Microsoft Word N. Z. Ismay?lov Atmosferdenkenar astronomiya derslik doc

 

83

maqnit qüvvə xətləri boyunca ağ cırtdanın maqnit qütblərinə toplanır. 

Bu sistemlər rentgen pulsarlara bənzəyir. Spektrin optik oblastı 

siklotron mexanizmi ilə şüalanmaya uyğundur, ona görə də şüalanma 

çox polyarlaşmışdır (polyar anlayışı buradan irəli gəlir). Rentgen 

şüalanma maqnit qütblərində  zərbə dalğasının tormozlanması 

prosesində  və elektronların maqnit sahəsində siklotron şüalanması 

nəticəsində baş verir. Belə obyektlərdən  ən populyarı olan HM Her 

sistemində rentgen işıqlıq 4·10

32

 erq/san –dir.  

2.  Aralıq polyarlar və ya DQ Her tipli sistemlər. Belə sistemlərdə 

maqnit sahəsi  H 

∼ 10

7

 Gs-a çatır, Alven radiusu Roş  səddindən bir 

neçə  dəfə çoxdur. Belə sistemdə akkresiya diski yaranır, və disk 

böyüyərək ölçüsü Alven radiusuna gəlib çatır. Bundan sonra disk  

dağılır və hadisələr polyarlarda olduğu kimi davam edir. 

3. Yeniyəbənzər və cırtdan yeni ulduzlar. Ağ cırtdanın maqnit sahəsi 

bu sistemlərdə maddə axınına ciddi təsir göstərə bilmir, ona görə 

akkresiya diski ağ  cırtdanın səthinə  qədər gəlib çatır. Rentgen 

şüalanma ağ  cırtdanla akkresiya diski arasındakı qatda yaranır. Bu 

qatda diskdəki maddənin sürəti Kepler sürətindən ağ  cırtdanın 

fırlanma sürətinə  qədər azalır.  İşıqlıq burada 

∼10

32

 erq/san çatır. 

Maddə axını yüksək sürətli və sabit olarsa (təxminən 10

-8

  M / il) 

akresiya prosesi stasionar olar. Belə sistemlər yeniyəbənzər adlanır. 

Ağ  cırtdanda toplanan hidrogenlə  zəngin maddə termonüvə 

reaksiyaları nəticəsində 10

5

-10

2

 ildən bir periodla partlama imkanına 

malikdir. Bu hal onları Yeni və təkrar Yeni ulduzlara bənzədir. 

     Daha  kiçik  sürətli maddə axını  (

∼ 10

-9

  M / il) akkresiya prosesi 

qeyri stasionar olur, bu da cırtdan yenilər fenomeninə gətirib çıxarır. 

İfratyüksək kütləli rentgen mənbələr

 - SuperSoft X-ray Sources 

(SSS). Bu rentgen mənbələr 90-cı illərin əvvəlində ROSAT peyki ilə 

tədqiq olunmuşlar. Onlar çox yüksək işıqlığa malik olub (

∼ 10

38

 

 

84 

erq/san) yumşaq  şüalanma spektri şüalandırırlar. Rentgen 

şüalanmanın 90%-i ener$isi 0.5 keV olan fotonlar tərəfindən həyata 

keçirilir. Bu mənbələr öz Roş  səddini dolduran F spekral sinifli 

ulduzdan və  ağ  cırtdandan ibarət olan sıx qoşa sistemlər hesab 

olunur. Maddə axını o qədər güclüdür ki (

∼10

-7

M / il), nəticədə  ağ 

cırtdanın səthidə  qərarlaşmış hidrogen yanma reaksiyası baş verir. 

Beləliklə, rentgen şüalanma mənbəyi temperaturu T

∼500 000 °K olan 

ağ cırtdan tərəfindən yaradılır. 

 

4.8. Kompton səpilməsində rentgen spektrin yaranması 

 

    Qeyri-relyativistik fotonlar (h

ν « m$

2

) və qeyri-relyativistik istilik 

elektronları (kT

e

 = m

e

c

2

) arasında enerci mübadiləsi Kompaneytsa 

düsturu ilə verilir: 

 

)

(

2

4

2

ν

ν

ν

σ

d

dn

h

kT

n

n

nu

d

d

h

c

m

n

dt

dn

e

e

e

T

+

+

=

           (4.8.1) 

 

Burada σ =6.65·10

-25

 sm

2

 - elektron səpilməsinin Tompson en kəsiyi, 

)

8

/(

)

(

3

3

ν

π

ε

ν

h

c

n

=

 - faza məkanında fotonların dolmasını göstərən 

ölçüsüz kəmiyyət,  ε

ν

 - şüalanmanın enerci sıxlığıdır. Sonuncu 

kəmiyyət orta intensivliklə  

 

ν

ν

π

ε

J

c

4

=

             (4.8.2) 

 

---

 

85

münasibəti ilə bağlıdır.  İndi  

e

kT

h

x

/

ν

=

 ölçüsüz  kəmiyyəti və  

∫

=

cdt

n

c

m

t

kT

y

e

T

e

e

σ

2

)

(

 ölçüsüz zamanı daxil etsək (5.8.1) tənliyini daha 

sadə şəkildə yazmaq olar: 

 

)

(

1

2

4

2

dx

dn

n

n

x

dx

d

x

dy

dn

+

+

=

    (4.8.3) 

 

Burada sağda mötərizədəki axırıncı hədd fotonların böyük tezliklərə 

doğru diffuziyasını  və Dopler effekti nəticəsində çoxqat səpilmədə 

elektronların soyumasını ifadə edir. Mötərizədəki birinci hədd 

fotonların kiçik tezliklərə doğru diffuziyasını  və ötürmə effekti 

nəticəsində elektronların qızmasını, ikinci hədd isə məcburi şüalanma 

kimi törəmə prosesləri və elektronların ötürmə effektinə görə 

qızmasını  təsvir edir. Kompaneyts tənliyindən isti elektronlarda 

Kompton səpilməsinin bəzi xassələrini çıxarmaq olar. 

a) Kompton səpilməsi fotonların sayını sabit saxlayır. Həqiqətin də, 

 

∫

∫

=

=

=

0

2

dv

nv

dt

d

dv

hv

J

dt

d

N

dt

d

v

γ

      (4.8.4) 

Burada 

dv

hv

J

N

v

∫

=

γ

   fotonların tam sayıdır. 

b) 

qərarlaşmış Kompaneyts tənliyinin həlli  (dn/dt = 0) Boze-

Eynşteyn (B-E) paylanmasına gətirir: 

 

1

1

−

=

+x

e

n

µ

             (4.8.5) 

 

 

86 

B-E paylanmasının xüsusi halı (µ = 0) Plank funksiyasına gətirib 

çıxarır. µ kimyəvi potensialı Plank paylanmasına nisbətən fotonların 

çatışmazlığını ifadə edir. µ « 1 olarsa B-E paylanması Vin 

paylanmasına  (

x

e

n

−

−

=

µ

 ) və ya Vin spektrinə çevrilir:  

e

kT

hv

v

e

c

hv

e

−

−

=

3

)

/

(

8

π

ε

µ

          (4.8.6) 

 

Fiziki olaraq bu o deməkdir ki, səpilmənin yüksək həddində 

Kompton səpilməsi temperaturu elektronların temperaturuna bərabər 

olan B-E spektrini formalaşdırır. 

    Vin paylanmasında fotonun orta enercisi  

 

e

x

x

e

kT

dx

e

x

dx

e

x

kT

hv

3

0

2

0

3

=

=

∫

∫

∞

−

∞

−

              (4.8.7) 

 

kimi təyin olunur. 

c) 

Enerci balansı  tənliyi.  Əgər Kompaneyts tənliyini 8

π(hν/c)

3

 

həddinə vurub onu tezliyə görə inteqrallasaq 1971-ci ildə Leviç və 

Sünyayev tərəfindən alınmış düsturu alarıq: 

 

∫

∫

∞

∞

−

−

=

0

2

2

0

2

2

8

4

dv

v

m

c

n

vedv

c

m

h

n

c

n

c

m

kT

dt

d

h

v

e

e

T

e

e

T

r

e

T

e

e

r

ε

π

σ

σ

ε

σ

ε

  (4.8.8) 

 

---