Mübahisələrin həllində mediasiyanın rolu vəkil Lalə Nağıyeva

­  20 ­

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐ IX nömrə

Təklif olunan Şura yalnız məsləhət xidmətləri göstərməklə məhdudlaşmır, həmçinin və ilk növbədə

aşağıdakılara  səlahiyyəti  olan  idarəetmə  orqanı  kimi nəzərdə  tutulurdu:  məsləhət  subyektlərinə

sertifikatların verilməsi, xidmətlər üçün standartların müəyyən edilməsi, sistemin mütəmadi tədqiq

edilməsi, strategiyaların qurulması, monitorinq və qiymətləndirmə fəaliyyəti.

Qarşıda duran və həll edilən məsələlərdən asılı olaraq maliyyə təminatı nəzərdə tutulmuşdu. Hər

bir dairədə hüquqi və mülki məsləhət xidmətlərini təşkil edən ixtisaslaşmış vahid (təşkilat) fəaliyyət

göstərməli, bu təşkilat dairə səviyyəsində məsləhət xidmətlərini koordinasiya etməli, belə xidmətlər

göstərən müxtəlif ictimai və fərdi subyektlərlə əməkdaşlıq qurmalı, sistemin müştəri kontingentini

sistem xidmətləri, onlara çıxış imkanları barədə lazımi səviyyədə məlumatlandırmalı idi.

Konsepsiyaya əsasən, xidmətlər yalnız müvafiq sertifikat almış subyektlər tərəfindən göstərilir və

müştərilər belə subyektlər arasından seçim etməkdə tam sərbəstiyə malik olur. Ödənişsiz hüquqi

yardımlara hər kəs üçün ciddi riayət olunan vahid qaydalı çıxış imkanları təmin edilir, məsləhət

xidməti göstərən bütün subyektlər müəyyən olunmuş standartlara əməl etmələri şərtilə maliyyə

alırlar.

Müvafiq  məsləhət  xidmətləri  göstərən  subyektlər  qismində  qeyri‐hökumət  təşkilatları,  tədris

müəssisələri, hüquq firmaları və digər səriştəli təsisatlar çıxış edə bilərlər. Dövlət müəssisələrinin

bu sistemdə yalnız yardımçı funksiyalar daşıması mümkün hesab edilmişdi. Məsləhət xidmətləri

müvafiq hüquq təhsili olan şəxslərlə yanaşı, belə təhsili olmayan, lakin müvafiq sahədə kifayət qədər

təcrübəsi olan şəxslər tərəfindən də göstərilə bilərdi.

Hüquqi yardım sistemi evidence based policy (ictimaiyyətin biliklərə əsaslanan sistemi) prinsipini

həyata keçirməlidir. Bununla əlaqədar olaraq, insanların sistem xidmətlərinə çıxışına olan maneələri,

hüquqi yardıma olan təlabatın həcmini, müştərilərin xidmətdən razılıq səviyyəsini və bütövlükdə

xidmətlərin  keyfiyyət  səviyyəsini  müəyyən  etmək  üçün,  sistemin  işə  salındığı  andan  etibarən

kompleks və mütəmadi araşdırmaların başlanılması nəzərdə tutulmuşdu.

Baxılan  konsepsiyanın  müəllifləri  sistemin  işə  salınması  üçün  lazım  gələcək  xərcləri  də

hesablamışdılar. Xərc məsələsi bizim hazırki araşdırma baxımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsə

də, vacib məqamı qeyd etmək lazım gəlir ki, ödənişsiz hüquqi yardımdan istifadə üçün predmet və

subyekt  meyarlarının  müəyyən  edilməsi  sistemin  işə  salınma  və  çalışma  xərclərini  ciddi  şəkildə

azaltmağa  zəmin  yaradır.  Xüsusən,  məhdud  büdcə  ayırmaları  şəraitində  bu  meyarlar  ödənişsiz

hüquqi yardımdan yalnız maddi imkanları həqiqətən zəif insanların yararlanmasını təmin edir.

Mülki məsləhətlər bürosunun ekspertləri tərəfindən hazırlanmış ikinci konsepsiya hüquqi və mülki

məsləhətlərə  hamılıqla  çıxış  imkanı  təklif  edirdi.  Lakin  bu  lahiyədə  də  alternativ  modelin

mümkünlüyü  göstərilir.  Belə  ki,  subyektə  görə  məhdudiyyət  meyarı  olmasa  da,  maliyyə

imkanlarından asılı olaraq predmet meyarının tətbiqi mümkün hesab edilmişdi. Daha aydın desək,

sistemin  fəaliyyəti  üçün  ayrılan  büdcə  vəsaitlərinin  həcmindən  asılı  olaraq,  göstərilən  ödənişsiz

xidmətlərin siyahısını genişləndirmək, yaxud məhdudlaşdırmaq məqsədəuyğun sayılmışdı.

Bu  konsepsiyaya  uyğun  olaraq,  hüquqi  və  mülki  məsləhət  xidmətlərinə  görə  mərkəzi  səviyyədə

məsuliyyət  Əmək  və  Sosial  Siyasət  Nazirliyinin  üzrinə  qoyulmalı,  habelə  müvafiq  vəzifələrin  bir

qismi qeyri‐hökumət təşkilatlarının öhdəsinə verilməlidir.

Məsləhət xidmətərinin xüsusi xarakterini nəzərə alaraq əlavə orqanın, məsələn, Hüquqi və mülki

yardım şurasının yaradılması nəzərədə tutulur ki, bu təşkilat qeyri‐hökumət təşkilatlarının, yerli

idarəetmə  orqanlarının,  dövlət  hakimiyyətinin  nümayəndələrindən  və  müvafiq  ixtisaslı

ekspertlərdən  ibarət  tərkibdə  fəaliyyət  göstərməlidir.  Sistemli  xidmətin  təşkil  olunması  isə  yerli

(dairə) idarəetmə orqanlarının səlahiyyətinə aid edilir.

İkinci konsepsiyaya görə, məsləhət xidmətləri ilk növbədə qeyri‐hökumət təşkilatlarının şəbəkəsinə

əsaslanmalıdır, hansıların ki, əsas fəaliyyəti və ya əsas fəaliyyət sahələrindən biri bu cür xidmətləri

göstərməkdir. Xüsusi hallarda, məsələn, ərazidə  qeyri‐hökumət təşkilatları fəaliyyət göstərmirsə,

məsləhət  xidmətlərinin  görtərilməsi sosail  yardım  mərkəzlərinə  və  ailələrə  yardım  üzrə  rayon

mərkəzlərinə həvalə edilə bilər.

Məsləhət xidmətləri göstərmək  hüququnu   əldə    etmək    üçün    subyektlər    keyfiyyətli    xidmət

---

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐  IX nömrə

­  21 ­

göstərilməsini  təmin  edəcək  potensiala  malik  olmalıdırlar  ki,  bura  müvafiq  kadrlar,  texnoloji,

instrumental və institusional resurslar aiddir. Onu da qeyd edək ki, bu konsepsiyaya görə, sistemdə

kommersiya təşkilatlarının iştirakına yol verilmir.

Xidmət göstərən şəxslər üçün kompetentlik şərti – onların ali hüquqi təhsilə və ya ixtiaslaşmış tədris

yolu  ilə  alınmış  müvafiq  ixtisasa  sahib  olmasıdır.  Təklif  olunan  sistem  modelinə  görə,  ali  təhsil

almaqda olan tələbələr də məsləhət xidmətləri göstərə bilərlər, lakin bunun üçün müvafiq nəzarət

tələb olunur.

Sistemin  fəaliyyətini  nəzarətdə  saxlamaq  üçün  daimi  əsaslarla  fəaliyyət  göstərən  monitorinq  və

qiymətləndirmə  mexanizmləri  işə  salınmalıdır.  Nəzarət  və  monitorinq  nəticəsində  əldə  olunan

informasiya və aparılan analizlər sistemin qüsurlarının aradan qaldırılması və təkmilləşdirilməsi

üçün müvafiq qanunvericilik təşəbbüslərinin işlənilib hazırlanmasını hədəfləyir.

Üçüncü  konsepsiya  İctimai işlər  institutu  tərəfindən,  məsləhət  xidmətləri  sisteminin  həcmini  və

təşkil edilmə üsulunu layihələndirmək məqsədilə hazırlanmışdı. Bu modelə uyğun olaraq, 18 yaşı

(himayəçilərin olmadığı halda isə 13 yaşı) tamam olmuş hər bir vətəndaş ehtiyacı yaranan məsləhət

xidmətlərindən istifadə hüququna malik olmalıdır. Bununla belə, xidmətlərə hamılıqla çıxış yalnız

əsas  xidmət  növlərinə  aid  edilir,  əlavə  xidmətlər  (məsələn,  vasitəçilik)  müvafiq  benefisiar

meyarlarına riayət etmək şərtilə göstərilməlidir.

Xidmət sisteminin fəaliyyətinə görə məsuliyyət sosial müdafiə sahəsində mərkəzi orqana (Əmək və

Sosial  Siyasət  Nazirliyi)  həvalə  olunur.  Nazirlik  bu  sfera  üzrə  fəaliyyətini  ədliyyə  və  dövlət

idarəetməsi  nazirlikləri  ilə  əməkdaşlıq  şəraitində  həyata  keçirir.  Təklifə  uyğun  olaraq,  Əmək  və

Sosial Siyasət Nazirliyi sistemin təşkil olunması, maliyyələşdirilməsi və nəzarət aparılması ilə bağlı

qanunvericilik səlahiyyətlərini həyata keçirməlidir.

Üçüncü konsepsiyaya uyğun olaraq, Hüquqi və mülki məsləhətlər şurasına aşağıdakı vəzifələr həvalə

olunmuşdu:  tətbiq  edilməli  standarların  hazırlanaraq  Nazirliyə  təqdim  olunması;  sistemin

monitorinqi, iş səviyyəsinin qiymətləndirilməsi; sistemin fəaliyyətini tənzim edəcək hüquqi aktların

hazırlanmasında məsləhətçi qismində iştirak.

Sistemin çalışması  üçün  daha  bir  vacib  orqan  qismində  hüquqi  və  mülki  məsləhətlər  Agentliyi

nəzərdə tutulmuşdu ki, onun da əsas vəzifələri: sistemin fəaliyyəti üçün ayrlan maliyyə vəsaitlərinin

ünvanlı  subsidiyalar  çərçivəsində  bölüşdürülməsini  təmin  etmək;  əsas  və  əlavə  xidmətlərin  cari

monitorinqini təşkil etmək; xidmətlər göstərən tədris‐məsləhətçi və təşkilatlandırıcı subyektlərə

lazımi dəstəyi təmin etməkdir. Dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlər Hüquqi və mülki məsləhətlər

agentliyinin xətti ilə ünvanlı dotasiyalar şəklində və müəyyən edilmiş alqoritm üzrə dairələrə və

voyevodalıqlara (Polşada inzibati ərazi vahidi) yönəldilməli idi.

Üçüncü konsepsiyaya görə, hüquqi və mülki məsləhət xidmətlərinin subyektləri qismində ictimai

(publik)  təsisatlar  (sosial  yardım  institutları,  istehlakçı  hüquqlarının  müdafiəçiləri,  Dövlət  əmək

müfəttişliyi,  sosial  sığorta  orqanları  və  s.)  və  publik  olmayan  təsisatlar  (tələbə  hüquq

profilaktoriyaları, özəl hüquq firmaları və s.) çıxış edə bilərdilər. İkinci qrup təsisatlar öz xidmətlərini

müqavilə  əsaslı  sistem  çərçivəsində  göstərməli,  lakin  xidmət  həcminin  müəyyən  ediməsi  və

maliyyələşdirmə  məsələsi  ümumi  qaydalarla  həyata  keçirilməli  idi.  [2]  Nəzərdən  keçirilən

konsepsiyalar ödənişsiz hüquqi yardım sistemi ilə bağlı problemlərin həllinə müxtəlif yanaşmaların

mümkün olduğunu bir daha təsdiq edir. Hesab edirik ki, müxtəlif yanaşmaların hər birinin daha

mütərəqqi və məqsədəuyğun cəhətlərini öyrənərək, habelə Azərbaycan Respubliksında hər kəsə

ödənişsiz və keyfiyyətli hüquqi yardım göstərilməsinin hüquqi və praktik reallıqlarını nəzərə alaraq,

yekunda optimal həll variantını işləyib hazırlamaq mümkündür.

Mülki məsləhət xidmətləri ideyası da ciddi yanaşma tələb edir. Belə ki, ölkəmizdə vətənaşların lazımi,

faydalı və mötəbər informasiyaları vaxtında alması ilə bağlı qüsurlar mövcuddur. Fikrimizcə, bu

qüsurları aradan qaldırmaqla vətəndaşların həyatını xeyli dərəcədə asanlaşdırmaq, əhalinin sosial

müdafiə səviyyəsini yüksəltmək, habelə hüquq mədəniyyətinin inkişafına təkan vermək mümkündür.

Ödənişsiz hüquqi və mülki yardımlar sisteminin hazırlanması zamanı bu xidmətlərin subyektiv və

predmet meyarları ilə məhdudlaşdırılması prioritet məsələdir.  Dövlətimizin  maliyyə reallıqlarını,

---