Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
429
Çayın  tərkibindəki  aşı  maddələrinin  əsasını  tanin  təşkil 
edir. Aşı maddələrinin miqdarı yaşıl çay fleşində quru maddəyə 
görə 11,5-30%, quru çayda isə emalından asılı olaraq 5-20%-ə 
qədərdir. 
Son zamanlar Sun  Tea  Azerbaycan çay paketləmə fab-
rikində  çəkilib-bükülən  çayların  əsasını  Hindistan  və  Seylon 
çayları  təşkil  etdiyindən  onları  dəmləyərkən  kəskin  tünd  dəm 
alınır.  Həmin  çay  dəmi  soyuduqdan  sonra  bulanıqlaşır.  Bu  is-
tehlakçılar  arasında  düzgün  olmayan  fikrin  yaranmasına  səbəb 
olmuşdur.  Guya  çaya  boya  maddələri  qatılır  və  həmin  çaylar 
soyuduqda  bulanıqlaşır.  Iş  burasındadır  ki,  çay  tanini 
(C
22
H
18
O
10
) doymuş məhlulda rəngsiz iynəvarı kristallar əmələ 
gətirir.  Kristallar  soyuq  suda  pis,  isti  suda  isə  yaxşı  həll  olur. 
Azərbaycan  və  Çin  çaylarında  taninin  miqdarı  Hindistan  və 
Seylon  çaylarına  nisbətən  azdır.  Odur  ki,  əsasını  Hindistan  və 
Seylon  çayları  təşkil  edən  Final  və  Maryam  çaylarının 
dəmlənib  soyumuş  çay  məhlulunda  tanin  kristallaşdığından 
soyuq  çay  dəmi  şəffaflığını  itirir,  bulanıqlaşır,  lakin  üzərinə 
təzə qaynadılmış su tökdükdə çayın rəngi dərhal parlaq qırmızı 
olur,  şəffaflaşır  və  dadı  bərpa  olunur.  Lakin  çay  dəmlənib 
soyuduğu üçün onun əvvəlki ətri artıq yaxşı hiss olunmur. Ona 
görə də çayı lazım olduqca dəmləyib 30-35 dəq ərzində içmək 
lazımdır.  Çay  dəmi  bir  müddət  qaldıqda  səthində  nazik  yağa-
bənzər təbəqə əmələ gəlir, bu çaynikin və stəkanın divarlarında 
ləkə  qoyur.  Buna  səbəb  yenə  də  kristallaşmış  çay  tanini  və 
çayın  tərkibindəki  digər  üzvi  birləşmələrdir.  Çayın  tərkibində 
efir  yağları  vardır.  Tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  çayın  ətrini  və 
buketini  təşkil  edən  uçucu  maddələrin  tərkibində  80-dan  çox 
üzvi  uçucu  birləşmə  vardır.  Həmin  maddələrin  bir  qismi  çay 
dəmləndikdən  sonra  aşı  maddələri  ilə  birləşib  çay  dəminin 
səthində  qaymaqlanır  və  çay  soyuduqda  ona  bulanıqlıq  verir. 
Hindistanın  məşhur  Assam  çayının  dəmi  soyuduqda  kəskin 
bulanıq  qaymaqlaşma  əmələ  gətirir,  sanki  çaya  süd  əlavə 
olunmuşdur. Bu proses çay dəminin qaymaqlaşmasıdır və çayın 
 
430
yüksəkkeyfiyyətli olmasını sübut edir. Ona görə  də çayı lazım 
olduqca dəmləyib 30-45 dəq ərzində içmək lazımdır. 
stehlakçılar  tam  əmin  ola  bilərlər  ki,  Sun  Tea  Azer-
baycan çay paketləmə fabrikində qara məxməri çaylar çəkilib-
bükülən zaman heç bir boya maddəsindən istifadə olunmur və 
bu  Beynəlxalq  Standartların  tələbinə  uyğun  deyil.  Fabrikdə 
istehsal  olunan  çaylar  Beynəlxalq  Standart  olan  ISO  9000  və 
9001 tələblərinə cavab verir. 
Çin cır limonu – Лимонник китайский – Schizandra 
chinensis  (Turcz.)  Baill.  Bu  cır  limon  (Schizandraseae) 
fəsiləsinə  aid  hündürlüyü  8  m-ə  qədər  sarmaşan  kol  bitkisidir. 
Yarpaqları  qırmızı  saplaqlı,  çiçəkləri  ətirli  ağdır.  Meyvələri 
salxımşəkilli  qırmızı,  şirəli,  şarformalı  ikitoxumlu  giləmey-
vədir. Daxilində iki ədəd böyrəkşəkilli toxumu var. Toxumları 
Sarı  rəngdədir.  May-iyunda  çiçəkləyir,  sentyabr-oktyabrda 
yetişir.  Bitkinin  bütün  orqanlarında  efir  yağı  var  və  əzdikdə 
limon  iyi  verir.  Yabanı  halda  bu  bitki  Mancuriyanın  iriyarpaq 
meşələrində,  eləcə  də  Uzaq  Şərqdə  qarışıq  meşələrdə,  çay  və 
göl qırağında rast gəlinir. Bəzən bağlarda əkilir. Çin cır limonu 
xüsusi dərman bitkiləri ilə ixtisaslaşan təsərrüfatlarda becərilir. 
Çin cır limonunun tərkibində 2,0%-ə qədər üzvi turşular 
(limon,  alma,  şərab)  və  10%  şəkər  vardır.  Ona  görə  də  gilə-
meyvələri özünəməxsus turş dada malikdir. Çin cır limonunun 
tərkibində mineral duzlar, 250-580 mq% C vitamini var. Toxu-
munda 33,8% yağ və qatranvarı maddələr vardır. Göstərilənlər-
dən  başqa  meyvələriin  tərkibində  0,3%-ə  qədər,  toxumlarında 
isə 1%-ə qədər xoş ətirli efir yağı vardır. 
Çin  cır  limonunun  meyvələri  becərilən  əsil  limon  kimi 
xoş  ətirli  iyə  malikdir.  Yerli  əhali  çin  limonundan  kisel 
hazırlamaq  üçün  istifadə  edir.  Yarpaqlarından  alınan  şirədən 
tamlı  qida  əlavələri  hazırlanır.  Ondan  şərbət,  mors,  karamel 
üçün boya maddəsi hazırlanır. Ətirli qabığını (zoğlarını), nazik 
budaqlarını  və  yarpaqlarını  limon  əvəzinə  çayı  əlavə  edirlər. 

---

 
431
Ondan,  həmçinin,  xiyarı  duza  qoyduqda  və  ət  xörəkləri  üçün 
tamlı qatma kimi istifadə olunur. 
Çin  cır  limonunun  müalicəvi  xassələri.  Çin  cır  limo-
nunun toxumu Çin xalq təbabətində qədimdən dərman vasitəsi 
kimi  istifadə  olunur.  Ondan  vərəm,  bronxial  astma,  bronxit, 
mədə  və  bağırsaq,  qaraciyər  və  böyrək  xəstəliklərində,  qanaz-
lığında və orqanizmin zəifləməsində istifadə olunur. Meyvələri 
və  yarpaqlarından  alınan  tinktura  sinqa  əleyhinə  təsirli  vasi-
tədir. Meyvələri, həm də dizenteriyanın müalicəsində ən  yaxşı 
vasitədir. 
Təzə  və  qurudulmuş  meyvələri  və  toxumları  qədimdən 
tonuslandırıcı  və  stimullaşdırıcı  vasitədir.  Çin  cır  limonu  yor-
ğ
unluğu  çıxarır  və  insana  gümrahlıq  verir.  Ona  görə  də  Uzaq 
Şə
rq xalqları ova gedərkən özləri ilə bir qədər qurudulmuş Çin 
cır  limonu  götürürlər.  Uzun  sürən  və  ağır  ov  günlərində  bir 
neçə  ədəd  Çin  cır  limonu  yeməklə  öz  güclərini  bərpa  edirlər. 
Bu  isə  həmin  meyvənin  tərkibindəki  metil  efiri  olan  poliok-
sifenol
  adlanan  tonusqaldırıcı  sxizandrin  maddəsindən  asılıdır. 
Eksperimentlər nəticəsində təsdiq olunmuşdur ki, Çin cır limo-
nu  uzun  müddət  beyin  qabığının  oyanmasını  sürətləndirir, 
mərkəzi  sinir  sisteminin  reflektor  fəaliyyətini  artırır.  Çin  cır 
limonu  tənəffüsü  yaxşılaşdırmaqla  ürək-damar  sisteminin 
fəaliyyətini stimullaşdırır. 
Çin  cır  limonu  insanların  əqli  və  fiziki  əməyi  zamanı 
onların  fəaliyyətini,  iş  qabiliyyətini  artırır.  Bu  bitki  təkcə  sağ-
lam  adamlara  deyil,  hətta  gücsüz  (zəif)  və  ruhi  sıxıntı  vəziy-
yətində  də  insanların  iş  qabiliyyətini  artırır  və  müalicəvi  təsir 
göstərir.  Belə  hallarda  Çin  cır  limonunun  toxum  və  ya  mey-
vələrindən  alınan  tozvarı  məhsul  və  ya  tinkturadan  istifadə 
olunur.  Qəbul  edilən  preparatın  təsiri  30-40  dəqiqədən  sonra 
başlayır və 5-6 saat davam edir. Yaxşı olar ki, belə preparatlar 
səhər  acqarnına  və  ya  axşam  yeməkdən  4  saat  sonra  qəbul 
edilsin. Tozvarı məhsulu (həb şəklində) 0,5 q, tinkturanı isə 20-
40  damcı  qəbul  etmək  məsləhətdir.  Ev  şəraitində  Çin 
 
432
limonundan  1:10  nisbətində  tinktura  və  həlim  hazırlanır.  Belə 
məhluldan gündə 2 dəfə 1 xörək qaşığı içilir. Son zamanlar Çin 
cır limonundan  yeni məhsullar – ekstrakt, təbii  Çin limonu ilə 
şə
kərli pürevarı məhsul hazırlanır. 
Çin  cır  limonunu  qəbul  etdikdə  yaddan  çıxarmaq  olmaz 
ki,  həmin  bitki  həyəcan,  yuxusuzluq,  ürək  fəaliyyətinin  pozul-
ması  və  yüksək  qan-  təzyiqi  olanlar  üçün  əks  təsir  göstərir. 
Xroniki qastritdə Çin limonundan istifadə yaxşı nəticə verir. Bu 
zaman Çin cır limonu mədənin sekresiyasını normallaşdırır. Bir 
dəfəyə 2 q Çin cır limonu toxumunun tozu qəbul etdikdə mədə 
ş
irəsinin  turşuluğu  normallaşır.  Xüsusən  də  Çin  cır  limonun 
toxumundan alınan tozvarı məhsul qanlı qastritdə çox səmərəli 
nəticə  verir.  Mədə  ağrıları  dərhal  dayanır  və  mədə  şirəsinin 
turşuluğu  aşağı  düşür.  Çin  cır  limonu  şirəsi  də  istifadə  edilir. 
Xəstələrə gündə 3 dəfə 1 xörək qaşığı şirə içirdilir. 
Müəyyən  olunmuşdur  ki,  Çin  cır  limonu  orqanizmin 
oksigen çatışmazlığına qarşı müqavimətini artırır. Ona görə də, 
Çin cır limonu aşağı atmosfer təzyiqində istifadə oluna bilər. 
Çin cır limonu həm də aşağı qantəzyiqində tətbiq olunur. 
50 nəfər qantəzyiqi aşağı olan hamilə qadınlara 10 gün, gündə 
3 dəfə 10-30 damcı 10%-li Çin cır limonu tinkturası verilmiş və 
həmin  qadınların  qantəzyiqi  normallaşdığından  doğuş  zamanı 
qan itkisi azalmışdır. 
Kakao  –  Какао  –  Cacao.  Kakao  Sterculiaseal 
fəsiləsindən  olan  həmişəyaşıl  kakao  ağaclarının  (Theobroma 
Cacao L.) meyvə toxumlarından (paxlalardan) ibarətdir. Kakao 
ağacı tropik bitki olub, yalnız orta illik temperaturu 22-25
0
C və 
minimal temperaturu 10
0
C olan yerlərdə yetişə bilir. 
Bu  ağacın  vətəni  Mərkəzi  Amerikadır,  buradan  kakao 
paxlası Avropaya gətirilməyə başlanmışdır. 
Hazırda  onu  bir  çox  tropik  rayonlarda  yetişdirirlər.  Ka-
kao ağacı çoxlu miqdarda Qərbi Afrikada (Qana, Nigeriya, Fil 
sümüyü  sahili,  Kamerun  və  s.)  və  Amerikada  (Braziliya, 
Ekvador, Venesuela, Kolumbiya, Dominikan respublikası və s.) 

---