55
2.
Yarımacı soğan sortları – Danilov, Qızıl şar, Kaba, Myaçkov, Qribov,
Sitaye, Belozer və s.
3.
Şirin soğan sortları – Barleta, Krasnodar-35, Markelan, Yalta, Conson, Sarı
ispan.
Azərbaycanda əkilən soğan sortlarının çoxu yerli sortlardır. Burada yayılmış
və rayonlaşdırılmış baş soğan sortları, əsasən Masallı, Kaba-Qusarçay (sinonimi
Xaçmaz), Luqanski və Hövsan soğanlarıdır.
Sarımsaq (Allium sativum L.) quruluşuna görə soğandan fərqlənir.
Sarımsağın başı mürəkkəb quruluşlu olub, bir neçə dişdən ibarətdir. Dişlərin sayı
iri-xırdalığından asılıdır. Xırdalarda 3-5 ədəd, orta irilərdə 6-12 ədəd, irilərdə isə
13-25 ədəd diş olur. Hər diş öz pərdəsində yerləşir. Hamısı isə birlikdə bir ümumi
köynəyə bürünür. Bir başın çəkisinə görə xırda (20 qr-a qədər), orta iri (20-30 qr)
və iri (30 qr-dan çox) olur. Forması darəvi, yastı-dairəvi, oval və s. olur. Dadına
görə acı, yarımacı və zəif acı olur.
Sarımsağın tərkibində 35-42% quru maddə, o cümlədən 6-7,9% zülali
maddə, 0,5% reduksiyaedici şəkərlər, 20-27% polişəkərlər, 0,84-1,44% mineral
maddə, 7-27 mq% C vitamini vardır. Sarımsaq polişəkərlərinin əsasını nişasta və
qlükofruktozan təşkil edir. Külün tərkibində ən çox kalium vardır.
V.D.Yeremenkonun məlumatına görə sarımsaqda 0,005-0,10% efir yağı
vardır. Efir yağının əsas tərkibini allin təşkil edir. Bu kükürd tərkibli amin
turşusudur. S-allil, L-sisteinsulfoksid (CH
2
=CH-CH
2
-SO-CH
2
-CHNH
2
-COOH).
Sarımsağı əzdikdə allinaza fermentinin təsirindən həmin efir yağı
parçalanaraq allisin, ammiak və piroüzüm turşusu verir. Allisin (CH
2
=CHCH
2
-SO-
S-CH
2
-CH-CH
2
) bakterisid xassəli olmaqla, sarımsağın əsas iyini təşkil edir.
Sarımsaqda olan efir yağının 60%-ni allisin təşkil edir. Sarımsaqda başqa kükürdlü
birləşmələr də vardır.
Allil-propildisulfid (CH
2
=CHCH
2
-
-
S-O-S-CH
2
-CH
2
-CH
3
) çox fitonsid
xassəli maddədir. Sarımsağın efir yağı fitopatogen mikrobları (fitoftora) qarşı
bakterisid təsir göstərir.
56
Sarımsaq dişlərlə əkilib becərilir. O, toxum vermir. Əkilməsinə görə yaz və
payız sarımsağı ayırd edilir. Payızda əkilən sarımsaq mürəkkəb (çoxdişli) baş
əmələ gətirir. Onun tərkibində olan quru maddə yazda əkilənə nisbətən çox, dadlı
və ətirli olmaqla həmçinin çox acı olur. Sarımsaq sortları 2 qrupa bölünür:
1.
tezyetişən çəhrayı sarımsaq;
2.
adi ağ sarımsaq.
Sarımsaq sortlarına becərildiyi rayonların adı verilir. Mürəkkəbdişli
Krasnodar, Soçi, Dunqan, Özbək, Ağ Ukrayna, Qribov-260, Çokpar, Blaqovenski,
Enliyarpaq-220, Vitebski, Odessa və s.
Azərbaycanda becərilən sarımsaqlardan Masallı, Ağ şuntuk və Enliyarpaq-
220 misal göstərilə bilər.
Soğanın başqa növlərinə porey, batun, şnit və altay soğanı, göy soğan,
çeremşa və s. aiddir.
2.5. Göyərti tərəvəzləri
Kahı (Lactuca Sativa L.) çoxillik bitkidir. 3 növü becərilir – yarpaq kahı, baş
kahı və romen kahı. Kahının tərkibində orta hesabla 1,5% zülali maddə, 1,7%
şəkər, 0,5% sellüloza, 1,0% kül, 8-56 mq% C vitamini, 1-1,2 mq% karotin, fol
turşusu, B
1
, B
2
, PP, E, K vitaminləri vardır. Kahıdakı zülali maddə müxtəlif amin
turşuları ilə zəngindir. Onun zərif yarpaqları istehlak edilir. Baş kahının geniş
yayılmış sortlarından Sarıdaş kahı, May, 1 May, Berlin, Buzlu qaya və s. Romen
kahı da baş əmələ gətirir. Ancan bu daha boş və uzunsov formada olur.
Kahı sortlarından Ballon və Paris daha geniş yayılmışdır. Yarpaq kahının
sortlarından Moskva parnik sortu göstərilə bilər.
Vəzəri yaz kahısı adlanır. Azərbaycanda kahının Buzlu qaya sortu becərilir.
Ispanaq (Spinacia oleraseae L.) birillik bitkidir. Yarpaqları tünd yaşıl olub,
çox zərifdir. Vətəni Asiyadır. Ispanaq yarpaqlarında 9,3% su, 2,3% azotlu maddə,
0,3% yağ, 2,8% azotsuz maddə, 1,0% sellüloza və 1,5% mineral maddə vardır.
57
Təzə ispanaqda 3 mq% dəmir və 100 qr-da 0,009 mq arsen vardır.
Ispanaqda 37
mq% C, 3,7 mq% karotin, 0,08 mq% B
1
, 0,25 mq% B
2
, 0,72 mq% PP
vitamini vardır. Ispanağın geniş yayılmış sortlarından Virofle, Ispolin,
Rostov, Viktoriya, Hollandiya və s. göstərmək olar. Azərbaycanda isə
Nəhəng sortu becərilir.
Turşəng (Rumex acetosa L.) yabanı halda bitən çoxillik bitkidir.
Onun tərkibində çoxlu miqdarda dəmir, kalium və kalsium vardır. 70
mq% C vitamini, 2,9 mq% karotin vardır. Tərkibində 2,6% azotlu
maddə, 2,2% şəkər, 1,6% sellüloza və 0,6% turşu vardır. Turşunun
əsasını turşəng turşusu təşkil edir. Turşəngdə turşəng turşusunun K duzu
olur və orqanizmdə Ca duzuna çevrilir və mənimsənilir. Turşəngin geniş
yayılmış sortlarından Altay, Belvil, Odessa, Maykop və Enliyarpaq
göstərə bilərik.
Cavan çuğundur yarpaqlarının tərkibində 95% su, 0,8% azotlu
maddə, 0,1% yağ, 2,4% ekstraktlı maddə, 0,8% sellüloza və 0,9%
mineral maddə vardır. Əsasən 1-ci xörəklərin hazırlanmasında istifadə
edilir.
Yabanı gicitkən şi və borş bişirilməsində işlədilir. Onun
əhəmiyyəti orasındadır ki, yazbaşı ticarətdə başqa göyərti olmadıqda
gicitkəni tədarük etmək olur. Gicitkənin tərkibində 4,7% azotlu maddə,
3,5% şəkər, 1,6% mineral maddə, 2 mq% karotin və 207 mq% C
vitamini vardır.
Ədviyyəli tərəvəzlərin tərkibində az da olsa efir yağı vardır.
Şüyüdün (Anethum fraveolens L.) cavan yarpaqlarından
kulinariyada istifadə olunur. Toxumlamış şüyüdlərdən isə xiyarı
Dostları ilə paylaş: |