Mövzu 6 Beynəlxalq valyuta-maliyyə münasibətləri

Qızıl-külçə  standartı

  zamanı  ölkədə  əskinasların  qızıl  monetlərinə  birbaşa  dəyişdirilməsi 

praktikası  mövcud  olmur.  Əskinasların  qızıla  dəyişdirilməsi  müəyyən  çəki  və  keyfiyyətə  malik 

qızıl  külçələrinə  dəyişmə  formasında  həyata  keçirilirdi.  Məsələn,  İngiltərədə  1700  funt-sterlinq 

məbləğində  əskinsa  üçün  12,4  kq.  qızıl  ödənilirdi.  Beləliklə,  qızıl  faktiki  olaraq  beynəlxalq 

hesablaşmalar üçün ehtiyat rolunu oynamağa başladı. 

Qızıl-deviz standartı

 özündə qızıl standartının elə bir formasını əks etdirirdi ki, bu zaman 

milli  əskinaslar  qızıla  deyil,  digər  ölkələrin  valyutasına  (sonradan  qızıl  külçələrinə  dəyişdirilən 

devizlərə)  dəyişdirilirdi.  Beləliklə,  milli  valyutanın  qızıla  dəyişdirilməsinin  iki  əsas  üsulu 

formalaşdı: 



 

birbaşa üsul – deviz rolunu yerinə yetirən valyutalar (funt-sterlinq, ABŞ dolları); 



 

dolayı üsul – sistemin yerdı qalan bütün valyutaları üçün. 

Genuya valyuta sistemində sərbəst üzən valyuta məzənnələri prinsipindən istifadə edilirdi. 

Genuya sisteminin prinsipkərinə uyğun olaraq üzv-dövlətlərin mərkəzi bankları özlərinin milli pul 

vahidlərinin məzənnələrinin mümkün əhəmiyyətli tərəddülərinin qarşısını almalı idilər. Bu zaman 

onlar  valyuta  tənzimlənməsi  metodlarından,  ilk  növbədə  isə  valyuta  müdaxilələrindən  istifadə 

edirdilər. 

“Qeyri-tam”  qızıl-monet  standartının  tətbiqinin  səbəbi  qızılın  bir  mərkəzdə  yığılmasına, 

onun mərkəzi banklarda strateji ehtiyatlar kimi saxlanmasına edilən səylərlə əlaqədar idi. 

Qızıl-deviz  standartının  geniş  yayılması  bir  ölkələrin  digərlərindən  mümkün  asılılığını 

gücləndirdi: ABŞ dolları və ingilis funt-sterlinqi əsas valyutalara çevrildilər. 

Lakin  qızıl  standartının  deviz  formalarının  ömrü  çox  uzun  sürmədi.  1929-1933-cü  illər 

dünya iqtisadi böhranı bu sistemi tamamilə dağıtdı. Böhran “əsas valyutalar”dan da yan keçmədi. 

1931-ci ildə İngiltərədə qızıl-külçə standartı ləğv edildi, funt-sterlinq isə devalvasiya edildi. Bu isə 

öz  növbəsində  iqtisadi  və  valyuta  münasibətləri  baxımından  İngiltərədən  asılı  olan  Hindistanın, 

Malayziyanın,  Misirin,  bir  sıra  Avropa  ölkələrinin  qızıl-deviz  valyutalarının  çökməsinə  gətirib 

çıxardı.  Daha  sonra  qızıl-külçə  standartı  Yaponiya  və  Fransada  da  ləğv  edildi.  1933-cü  ildə 

əskinasların  qızıla  dəyişdirilməsi  ABŞ-da  da  dayandırıldı,  qızılın  xaricə  çıxarılması  qadağan 

edildi,  dollar  41%  devalvasiya  edildi.  Qızıl  standartının  ləğv  edilməsi  qızılla  ölçülməyən  pul 

nişanlarının, yəni kredit pullarının valyuta mübadiləsinin həyata keçirilməsinə gətirib çıxardı. 

1929-1933-cü illər böhranı göstərdi ki, dünya valyuta sistemində dərin və köklü islahatların 

həyata keçirilməsinə ehtiyac vardır. 

1944-cü  ildən  etibarən  dünya  valyuta  sisteminin  təkamülündə  üçüncü  mərhələ 

başlanmışdır. Həmin il keçirilən Bretton-Vuds konfransında qızıla və iki “əsas valyuta”ya – ABŞ 

dollarına  və  ingilis  funt-sterlinqinə  əsaslanan  qızıl-deviz  standartı  qəbul  edildi  ki,  ona  da  çox 

zaman