Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
14 
 
mürəkkəb  sözünün  özü  və  farsca  əsli  də  maraq  doğurur.  Belə  ki,  bu 
sözün  farscası  sərhəngsər(baş)  və  həng(alay)  isimlərindən  ibarətdirvə 
fars dilində sərkərdə, alay başçısı mənalarında işlənir (28,II,1879). Bəva-
zicinin işlətdiyi çəribaşı mürəkkəb sözü də eyni sözlərdən - çəri (qoşun) 
və baş  isimlərindən ibatərdir. Fərq yalnız bu sözlərin yerindədir: sərhəng 
sözündənfərqli  olaraq,  onun  türkcəsində  baş  ismi  öndə  yox,  sondadır. 
Lakin  bu  quruluş  fərqinə  baxmayaraq,  Bəvazicinin  olduqca  uğurlu 
seçdiyi  çəribaşı  leksemi  sərhəng  sözünün  daşıdığı  mənaya  tam  uyğun 
gəlir  və  onun  mütləq,  birbaşa  qarşılığı  sayıla  bilər.  Bunu  həmin  sözün 
tarixən türk dillərində eyni mənada işlənməsi də sübut edir. Çəribaşı sözü 
qədim  türk  mətnlərində  işlənməsə  də,  bu  sözün  birinci  tərəfı  (çeriq) 
qeydə alınmışdır (25,144).  XIV-XVIII əsrlərə aid türkdilli yazılı abidə-
lərdə  də  bu  söz  bol-bol  işlənmişdir  (30,II,864-865).  Maraqlıdır  ki,  Əs-
Sihahda(10,91),  eləcə  də  Miftahül-lüğə  (XV  əsr)  və  Lüğəti-Nemətullah 
(XVI  əsr)  adlı  farsca-türkcə  sözlüklərdə  sərhəng  sözünün  qarşısında 
çəribaşı  yazılmışdır  (30,II,864-865).  Orta  yüzilliklərə  aid  yazılı 
abidələrdə  eyni  mə'nada  çəri  bəgi  ifadəsi  də  işlənmişdir  (20,II,866). 
Həsən  Zərinəzadə  Səfəvilər  dövründə  farsca  yazılmış  iki  tarixi  əsərdə 
eyni mənada alaybeygi sözünün də işlənməsini göstərir (22, 147). Qeyd 
edək  ki,  həmin  dövrdə  başı  tərkibi  ilə  düzəlmiş  onlarca  mürəkkəb  söz 
nəinki  dilimizdə  işlənmiş,  hətta  fars  dilinə  də  keçmişdir.  Məsələn: 
avçıbaşı,  qapuçıbaşı,  qurçibaşı,  eşikağasıbaşı,  saruqçıbaşı,  topçıbaşı, 
tofəngçibaşı,  keşikçibaşı,  minbaşı,yüzbaşı,  çavoşbaşı,  sübaşı  vəs.  (22, 
160,162,168,181,247,271,310,318,341,343,390,415).  Sonuncu  söz  - 
sübaşı  da  çəribaşi  sözününsinonimidir.  Bu  söz  qədim  türk  mətnlərində 
(25,516)  və  "Əs-Sihah”  lüğətindədə  (10,55)  işlənmişdir.  Bütün  bunlara 
baxmayaraq,  çəribaşı  sözü  çağdaş  ədəbi  dilimiz  üçün  arxaik  sayıldığı 
kimi,  başı  tərkibi  ilə  düzəlmiş  başqa  sözlər  də  dilmizdə  vətəndaşlıq 
hüququ qazana bilməmiş və unudulmuşdur. 
 
ƏDƏBİYYAT: 
 
1. Akademik Tofiq Hacıyev Seçilmiş əsərləri 1. I hissə. Bakı, Elm, 2016 
2.  Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı: Elm, 1964 
3. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. I-IV cildlər.  
4. Ergin Muharrem. Dede Korkut Kitabı. I cilt, Ankara: 1958. 
5.  Əsirəddin  Əbu  Həyyan  əl-Əndəlusi.  Kitab  əl-idrak  li-lisan  əl-ətrak 
(Ərəbcədən  tərcümə  edəni:  akademik  Ziya  Bünyadov).  Bakı, 
Azərnəşr, 1992 

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
15 
 
6.  ƏləsgərovaTeyyibə,  SadıqovaCəmilə.  Hüsaməddin  Xoyi.  Töhfeyi-
Hüsam. Bakı: Elm, 1996.  
7. Fərhəng-e feşorde-ye Soxən. Be sərpərəsti-ye doktor Həsən Ənvəri I-II 
cildlər. Tehran, 1382/2003 
8. Hacıyeva Zəminə. Suli Fəqih. Yusif və Züleyxa. Bakı, Maarif, 1991 
9.  Hinduşah  Naxçıvani.  Əs-Sihah  əl-əcəmiyyə.  Elmi-tənqidi  mətnin 
tərtibçiləri: Cəmilə Sadıqova və Teyyibə Əsgərova. Bakı: Şərq-Qərb, 
1993.  
10. Hübeyş Tiflisi. Kamilüt-təbir. Əlyazma. AMEA Əlyazmalar İnstitutu: 
B-4246 
11.  Xızır  Bəvazici.  Kəvamilüt-təbir.  Əlyazma.  AMEA  Əlyazmalar 
İnstitutu: D-13 
12. Mirzəzadə Hadi. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, ADU, 
1990 
13.  MövləviRüstəm.  Töhfətül-əxvan.  Çapa  hazırlayan:  Firuz  Refahi 
Ələmdari. Tehran, 2016. 
14. Nağısoylu Möhsün. Orta əsrlərdə Azərbaycanda tərcümə sənəti. Bakı, 
Elm, 2000 
15.  Nağısoylu  Möhsün.  XVI  əsr  Azərbaycan  tərcümə  abidəsi 
“Şühədanamə”. Bakı. Nurlan, 2003 
16. Nağısoylu Möhsün. Şirazinin “Gülşəni-raz” tərcüməsi. Bakı, Nurlan, 
2004. 
17. Nağısoylu Möhsün. XVI əsr Azərbaycan tərcümə əsəri “Kəvamilüt-
təbir”. Bakı, Elm və təhsil, 2011 
18.  NağısoyluMöhsün.  Orta  əsrlər  Azərbaycan  lüğətçiliyinə  bir  baxış/ 
AMEA Dilçilik İnstitutunun əsərləri, 2016, №1, s. 5-18.  
19. Nişati. Şühədanamə. Əlyazması. AMEA Əlyazmalar İnstitutu: M-259 
20. Şühədanamə. AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, əlyazma: 
M-259. 
21.  Zərinəzadə  Həsən. Fars dilində Azərbaycan  sözləri.  Bakı.  Azərbay-
can SSR EA nəşriyyatı, 1963 
22. Абдуллаев Т.А. Тюркоязычный памятник XVI века “Кавамил ат-
табир”  Хызыра  ибн  Абдулхади  ал-Бавазиджи  и  его  лексика. 
Канд. дисс. Баку, 1991 
23. Будагов Л.Э. Сравнительный словарь тюркских наречий. Т. I-II, 
Санкт-Петербург, 1869-1871 
24. Древнетюркский словарь. Л., Наука, 1969 

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
16 
 
25.  Изысканный  дар  тюркскому  языку.  Введение,  лексико-
грамматический  очерк,  перевод,  глоссарий,  грамматический 
указатель Е. И. Фазылова и  М.Т Зияевой. Ташкент: Фан, 1978.  
26.  Наджип  Е.  Н.  Историко-  справнительный  словарь  тюркских 
языков. XIV века. Книга I , Москва; Наука, 1979. 
27.  Персидско-русский словарь (под редакцией Ю.А. Рубинчика). т 
I-II, Москва, 1970 
28. Турецко-русский словарь. Москва, Наука, 1980 
29. XIII  Asırdan Günümüze  Kadar Kitaplardan  Toplanmış  Tanıklarıyle 
Tarama Sözlüğü. I-VI ciltler. Ankara, 1941-1945. 
 
Мохсун Нагисойлу 
Источники обогащения лексики азербайджанского языка 
(средние века) 
Резюме 
 
Среди важных источников обогащения азербайджанского язы-
ка  новыми  словами  и  терминами  в  средние  века  важное  значение  
имеют  переводы произведений  с персидского языка и классические  
арабо-турецкие  и персидской турецкие словари. С этой точки зрения 
особо  важным  источником    является  «Кавамилют-тябир»  («Самый  
совершенный  сонник») Бявазиджи  (XVI в.). Путём  калькирования с 
персидского языка Бявазиджи создал ряд новых  составных и сложных 
слов,  а  также  впервые  использовал  их    в  письменном  литературном 
языке.  Эти  слова  созданы  при  помощи  аффиксов    -ıcı,  -ici  и  в  
современном  азербайджанском языке эта группа  слов, относящаяся к 
архаизмам,  привлекает  особое    внимание.  В  статье  анализируются 
некоторых  составные  и  сложные  слова  тюркского  происхождения, 
созданные Бявазиджи в процессе словотворчества. 
 
Mokhsun Naghisoylu 
Enrichment sources of the Azerbaijani language vocabulary 
(The Middle Ages) 
Summary 
 
Among  the  most  important  sources  of  enrichment  of  the 
Azerbaijani  language  words  and  terms  in  the  Middle  Ages,  works 
translated  from  Persian  in  this  age  and  classical  Arabic-Turkish  and 
Persian-Turkish dictionaries are especially have great importance. From 

---