Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 20 ayırmışdır. Bunlardan yaşayış yeri, ləvazimatı, ictimai qayda, adət və s. məfhumları bildirən adları-sözləri göstərmişdir: Ağban ev, dam, alaçıq, çardaq, köşk, seyvan, otaq, taxt, eşik, qala, cəbəxana, dəgirman, mətbəx, ocaq, günlük, şami, ayaq yolu, tövlə ağıl (ağayıl), qaytaban, dügün, toy, duvaq, gərdək, adaxlu, yavuqlu, gəlin, yengə, sağdıç, beşik-kərtmə, yevərmək, donatmaq, doyurmaq, doyum, armağan, sadağa, yığlamaq, dağlamaq, ağırlamaq, baş endirmək, əl açıb (salıb) oynamaq, şadlıq çalmaq, sağraq sürmək, dilbənd salmaq, ov ovlamaq, at səgirtmək, nişana atmaq, aşıq oynamaq, süfrə çəkmək, yüzük keçirmək, alqış, qarğış, ərgənlik, kəsim, pəncyek, ilğar, xərac, əsrük, buyruq, tutsaq, yesir, çəri, çavuş, tümən, ləşkər, yağı, qırım, ortac, oynaş, nökər, naib, dayə, ərən, əvrən, aqınçı, qırış günü, sağış günü, ayna günü, çayır, çəmən, bağ, bostan və s. (2, s.136). Dastanda etnoqrafik leksikaya aid olan silah, yaraq-əslihə və alət adları: Dəynək, çomaq, çəkən, köndər, sapan, gürz, yay, ox, dəmrən, yalman, cida, süngü, qılınc, qalxan, sadağ, qamçı, qəbzə, topuz, biçaq, çaqmaq, sancaq, ələm, tuğ, qanara, çəngəl, iyər, üzəngi, cilov, duşaq, buqağu, yügən, nal, sicim, kəndir, qazan, küpə, külüng, yüzüg, ələk, dağarcıq, badiyə, ayaq, surahi, naqara, zurna, kos, davul, qopuz, aqça, batman, ipək, qulp, qusqun, xaliçə, qalı, keçə, dəstmal, bez, yorğan, döşək, yasdıq və s. (2, s.136). Görkəmli professor Ə.Dəmirçizadə son olaraq monoqrafiyasında göstərir ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının lüğət tərkibi haqqında bəhs açarkən, əlbəttə, lüğət tərkibini təşkil edən sözlərin hər qrupundan danışmaq lazım gələrdi. Lakin biz belə etmədik. Biz burada, daha çox Azərbaycan ümumxalq dilinin təşəkkül etmə dövrünü və prosesini, eləcə də “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları ilə bilavasitə bağlı olan bir sıra məsələləri aydınlaşdı- rmaq nöqteyi-nəzərindən birinci dərəcəli əhəmiyyətli saydığımız söz qruplarından müxtəsərcə bəhs etməklə hələlik kifayətləndik.” (2, s.136- 137). Azərbaycan dilində habelə başqa türk dillərində tarixən işlənmiş bir çox yemək adları da var ki, bəziləri müasir dilimizin lüğət tərkibində müşahidə olunmur. Məsələn, yəxni, top, şişlik, qəylə, qaurma, bazlamac (bozlamac variantınada təsadüf edilir). “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında yemək adlarına bol-bol rast gəlmək olur: Aş, azuq, ayran, süd, qaymaq, penir, qımız, un, yoğurd, köməc, ətmək, şülən, şişlik, sucu, yəxni, boğma, bozlamac, şərab və s. “Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində işlənmiş bir çox yemək adlarının təhlilini vermək istərdik. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının səyfələrindən gətirdiyimiz bəzi parçalarda şişlik sözü geniş işlənmişdir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 21 Ağayıldan tümən qoyun vergil,- Bu oğlana şişlig olsun, ərdəmlidir! /FZ,SƏ, KDQ,s.36/ Ağayılda tümən qoyun sənin, gedər, Mənimdə içində şişligim var, [Qomağım] yoq qırq namərdə! Ağ üzlü, ala gözlü gəlin sənin 1 gedərsə, Mənim dəxi içində nişanlım var, /FZ,SƏ, KDQ,s.41/ “Yəxni” sözünün “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında qovurma (qourma şəklində işlənmişdir) mənasında işlənməsinə təsadüf olunur: kəsə-kəsə yeməkə yəxni yaxşı (FZ,SƏ, KDQ,s.96); “Oğulluları ağ otağa, qızluyu qızıl otağa, oğlı-qızı olmuyanı qara otağa qondurun 1 , qara keçə altına döşən 1 , qara qoyun yəxnisindən önünə gətürün 1 ; yersə-yesün, yeməzsə, tursun-getsün. Anun 1 kim oğlı-qızı olmuya, tən 1 ri-təala anı qarğayubdur, biz dəxi qarğarız” – demiş. Gəlubəni qarşuladılar, qara otağa qondurdılar, qara keçə altuma döşədilər, qara qoyun yəxnisindən ögimə götürdilər. “Oğulı-qızı olmıyanı tən 1 ri-təala qarğayıbdır, biz dəxi qarğarız, bəllü, bilgil” – dedilər. “Səndənmidir, bəndənmidir, tən 1 ri-təala bizə bir yetiman oğıl verməz, nədəndir?” – dedi. Soyladı... (FZ.SƏ. KDQ,s.35) Naxçıvan şivələrində “yəxni” sözü “soyutma ət” xörəyi mənasında bu gün də işlənir. Dastanda bu günümüz üçün arxaizm qəlibində olan”şülən” sözü daha çox qədim bir adət və mərasimlə bağlı olan və bütün xalqa verilən ümumi ziyafət mənasında işlənmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında işlənən yemək adlarından biri də “aş” sözüdür. Dastanda “aş” sözü ümumiyyətlə, “yemək, xörək” mənasını verir:Umanına-usanına aş yedirdim (KDQ, s. 73). “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında “bazlamac” sözünə “sac üstdə fətir” mənasında rast gəlirik: gəldin ol kim soldıran soydur, sapadanca yerindən uru turar, əlin-yüzün yumadan toquz bazlamac ilən bir küvlək yoğurd gəvəzlər toyınca tıqa-basa yeyər, əlin bögrinə urar, aydır. (s. 33). Məqalənin əvvəlində göstərmişdik ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında “şişlig” sözü də gen-bol işlənir. Burada “şişlig” sözü bu gün işlətdiyimiz “kabab” yemək adını əvəz etmişdir. Tarixi inkişaf nəticəsində şişlik türk- Azərbaycan mənşəli söz yerini “kabab” fars məbşəli sözə güzəşt etmişdir. Rus tədqiqatçısı V.V. Poxlyobkin isə tarixi faktlara, məxəzlərə əsaslanmadan belə söyləyir: “Şaşlıq” sözündə (o, başqa xörək adlarından da bəhs etmişdir – İ.M.) isə Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|