“Koroğlu”nun şeir dili
39
Gözlərinə kül qoyaram,
Ovcuna pul qoyaram.
Nişanlını dul qoyaram,
Bolu,
mən sənin, mən sənin.
Mərd igidlərin gözüyəm,
Dəlilərin əziziyəm,
Bəbir oğlunun özüyəm,
Bolu, mən sənin, mən sənin.
Qızıb sinənə çökərəm,
Əlif qəddini bükərəm,
Üstünə alov tökərəm,
Bolu, mən sənin, mən sənin.
Koroğluyam, iş bitirrəm,
Səni
dünyadan itirrəm,
Başını bədəndən götürrəm,
Bolu, mən sənin, mən sənin.
Bəri başdan deyək ki, bu gəraylıdakı axıcılıq, dərin
lirizm İ.Sadığın diqqətindən yayınmayıb. Müəllif ikinci
bəndin poetik çəkisi barədə yazır: “Bu bənddə bütün
sözlərin gəlişi gözəldi (gözəldir – Ə.T.), hamısı bulaq
suyu kimi axıb gəlir, ancaq bir dənə də söz xətrinə
deyilmiş gəlişi gözəl söz yoxdu (yoxdur – Ə.T.)” (Ocaq
sönər daş inildər. Hoydu, dəlilərim, hoydu. Bakı, 2006,
səh.29).
Yuxarıdakı gəraylının
sintaktik mühiti, semantik
yükü göz önündə olduğu üçün əlavə şərh verməyi gərəkli
hesab etmirik. Obrazlılıq yaratmada iştirak etmiş poetik
Язизхан Танрыверди
40
kateqoriyalar barədə isə bunları söyləmək olar: “a”-nın
assonansı: anacıq, ağlatrmaq...; “b”-nin alliterasiyası: baş,
bədən, Bolu...; şeirdə ahəngdarlığın yaradılması, eləcə də
poetik semantikanın qüvvətləndirilməsi daha çox assonans
və alliterasiya ilə deyil, “Bolu, mən sənin, mən sənin”
misrasının təkrarı ilə reallaşdırılıb (altı dəfə təkrarlanıb):
sintaktik paralelizm qabarıq şəkildə görünür:
Gözlərinə
kül qoyaram // Ovcuna pul qoyaram...; frazeoloji vahidlər
silsiləsi: qollarını bağlatmaq, anasını ağlatmaq, gözlərinə
kül qoymaq, ovcuna pul qoymaq... əlif qəddini bükmək,
üstünə alov tökmək... Bu, sonuncu bənddə qabarıqlığı ilə
müşahidə olunur. Belə ki, dörd misradan üçündə feli xəbər
məhz feli frazeoloji vahidlə ifadə olunub: iş bitirmək,
dünyadan itirmək, başı bədəndən götürmək. Heç şübhəsiz
ki, bu sistemə frazeoloji vahidlərin sonuncu komponent-
lərinin qafiyələnməsi (bağladaram - ağladaram; bitirrəm –
itirərəm...); eyni qrammatik şəkilçi morfemlərinin ardıcıl
olaraq işlənməsi (-ar
2
, -ır
4
, -am
2
)
kimi məsələlər də daxil
edilə bilər.
Dastanın nəsr və nəzm hissələri arasındakı keçidlər,
əsasən, bu cürdür: “Koroğlu sazı basdı döşünə. Başladı,
görək nə dedi:”; “...bağrına basdı. Dedi:”; “...sazı çiynin-
dən aşırıb döşünə basdı, dedi:”; “...üçtelli sazı sinəsinə
basdı, dedi: “...Bəzən isə keçidlərdə belə bir cümləyə
təsadüf olunur: “Saz əvəzində misri qılıncı çəkib dedi:
Yığılsa məxluqat, qurulsa məhşər,
İsrafil surunu çala, qoymaram,
Çəkərəm qılıncı, girərəm meydana,
Uçurdaram, burada qala qoymaram”.
“Koroğlu”nun şeir dili
41
Misri qılıncın sazın əvəzedicisi kimi təqdimi, heç
şübhəsiz ki, dastandakı qəhrəmanlıq semantikasını, Kor-
oğlunun qeyri-adiliyini qabartmağa xidmət edir. Kor-
oğlunun dilindən verilmiş “Bir at, bir qılıncım qardaşım,
dağlar” misrasının ümumi
semantik yükü də dedikləri-
mizi sübut edir.
Amma bu da var ki, dastanda “saz”dan bir silah
kimi, deyək ki, “qılınc” kimi istifadənin təsvirinə də rast
gəlinir: “...Elə bircə onu bildi ki, sazı qalxdı göyə. Nə ki
gücü var, elə çaldı ustanın təpəsinə ki, saz da parça-parça
oldu, ustan ın başı da...”.
Heç şübhəsiz ki, bu cür parçalar
saz müqəddəsliyini yox, real hadisələri, uyğun sintaktik
mühiti əks etdirir.
Aşıq Cünun Koroğlunun ən böyük təbliğatçısıdır.
O, hər yerdə Koroğlunun igidliyindən danışır. Aşıq
Cünuna görə, Çənlibeldə daşdan qala quran da, düşmən-
lərə meydan oxuyan da Koroğludur. O Koroğlu ki,
düşmənin üstünü quş tək aldırır, aslanlar dişindən ov
saldırır, şahların üstünə yeddi
min yeddi yüz dəli ilə getsə
də, döyüş zamanı qabaqda tək durur:
Düşmanın üstünü quş tək aldıran,
Aslanlar dişindən ovlar saldıran,
Xaqanlar başına şeşpər çaldıran,
Qulac qolları buran qoç Koroğludur.
Cünun, əylənibdir ərlər qarşında,
Alaylar boşlanır tər savaşında,
Yeddi min yeddi yüz dəli başında,
Şahlar üstə varan qoç Koroğludur.
Язизхан Танрыверди
42
Koroğlunun dilindən verilmiş bəzi şeirlərdə (“Kor-
oğlunun qocalığı” qolunda) zəmanədən şikayət, bədbin
əhvali-ruhiyyə ifadə olunur: “Titrəyir əllərim, tor görür
gözüm // Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi?..”. Amma
Koroğlu özündə güc taparaq bu cür sarsıntılı anlardan,
psixoloji gərginliklərdən də qurtarmağı bacarır, yenə də
dəlilərini səfərbər edərək coşdurur, yenə də bir dəli nərə
çəkərək düşməni lərzəyə salır:
Siz inanın göhərkana!
Hərəniz dönün aslana!
Basılmayın bəd düşmana,
Qoyun ölən mənim olsun!
* * *
Mərd dayanar,
namərd qaçar,
Meydan gumbur - gumburlanı...
Dəlilərim meydan açar,
Düşman gumbur-gumburlanı...
Dəli nərəli Koroğlu cəsurluğu, igidliyi, eyni
zamanda igidi dəyərləndirməyi bacaran bir obrazdır. Bu,
özünü “Giziroğlu Mustafa bəy” gəraylısında açıq-aydın
şəkildə göstərir. Koroğluya görə, anadan oğul doğulan da,
bu dünyaya tək gələn də, nizəsinin ucu qanlı, dəliləri
dəmir donlu olan da,
hay deyəndə haya, huy deyəndə huya
basan da adlı-sanlı Giziroğlu Mustafa bəydir. O Mustafa
bəy ki, şeşpərinin ucu haçadır, Alapaçası Qıratın qaçma-
sına aman vermir. O Mustafa bəy ki, Koroğlunu çaya