milli özünüdərk problemini gətirir və həmin xalqların “türk” adını təsdiq edir. Sonralar üçlü düstur şəklini almış üç cərəyan arasında bir harmonik tarazlığın yaradılması da ilk növbədə Ə.Hüseynza- dənin adı ilə bağlıdır və belə bir mədəniyyət konsepsiyasına görə türkçülük ideologiyasının mənəvi prinsiplərindən biri islamlaşmaq olduğu üçün islam dininin ümumbəşəri mənəvi- əxlaqi dəyərləri öyrənilməli və mənimsənilməlidir. Onun “Allahını tanıyan millət milli birliyini də dərk edəcəkdir” tezisindən gəlinən qənaət bu idi ki, islam dini türk birliyinin, 64 Yüklə 2,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|