Microsoft Word N. Z. Ismay?lov Atmosferdenkenar astronomiya derslik doc
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.7. Rentgen mənbələrinin xassələri
- Normal ulduzlar.
- RS Köpəklər tipli dəyişən ulduzlar
- Tutulan-qoşa ulduzlar.
- Alışan ulduzlar və T Buğa tipli ulduzlar.
- İfratyeni qalıqları.
- Fon şüalanması .
75 görə çox yüksək ener$i toplaya bilər. Məsələn, belə hadisələrdən biri ifratyeni ulduzların alışması zamanı partlayış prosesləri ola bilər. Deyilən fikri söyləməyə əsas verən iki müşahidə faktıdır – Qalaktika və Günəş kosmik şüalarının mövcud olması. Günəş kosmik şüalanması Günəş alışmaları nəticəsində, Qalaktika kosmik şüalanması isə Qalaktikada olan ifratyenilərin alışması nəticəsində yaranır. 2-ci fəsildə deyildiyi kimi, kosmik şüalanma əsasən yüklü zərrəciklərdən – protonlardan, elektronlardan, α – zərrəciklərdən və kiçik miqdarda daha ağır nüvələrdən ibarətdir. Kosmik şüaların ener$i paylanması qüvvət üstlü xarakterə malikdir, ona görə də məntiqi olaraq belə demək olar ki, qüvvət üstlü xarakterə malik şüalanma verən bütün astrofiziki obyektlərdə zərrəciklər qeyri-isilik prosesləri nəticəsində sürətlənir. Bütün yüklü zərrəciklər içərisində ən böyük şüalanma qabiliyyəti elektrona məxsusdur. Bu şüalanma mexanizmlərindən ən effektivi maqnit sahəsində elektronun sinxrotron şüalanmasıdır. Elektronlar qüvvət üstlü ener$i paylanmasına maliksə optik nazik sinxrotron şüalanma da qüvvət funksiyası olar:
2 1 0 0 ) ( − − =
v v v v I I (4.6.5)
Sinxrotron mexanizmlə kvazarların və aktiv nüvəli qalaktikaların radioşüalanması və Krabşəkilli dumanlıqda olan pulsarın rentgen oblast da daxil olmaqla bütün spektri yaxşı izah oluna bilir. Bir çox astrofiziki obyektlərin rentgen şüalanması qüvvət üstlü xarakter daşıyır, ona görə də onların şüalanması sinxrotron hesab edilir. Bununla yanaşı, Kompton effekti hesabına yüksək dərəcədə qızmış plazma da qüvvət üstlü xarakterdə spektr verə bilər. Bu qüvvət
76
funksiyalarının hansının istilik, hansının isə qeyri-isilik hesabına baş verməsini yoxlamaq üçün, bu şüalanmalarda polyarlaşma dərəcəsi ölçülməlidir. Sinxrotron şüalanmada polyarlaşma dərəcəsi 20-30%-ə çata bilər ki, bu da sinxrotron radiospektrdə həqiqətən də müşahidə olunur. Səpilən elektronlardan şüalanma 12%-dən çox olmamalıdır. Təəssüf ki, hələlik indiki texnika ilə kosmik obyektlərin rentgen şüalanmasının polyarlaşması ölçülə bilmir.
Rentgen oblastında kosmosun ən geniş müşahidəsi (xülasəsi) «Uxuru» və «Eynşteyn» peykləri vasitəsi ilə aparılmışdır. «Uxuru»- nun 4-cü kataloqu 339 obyektin şüalanması haqqında məlumata malikdir. 4.7.1-ci şəkildə bütün səma üzrə qalaktik koordinat sistemində bu mənbələrin yeri göstərilmişdir.
77 Şəkil 4.7.1. Göy sferində rentgen şüalanma mənbələrinin paylanması.
Ən parlaq mənbələr qalaktika ekvatorunun mərkəzi ilə ±20° aralığında toplanmışdır. Buradan aydın olur ki, onların əksəriyyəti məhz bizim Qalaktikaya məxsusdur. Qaloda yerləşən zəif mənbələr əsasən bizim Qalaktikadan kənarda yerləşən mənbələrdir. Rentgen şüalanması mənbələrinin tədqiqi göstərmişdir ki, əksər müxtəlif tip obyektlər az və ya çox miqdarda rentgen şüalanma verir. Aşağıda əsas rentgen şüalanma mənbələrinin xassələrini veririk. Günəş. Rentgen şüalanma xromosfer alışmaları zamanı və tacda şüalanır. Tacın rentgen oblastda işıqlığı 10 -6 - 10
-7 L (L = 3.86·10 33
Normal ulduzlar. Rentgen şüalanma əsasən tacla bağlıdır. Rentgen işıqlığın optik işıqlığa nisbəti O-B ulduzlarda 10 -6 - 10 -8 – dan M0 ulduzlara qədər 10 -3 - dək artır. Bu dəyişmə onunla bağlıdır ki, tacın şüalanması maqnit sahəsinin intensivliyi ilə bağlıdır, maqnit sahəsi konvektiv örtük tərəfindən yaranır, konvektiv örtüyü ən böyük olan ulduzlar isə daha soyuq ulduzlardır.
. Bu tip tutulan dəyişən ulduzlarda aktivliyə səbəb ulduzun səthində ləkələrin olmasıdır. Əsas komponentdə alışmalar zamanı Günəşdə olduğu kimi, aktiv oblastlarla bağlı olan yüksək temperaturlu tacda rentgen şüalanması yaranır. Sabit rentgen işıqlığı L x
∼ 10 30 erq/san (Kapella) – 10 32
bir neçə dəfə artır. Tutulan-qoşa ulduzlar. Bəzi qoşa ulduzlarda komponentlərdən biri güclü ulduz küləyinə malik olur. Külək maddəsi ikinci ulduzla toqquşmada zərbə cəbhəsi yaradır. Zərbə cəbhəsinin arxasında
78
temperatur ∼10
6 K çatır və belə temperaturda maddə rentgen oblastda şüalandırır. Məsələn, Əlqol (β Per) üçün L
∼ 10 30 – 10
31 erq/san təşkil edir.
UV cet tipli alışan ulduzlar və baş ardığıllığa çatmamış cavan T Buğa tipli ulduzlar da rentgen şüalanma mənbələridir. Rentgen şüalanma yaranması alışan ulduzlarda alışma zamanı maqnit aktivliyi ilə izah oluna bilər. T Buğa tip ulduzlarda rentgen şüalanmanın yaranma mexanizmi tam aydın deyil. Maqnit akkresiya modelinə görə maqnit sahəsi ulduzətrafı diskdə toplanan maddəni istiqamətləndirərək ulduzun lokal bir səthinə yönəldir. Nəticədə zərbə cəbhəsi və yüksəktemperaturlu zonadan rentgen şüalanması baş verir. Sabit rentgen şüalanması bu tip obyektlərdə L
∼ 10 30 – 10
31 erq/san olur, rentgen və optik işıqlanmaların nisbəti ~10 -3 tərtibindədir, lakin alışma zamanı bu nisbət artır. İfratyeni qalıqları. Bütün ifratyeni ulduz alışmasının qalıqları rentgen şüalanma mənbəyidir. Belə qalıqlar rentgen şüalanmasına görə bir neçə tipə ayrılır. Mərkəzində aktiv pulsar olan və plerionlar adlanan qalıqlar daim sürətli elektronlar mənbəyidir və sinxrotron mexanizm əsasında rentgen şüalanma yaradır. Buna misal nisbətən cavan Krabşəkilli dumanlığı göstərmək olar. Nisbətən daha yaşlı ifratyeni qalıqlarında rentgen şüalanması qalıq maddə ilə ulduzlararası maddənin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranır. Zərbədən yaranan cəbhədə temperatur 10 7 °K –ə qədər qıza bilər. Krabda rentgen işıqlığı 10 37 erq/san, örtüklü qalıqlarda 10 34 -10
35 erq/san çatır.
Yüxarıda qeyd olunduğu kimi, bütün səma zəif rentgen şüalanması mənbəyidir. Yumşaq rentgen oblastında bu şüalanma ∼10 6
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|