Moylar va maxsus suyuqliklar texnologiyasi

Moylarni tozalash jarayonida tanlovchi erituvchilardan foydalanish
Moy fraksiyalari uglevodorodlarning har xil sifatlari va geterosiklik birikmalarining aralashmalaridan iboratdir. Uglevodorodlarning fizik xossalari ularni ma’lum sinflarga mansub ekanligiga va molekulyar massalariga bog’liqdir. Gitero siklik uglevodorodlarning fizik xossalari boshqalardan farqli bo’lib, ular har xil xaroratlarda, har xil tezlikda eriydilar.
Saylovchi yoki (selektiv) erituvchilar deb shunday suyuq moddalarga aytiladiki, ular ma’lum xaroratda neft maxsulotlari aralashmasidan faqat tutilgan komponentlarni ajratib olish msqsadida, bu jarayonga boshqa uglevodorodlarni eritmasidan va ularda erimasdan qoladigan moddaga aytiladi.
Tozalash maqsadlari uchun shunday erituvchilar tanlab olinadiki, ular bir biridan keskin farqlanadigan erkin xaroratda har xil moddalarni eritadigan bo’ladi.
Ba’zan erituvchilar uglevodorodlarni yahshi eritadi va keraksiz komponentlarni eritmalardan choktirilib, osongina ajratiladi. Shu ptinsipga asosan smola asfaltenli erituvchilarni selektiv ideal emas, yani erituvchi fazalardan birini to’liq, ikkinchisini qisman eritadi. Masalan: fenol polisiklik aromatik uglevodorodlarni yahshi va shu bilan birga moyning uglevodorodlarini eritadi. Shuning uchun fenolni tanlovchanligi pastdir, lekin umumiy erituvchanlik qobiliyati yuqoridir. Selektivlikning pastligi natijasida ekstrakt yoki gaz bilan birgalikda moyni qimmatbaxo komponentlarni ham olib chiqib ketiladi, deasfaltizatga esa smola va asfaltenlar o’tib ketadi.
Birinchi xodisada moyni chiqishi kamayadi, ikkinchisida esa deasfaltizatning sifati pasayadi.Erituvchilarga (fenol, furfurol, dixloretan, spirtlar va ketonlar) suv va benzol, toluol qo’shilsa ulurning sellektivligi va erituvchanlik qobilyatino’zgartirib yuboradi. Suv qo’shilganda erituvchining sellektivligi ortadi, lekin umumiy erituvchanlik qobilyatini pasaytiradi. Benzol va toluolni qoshish esa selektivlikni pasaytiradi va umumiy erituvchanlik qobilyatini ortiradi. Erituvchilar quydagi talablarga javob berishi kerek:

1. Erituvchi keng xarorat oralig’ida o’zini tanlivchi – erituvchanlik qobilyatiga ega bo;lishi kerek.

   
   

2. Erituvchi tozalanayotgan maxsulotda uzi erimasligi kerak.

   
   

3. Fazalarni tez ajratib olish uchun erituvchini va moyni zichligidagi farq katta bo’lishi kerak.

   
   

4. Erituvchi kimyoviy barqaror va inert bo’lishi kerak (xomashyoni nisbatan), zaharli bo’lmasligi va portlashga xavfsiz bo’lishi kerak.

   
   

5. Erituvchi yengil va to’liq regenerasiya qilinishi kerak.

   
   

6. Erituvchi past parlanish haroratiga ega bo’lishi kerak, chunki buning natijasida sovutishga berilayotgan suvning sarfi va umumanenergetik xarajatlar kamayadi.

   
   

7. Erituvchi arzon va defitsit bo’lmasligikerak.

   
   

Moylarni tanlivchi erituvchilar bilan tozalash jarayoni uchun quyidagi faktorlar muhimdir:

1.Jarayonning harorati.
2.Moy fraksiyasini erituvchida eruvchanligining kritik harorati.
3.Xomashyo va erituvchiligining nisbati.
4.Erituvchini xomashyo bilan erituvchi sifatida ishlatilganda (propan, SO₂ gaz) o’z ta’sirini korsatadi.
Erituvchini moy eritmasidan va kerak bo’lmagan komponentlar eritmasidan regenirlash bir necha bosqichda amalga oshiriladi:
a) Erituvchini oldin yuqori yoki atmosfera bosimida haydab
olinadi.
b) Suv pari bilan haydab olinadi
d) Vakuum ostida haydaladi
Tozalangan mahsulotda erituvchining qoldiq miqdori 0,005-0,02% dan ortiq bo'lmasligi kcrak.
Moylarning qimmat baho uglevodorodlari gach yoki ekstraktga o'tib ketishi mumkin.Bu asosan erituvchini yetarli darajasida selektiv bo'lmaganligi natijasidadir. Buning natijasida o'zining tuzilishi bilan qimmat baho va keraksiz komponentlar oralig’da turgan uglevodorodlar yo’qotiladi. Bu komponentlarni yana ichki rafinat deyiladi. Bu komponentlarning asosiy mahsulot chiqishini pasaytiradi.
Moylarni tozalash jarayonida saylovchi erituvchilaridan foydalanish. Saylovchi yoki selektiv erituvchilar suyuq modda bo'lib ma'lum haroratda aralashmadan faqat ma'lum komponentlarni (boshqalarini eritmasdan va ularda o'zi erimasdan) ajratib beradi. Ba'zan erituvchilar uglevodorodlarni yaxshi eritadilar va keraksiz komponent cho'kmaga tushadi, yengil ajratib olinadi.