D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
24
da aparıcı rol oynamasına və müxtəlif amillər, əlaqə və münasibətlər
nəticəsində bir çox başqa dillərə də keçməsinə (əvvəlcə ekzotik sözlər,
sonradan isə alınmalar kimi) səbəb olmuşdur.
ƏDƏBİYYAT:
Araslı Həmid. Azərbaycan ədəbiyyatı: tarix və problemləri. Bakı,
Gənclik, 1998
Dəmirçizadə Ə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, “Elm”,
1999
Kitabi-Dədə Qorqud (tərtibçiləri F.Zeynalov və S.Əlizadə) Bakı, 1988
В.В. Похлебкин. Национальные кухни наших народов. М., 1983
Асланов В.И. Историцеская лексикология азербайджанского языка.
Док. дисс. Баку, 1973
Исмайл Маммадли
Место материально-духовной лексики в словарном
составе эпоса «Книги Деде Коркута»
Резюме
«Книга Деде Коркута» один из самых древних памятников
общетюркской устной литературы. Дастан по своей структуре
состоит из синтеза поэзии и прозы. В этом произведении особое
внимание привлекают средства художественной изобразительности,
а также этнографические термины и выражения. В докладе к
исследованию привлечены лексические единицы из сказаний эпоса,
анализированы лексико-семантические оттенки слов и названий
традиционно-обрядовых церемоний.
Ismail Mammadli
Material-spiritual Lexicology in the Vocabulary of
“The Book of Dada Gorgud”
Summary
“The Book of Dada Gorgud” is one of the most ancient monuments
in Turkic oral literature. According to the epos structure it consists of
versification and prose. In the poetical parts illustrated art, expression,
colorful ethnographic terms and phrases attracks the attention. In the
lecture lexicological units used in the parts of “The Book of Dada
Gorgud” are investigated and lexical-semantic meanings, traditional
names are analyzed.
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
25
Gülsüm Hüseynova
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,
filologiya üzrə elmlər doktoru,
gulsum.huseynova27@mail.ru
İran dillərində hal kateqoriyası
Açar sözlər: kateqoriya, hal, vasitəsiz hal, ümumi hal, əsas hal,
vasitəli hal, fleksiya
Ключевые слова: категория, состояние, косвенное состояние,
общее состояние, основное состояние, прямое состояние, флексия.
Key words: category, condition, indirect condition, common
condition, main condition, direct condition, flexes.
İsmi qrammatik kateqoriyalar arasında hal özünəməxsus yer
tutmaqla yanaşı, istər təyin olunmasına, istər qrammatik və linqvistik
statusuna, istərsə də ifadə üsullarına münasibətdədaim elmi mübahisələr
doğuran kateqoriyadır. Bu kateqoriya dilə dair elmi-nəzəri fikirlərin irəli
sürüldüyü ən qədim dövrlərdən diqqəti cəlb etmişdir. Aristotel rabitəli nitqdə
adların rast gəlinən və addan fərqlənən formalarına münasibət bildirərkən
yazmışdır:«Nə insandır, nə addır. Onu adlandırmaq olmur. Çünki o nə
nitqdir, nə də inkar. Qoy qeyri-müəyyən ad adlansın. «Filonun», «Filona» və
buna oxşar olanlar ad deyil, adların hallarıdır” [1, s. 92].
Hal barədəən qədim fikir hind alimi eramızdan əvvəl V-II əsrlərdə
yaşaması güman edilən Paniniyə aiddir. Onun “Səkkizlik” (səkkiz kitab)
əsəri sanskrit qrammatikasına həsr olunmuşdur və burada ad formasının
cümlədə dəyişməsinə görə 7 hal – adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, alətlik,-
ablativ, yerlik hallarıqeyd olunmuşdur [2, s. 79].
Hal sisteminə universal linqvistik hadisə kimi baxılmamış, hər bir
dilin hal sisteminin yaradılmasına fərdi şəkildə yanaşılmışdır. Müasir
dilçilikdə hal kateqoriyasına dair araşdırmalarda ziddiyyətli və mübahisə
doğuran fikirlərin çoxluğunun bir səbəbini də bunda axtarmaq olar.
L.Yelmslev adların cümlədə dəyişmə səbəblərini öyrənərkən
müxtəlif dillərdə sözlərin mümkün əlaqə modellərini qurmuş və 216
nəzəri mümkün hal müəyyənləşdirmişdir. Bu hallardan hər biri müvafiq
məna əsasında təyin edilmişdir[3, s. 57]. Qeyd edək ki, L.Yelmslev
mümkün nəzəri halları təyin edərkən mənaya əsaslanmışdır və
ümumiyyətlə, sözlərarası əlaqə məna ilə bağlıdır. Təsadüfi deyil ki, hal
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
26
konsepsiyasının banisi sayılan Ç.Fillmor da halı məna münasibətlərini
yaradan vasitə olduğunu qəbul etmişdir.Ç.Fillmor altı hallıq sistem
qurmuşdur [4, s. 404-405]. Hal sistemi sonralar da ardıcıl olaraq tədqiq
edilmişdir. Bu tədqiqatlarda həm konkret dilin hal sisteminin
qurulmasına, həm də ümumiyyətlə, hal anlayışının təyin edilməsinə həsr
edilmişdir. Ümumiyyətlə, dilçilikdə hala aid araşdırmalar kifayət qədər
çoxdur. Hal kateqoriyasına xeyli sayda tərif verilmiş, bu anlayış izahla
təyin olunmuşdur. «Hal söz birləşmələrində və cümlədə isimlərin başqa
sözlərləəlaqəsini göstərən qrammatik kateqoriyadır. Hal şəkilçiləri
qoşulduqları sözləri cümlənin başqa üzvləri ilə bağlayır, başqa sözlə,
onlar arasında sintaktik əlaqə yaradır»[5, s. 48]. O.S.Axmanovanın
lüğətində hala belə tərif verilir: “Hal – ismin adlandırdığıpredmetin gerçək-
liyin digər predmetlərinə münasibətini ifadə edən və deməli həmin ismin hal
kateqoriyaları formasında cümlənin digər üzvlərinə münasibətini müəyyən
edən qrammatik kateqoriyadır. Hallanma isə ismin və digər substantiv
sözlərin hallar üzrə dəyişmə paradiqmasıdır” [6, s. 416].
M.Hüseynzadə hal barədə yazmışdır: «İsimlərin hallanması formaca
morfoloji, vəzifəcə sintaktik tələblərdən irəli gəlir. Daha doğrusu, hallanma
qrammatikanın həm morfoloji bəhsinə, həm də sintasis bəhsinə aid bir
məsələdir. Morfologiya bəhsində ismin yalnız hal şəkilçilərindən danışmaq
mümkündür»[7, s.53].
"İsimlərin halları onların dəyişmə formasıdır. Bu da istər cümlədə,
istərsə də müəyyən tərkib daxilində feillərin və başqa sözlərin tərkibindən
(idarəsindən) asılı olaraq meydana gəlir. Bunu daha yaxşı başa düşmək üçün
Azərbaycan dilində ismin adlıq halı ilə başqa hallarını müqayisə etmək
kifayətdir. Məsələn, kitab, kitabın, kitaba, kitabı, kitabda, kitabdan sözlərini
nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, kitab sözü ismin adlıq halında daha çox
müstəqildirsə, qalan hallarda bu müstəqillik yoxdur" [8, s.187].
«Azərbaycan dilində hal kateqoriyası hallana bilən sözləri əhatə
edir. Hallana bilən sözlər söz birləşməsi və cümlə daxilində fel, qoşma və
adların (ismin, sifətin, sayın, əvəzliyin, o cümlədən zərfin) tələbinə görə
müxtəlif formalara düşür. Bu zaman hallanan sözlərin qəbul etdiyi
şəkilçilər hal şəkilçiləri olur»[9, s. 152].
Hala müxtəlif tərif və izahların verilməsi məsələsi də tədqiqatçıların
diqqətindən yayınmamışdır. Məsələn, R.Heydərov yazır: “Hal kateqori-
yasına dilçilikdə müxtəlif təriflər verilsə də, prosesin özü digər sözlərin
(əsasən, fellərin) tələbi ilə ismin, və digər isimləşmiş sözlərin bir haldan
digər hala düşməsi ilə səciyyələnir. Dünya dilçiliyində hal kateqoriyasına
münasibət fərqlidir. Belə ki, müxtəlif dillərdə halların sayı tam fərqli
Dostları ilə paylaş: |