MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Misir S əfərov
- Zəvzəx
- Tavana
- Sitiz ə
- 1979 Misir S əfərov 22
Misir S əfərov 20 obrazın danışığında yerli xüsusiyyətləri nəzərə çatdırmaq üçün b ədii ədəbiyyatda dialekt sözlərindən istifadə edilə bil ər” 1 . Mü əllim dərslikdə dialekt sözlərinə aid verilmiş n əzəri məlumata əsaslanaraq əsərin dilində işlənmiş həmin sözl əri şagirdlərin özlərinə tapdıraraq üzərində müəyyən t əhlil işi apara bilər. “Tamaşa qarının nəvələri” povestinin lüğət tərkibində dialekt sözl əri aşağıdakılardan ibarətdir. Z əvzək – həddindən artıq çox danışmaq mənasında: “Evd ə yatsa, zəvzək gədə ona dinclik verməyəcək, milçək dızıltısından daha zəhlətökən bir inadla onun baş-beyini aparacaqdı ki, gecə ikən dur bir çarə elə, bəlkə, rus mü əllimini gördüm, bəlkə, komisyonun sədri tanışdır, gör hara düşüblər. Elmana denən görsün haralıdırlar” və i.a. Bu söz h əmin mənada Cəbrayıl, Kəlbəcər şivələrində d ə işlənir. Məsələn, “Zəvzəx gəldi ha, gənə baş-beynimizi aparacax”. Qaramat – d ərdli, daim fikirli, pis niyyətli və s. m ənalarda işlənir. “Lakin bir Ağazala görə bu biri cavanlar niy ə qaramata batıb qalmalı idilər?...” Bu söz eyni m ənalarda Qazax, Salyan, Sabirabad, İsmayıllı rayon şivələrində də işlənir. Məsələn, “Əli lap qaramat adammış” (Qazax). “Qaramat adam h əmişə fikirri olar” (Salyan). Dam – tavan m ənasında: “Verməsən, məslək haqı, o traktora ki, m əni zornan təzədən oturtmusan, onnan damuvuzu başuvuza uçurdacaağam!”. Bu söz eyni məna- 1 S.C əfərv, Ə.Fərəcov. Azərbaycan dili (5-6-cı siniflər üçün), Bakı, 1972, s əh.22. Az ərbaycan dili məsələləri 21 da Ordubad dialektind ə də işlənir. Məsələn: “Əvin dami qurtarmayıb”. Az ərbaycan dilinin dialekt və şivələrində bu söz müxt əlif mənalarda işlənir: Şuşa, Puşkin, Şəki dialekt- l ərində tövlə, oxur mənalarında; Bakı dialektində anbar (saray) m ənasında, Marneuli dialektində yerdə qazma şəklində düzəldilmiş yaşayış yeri, qazma; Cəbrayıl rayon şivələrində isə toyxana (“Toy damı tixməx çox çətindi”) m ənasında işlənir. Tavana – köm ək, yardım: - “Ya da bir-iki tavanasız student oxut”... Bu söz yaxın adam mənasında Şamaxı dialektind ə də işlənir. Yanşamaq – çox danışmaq, uzunçuluq etmək: “Yanşadın bəsdir, qız...” Bu söz həmin mənada Quba dialektind ə də işlənir. Sitiz ə - həyasız: “Ancaq bu sitizə gədəni kəndə nahaq qoyursan”. Bu söz h əmin mənada Şamaxı dialektində işlənir. Əsərin dilində döyül (deyil), öy (ev), genə (yenə) və s. kimi fonetik d əyişmələrə uğramış leksik vahidlərə də t əsadüf edilir. N əticədə müəllim şagirdlərə izah etməlidir ki, əsərin dilind əki dialekt sözlərdən yerli-yerində işlədildiyi üçün h əyat hadisələri daha düzgün əks etdirilmiş və heç bir süniliy ə yol verilməmişdir. Müəllim əsərdən gətirdiyi nümun ələri təhlil etməklə həm yazıçının dilin incəliklərini göz əl bilməsini, həm də əsərin sənətkarlıq xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmalıdır. Bu, bir də ona görə lazımdır ki, təhlil zamanı şagirdlər ədəbi dillə bədii dil arasında mövcud olan oxşar və fərqli cəhətləri daha şüurlu surətdə mənim- s əyirlər. 1979 Misir S əfərov 22 ŞAGİRDLƏRİN YAZILI NİTQİNİN İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİNDƏ ƏDƏBİ ƏSƏRLƏRİN DİLİNİN ÖYRƏDİLMƏSİNİN ROLU Orta m əktəblərdə şagirdlərin yazılı və şifahi nitqinin inkişaf etdirilməsi mühüm bir vəzifə kimi qarşıda durur. Bu v əzifə marksist-leninçi təlimə əsaslanaraq, dil və t əfəkkürün vəhdətindən irəli gəlir. Nitq və dialektik v əhdətdədir. Şagirdlərin təfəkkürünün inkişaf etdirilməsi h əmçinin nitqin inkişaf etdirilməsidir. Nitqin inkişaf etdirilm əsi isə təfəkkürün inkişafına müsbət təsir göstərir. Bu dialektik v əhdət müəllimin həmişə diqqət mər- k əzində olmalıdır. Çalışmaq lazımdır ki, şagirdlər qrammatik qayda v ə qanunları, orfoqrafik və orfoepik prinsipl əri düzgün mənimsəsin, sözləri düzgün tələffüz etsin, cüml ə qurmaq, sözlərdən yerli-yerində istifadə etm əyi də bacarsınlar. Bütün bunlara nail olmaq isə mü əllimdən yüksək bilik, pedaqoji məharət tələb edir. Bu m əqalədə biz şagirdlərin yazılı nitqlərinin inkişaf etdirilm əsində ədəbi əsərlərin bədii dil xüsusiyyətlərinin öyr ədilməsinin rolundan danışacağıq. Bu iş üsulu şagird- l ərin yazılı nitqlərinin inkişaf etdirilməsinə müsbət təsir edir. Ədəbi əsərlərdə bədii dil materiallarının (dil və üslubun) öyr ədilməsi təlim prosesində böyük əhəmiyyətə malikdir. Dil v ə üslub bədii əsərlərin formasını təşkil edir. B ədii əsərdə məzmun və forma ayrı-ayrı məfhum olsa da, daim qarşılıqlı dialektik vəhdət halındadır. Təlim prose- Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|