Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 5 Türk dilləri İslam Sadiq. Şumer və türk dillərində ilk sözlər və səs artımı yolu ilə söz yaradıcılığı .......................................................344 Aynel Məşədiyeva. Türk dillərində feili bağlamaların və feili sifətlərin öyrənilməsinin nəzəri problemləri..........................355 Elçin İbrahimov. Türkiyədə əlifba siyasəti..................................363 Resenziya Elçin Məmmədov. “Dünya dillərində homogen sözlər” ..............369 Gülsüm Hüseynova. Dəyərli tədqiqat ......................................... 374 Personalia Qüdrət Cəfərov – 80.................................................................... 376 Azərbaycan dialektoqrafiyası – 60 ............................................ 380 Məqalə müəlliflərinin nəzərinə .................................................. 388 D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 6 Dil tarixi və dialektologiya Möhsün Nağısoylu AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik dr_mohsun@yahoo.com Orta əsrlərdə Azərbaycan türkcəsini zənginləşdirən qaynaqlar haqqında * (I məqalə) Açar sözlər: dilin zənginləşməsi, tərcümələr, lüğətlər, “Kəvamilüt- təbir”, söz yaradıcılığı Ключевые слова: обогащение языка, переводы, словари, “Кавамил ат-табир”, словообразование Key words: enrichment of the language, translations, dictionaries, "Kavamil at-tabir", word formation Orta əsrlərdə Azərbaycan milli ədəbi dilini-türkcəni yaşadan, onu zənginləşdirən və bu böyük mənəvi irsi gələcək nəsillərə çatdıran, təbii ki, birinci növbədə söz ustaları – şairlər, yazıçılar olmuşlar. Bu baxımdan doğma ana dilində yazıb-yaradan ilk Azərbaycan şairləri sırasında İzzəddin Həsənoğlunun, xüsusilə də Qazı Bürhanəddinin yaradıcılığı böyük əhəmiyyət daşıyır.Məlum olduğu kimi, qaynaqlarda İ.Həsənoğlunun türkcə və farsca divanları haqqında bilgilər verilsə də, şairin türkcə üç şeiri, farsca isə bir şeiri günümüzə qədər çatmışdır. Həsənoğlunun “Apardı könlümü...” sözləri ilə başlayan məşhur qəzəlinin cilalanmış və mükəmməl poetik dili və bunun sübutu olaraq şeirdə işlənmiş məcazlar və frazeologizmlər (“apardı könlümü”, “başımdan getmədi”, “şirin söz” və s.) türkcənin qədim tarixindən xəbər verir (1, 160-161). Orta əsrlərdə Azərbaycan milli ədəbi dilinin inkişafında və zənginləşməsində İmadəddin Nəsimi və Məhəmməd Füzuli kimi böyük söz ustalarının misilsiz xidmətləri olmuşdur (bax: 1, 199-235; 296-391). * Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir – Qrant № EİF-KETPL-2-2015-1(25)-56/46/5. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 7 Orta əsrlərdə Azərbaycan türkcəsinin yeni söz və ifadələrlə zənginləşməsində müstəsna rolu və xüsusi çəkisi olan qaynaqlar sırasında aşağıdakıları da ayrıca olaraq qeyd etmək lazımdır: 1. Sözügedən dövrdə ərəbcədən, xüsusilə də fars dilindən tərcümə olunmuş əsərlər; 2. Həmin dövrə aid farsca-türkcə lüğətlər. Azərbaycan türkcəsində olan klassik tərcümə əsərlərinin çoxu XV- XVI yüzilliklərin məhsuludur və həm nəzmlə, həm də nəsrlədir. Əsasən, dini, bədii və fəlsəfi mövzuları əhatə edən ilkin tərcümə örnəkləri canlı xalq danışıq dilində qələmə alınmışdır, məhz buna görə də ədəbi dil tarixinin araşdırılması üçün zəngin material verir. Bu baxımdan orta əsrlərdə fars dilindən Azərbaycan türkcəsinə nəsrlə edilmiş tərcümələr xüsusilə əhəmiyyətlidir. Belə ki, klassik tərcümə əsərlərinin bir çoxu eyni zamanda Azərbaycanda milli ədəbi dilin yeni söz və terminlər hesabına zənginləşməsi prosesini qabarıq şəkildə əks etdirən dəyərli qaynaqlardır. Buna nümunə olaraq Xızır bin Əbdülhadi Bəvazicinin 955/1548-ci ildə fars dilindən tərcümə, etdiyi “Kəvamilüt-təbir” kitabını göstərmək olar (bax: 18). Yuxuyozmaya dair ensiklopedik səciyyə daşıyan bu tərcümə əsərində mütərcimin söz yaradıcılığı sahəsindəki səmərəli fəaliyyətinin nəticəsi, daha doğrusu, yazılı ədəbi dilin zənginləşməsinin göstəricisi olan bir sıra leksik vahidlər yer almışdır. Kitabın mütərcimi Bəvazicinin fars dilindən hərfi tərcümə yolu ilə özünün yaratdığı çoxlu sayda leksik vahidlər quruluşca həm düzəltmə, həm də mürəkkəb sözlərdir. Bu qəbildən olan düzəltmə sözlərin bir çoxu -ıcı, -ici şəkilçisinin köməyi ilə düzəlmişdir. Onlardan bir neçəsinə (farsca orijinalları ilə birgə) nəzər salaq: Xanənde-oqıyıcı. Müasir ədəbi dilimizdə yalnız müğənni, xanəndə anlamında işlənən farsmənşəli xanənde sözü bu dildə tarixən bir neçə məna daşımışdır: 1. oxucu, oxuyan, mütaliə edən; 2. müğənni, xanəndə; 3. dəvət edən, dəvətçi, 4. savadlı. Sözün sonuncu iki mənası fars dili üçün arxaik səciyyə daşıyır (8,I,951). “Kəvamülüt-təbir”in farsca orijinalında bu söz birinci mənada işlənmişdir. Xanənde quruluşca düzəltmə sözdür: xandən (burada: oxumaq, mütaliə etmək) felinin kökü xan və -ənde şəkilçisindən ibarətdir. Fars dilində çox işlək olan -ənde şəkilçisi feil kökünə qoşularaq, əsasən, feili sifət düzəldir: binənde (görən, tamaşaçı), cuyənde (axtaran), rəvənde (gedən) və s. Bəvazicinin xanənde sözünün qarşılığı kimi işlətdiyi oqıyıcı sözü də istər mənaca, istərsə də quruluşca onun farsca əsli ilə tam üst-üstə düşür. Belə ki, oxuyan, mütaliə edən anlamında işlənmiş bu söz də Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|