Microsoft Word kitab+son doc
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «ruzi- ələst» və ya «ruzi-əzəl»
- Vəhdəti-vücud
- Mühyəddin ibn Ərəbidir
27 Əgər insan heçliyi, çirkinliyi və pisliyi özündən yox etsə, onda yalnız ilahi sifətlər qalar. Ümumiyyətlə, xilqətdə Allaha ən yaxın olan və ən şərəfli məxluq insandır. Quran ayələrində Allahın «Biz ona şah
nəzərdə tutması da bunu sübut edir. İnsanın ərəbcə «ənəs» sözündən olub «göz bəbəyi» mənasını ifadə etdiyi də təsbit olunur. Təbii ki, burada Haqqın insana «göz bəbəyi» qədər önəm verməsi diqqəti cəlb edir. Deyildiyi kimi, insanda ilahi varlıqla (ruh) maddi varlığa (cism) xas keyfiyyətlər qovuşuq şəkildədir. İnsan hətta bir xilqət kimi mələklərdən belə üstündür. Çünki mələklərdə Haqqın yalnız camal sifətləri, insanda isə həm camal, həm də cəlal sifətləri cəmləşmişdir. Allah özünəməxsus bir çox ali keyfiyyətləri insana əta etmiş, onu özünəbənzər bicimdə xəlq etmişdir. Buna görə də Allah «nüsxeyi-kəbir» («böyük nüsxə»), insan isə «nüsxeyi-səğir» («kiçik nüsxə») hesab olunur. Bütün xilqət də insana xatir və insan naminə yaradılmışdır. Yaradılış nizamının özü də ilahi- bəşəri cövhərdən başlayıb bəşərdə bitir. Belə ki, əvvəlcə də deyildiyi kimi, ədəm (heçlik) Aləmi bərqərar ikən ilk yaradılış nuri-Məhəmmədlə (əqli-küll) başladı. Məhəmməd peyğəmbər isə ilahi xislətlə yanaşı, həm də bəşəri sifətlərə malikdir. Yəni həm də bəşər övladıdır. Allahın Həzrəti Məhəmmədə (s.) xitabən dediyi belə bir hədisi-şərif isə aləmlərin islam peyğəmbərinə, son nəticədə insana görə yaradıldığını göstərir:
Tanrıya məxsus ilahi əmanətlərin daşıyıcısı da insandır. Halbuki həmin əmanət insandan daha əvvəl göylərə, yerə və dağlara təklif olunmuş və bunlar qorxudan həmin əmanəti gö- türməkdən imtina etmişdir. İnsan isə əmanəti qəbul etmişdir. Quranın «Əl-Əhzab» surəsinin 72-ci ayəsində deyilir: «Biz əmanəti (Allaha itaət və ibadəti, şəri hökmləri yerinə yetirməyi) göylərə, yerə və dağlara təklif etdik. Onlar onu götürməkdən qorxub çəkindilər. Çox zalım və çox cahil olan insan isə onu
28 götürdü». İlahi əmanət dedikdə, Allaha itaət, ibadət, şəriət hökmlərini yerinə yetirməklə yanaşı, ağıl, idrak, düşüncə, Haq- dan ayrılıq dərdi, vüsal həsrəti, eşq yükü və s. də nəzərdə tutulur. İnsanın Tanrını tanıma və ona tapınma məqamı bəşəri ruh- ların ilkin yaradılış günü ilə üst-üstə düşür. İnsanın cismani yaradılışından çox-çox öncə baş verən bu yaradılış günü «ruzi-
Həmin gün Allah çox-çox sonralar yer üzünə enib cismani bədənlə qovuşacaq bu intəhasız sayda ruhları cəm edib onlardan soruşmuşdu: «Mən sizin rəbbiniz deyiləmmi?» («Ələsti rəbbiküm?») və onda ruhlar cavab vermişdi: «Bəli, Rəbbimizsən» («Qalu: bəli»). Quranın «Əraf» surəsinin 172-ci ayəsində xatırlanan bu məclis «bəzəmi-əzəl», həmin sual-cavab isə Tanrı ilə bəndə arasındakı ilk müqəddəs misaq, yəni əhd-
Bəşər övladı Haqqın yer üzündəki xəlifəsi və eyni zamanda məxluqatın ən gözəlidir. Onun gözəl bir biçimdə yaranması hətta Quranda da xüsusi olaraq vurğulanır: «Biz insanı ən gözəl biçimdə yaratdıq» («Ət-Tin», ayə 4). Bu gözəllik həm zahiri, həm də batini aləmi özündə ehtiva edir, yəni insan həm surət, həm də daxili-mənəvi baxımdan gözəl yaradılmışdır. Haqqın ən gözəl mənəvi keyfiyyətləri ruh, ağıl, düşüncə, nitq və s. də məhz yalnız insana bəxş orlunmuşdur. Kamil insan, başqa sözlə, vücudun ehtiraslarını tərk edib mənən tam kamilliyə qovuşmuş insan əslində Haqq zərrəsinin timsalıdır. Kamil insanın fiziki varlığını atıb yalnız ruhi varlığını tutsaq, Allahın bir zərrəsi, son nəticədə Haqqın özü qalmış olar. Həllac Mənsurun «ənəlhəq» şüarını sonrakı dövrün sufi şeyxləri və irfan sahibləri məhz bu mənada təfsir etmişlər. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, xilqətin ən gözəl məxluqu insan olsa da, ümumiyyətlə, yaradılışda və yaradılmışlarda heç bir nöqsan, kəsir yoxdur və ola da bilməz. Çünki M.Şəbüstərinin təsəvvüfə dair dəyərli poetik nümunə
29 olan «Gülşəni-raz» əsərində israr etdiyi kimi: «Yaxşıdan hər nə sadir oldusa, yaxşıdır» («Ze niku hər çe sader gəşt, nikust»). Yəni Allah gözəl olduğu üçün onun yaratdığı heç nə nöqsanlı və gözəllikdən uzaq ola bilməz. İmam Qəzali məxluqatın ideal gözəlliyi və nizamı barədə daha qəti hökm verirdi: «Hər şey elə yaranmışdı ki, ondan yaxşı ola bilməzdi. Bütün ağıllar toplaşıb nə qədər yaxşı və gözəl düşünsələr də, bundan gözəl yarada bilməzlər. Dünyada hər nə ya-ranıbsa hikmət və ədalətlə yaranıb, bundan kamil yaranış mümkün deyildir». Vəhdəti-vücud. Sufizmdə vəhdəti-vücud nəzəriyyəsinin xüsusi rolu və tutumu vardır. Təsəvvüf və irfan əslində özünün təkamül və yüksəliş tarixində bu nəzəriyyə ilə zirvəyə və kamala çatır, bütöv, yetkin və sistemli təlim halına gəlir. Vəhdəti-vücud nəzəriyyəsinin yarıdıcısı XII-XIII əsrlərin hüdudlarında İspaniyada yaşamış və «Şeyxü-əkbər» («Böyük şeyx») ləqəbi almış Mühyəddin ibn Ərəbidir (1165-1240). Doğrudur, İbn Ərəbiyə qədər də bu nəzəriyyə ilə əlaqəli müəy- yən fikirlər söylənilmiş, mülahizələr irəli sürülmüşdü. Ancaq onu sistemli və mükəmməl bir təlim halına gətirən, vəhdəti- vücudun tövhidə zidd olmadığını, əksinə bunların uzlaşan və üst-üstə düşən müddəalar olduğunu əsaslandıran, islam dünya- sında dini-fəlsəfi inanca daxil və qəbul etdirən İbn Ərəbi ol- muşdur. O, öz ideyalarını «Fütuhati-Məkkiyyə», «Füsusül- hikəm» və s. əsərlərində, risalə və şərhlərində vermişdir. Məlumdur ki, islam monoteist, yəni təkallahlılıq dini olub tövhid prinsipinə əsaslanır. Tövhid isə ilahi varlığın təkliyini, vahidliyini, şəriksiz, yeganə, əzəli və əbədi reallıq olduğunu is- rar və qəbul edir. Vəhdəti-vücud nəzəriyyəsinə görə də bütün maddi və mənəvi gerçəkliyi özündə ehtiva edən tək bir varlıq vardır. Quranda da Allahın hər şeyi özündə ehtiva etdiyi təsbit olunur və vəhdəti-vücud təlimi üçün mötəbər qaynaq və çıxış nöqtəsi də həmin ayələrdir. Məsələn, «Ən-Nisa» surəsinin 127- ci ayəsində deyilir: «Göylərdə və yerdə nə varsa, hamısı Allaha məxsusdur. Allah hər şeyi (elmi və qüdrətilə) ehtiva etmişdir».
30 Vəhdəti-vücud vücudun birliyi, vəhdəti, bütövlüyü anla- mındadır. Bu nəzəriyyəyə görə daimi və mütləq olan yeganə bir həqiqət vardır. Bu əbədi reallıqdır. Yaradılmayıb və yaradılmaq, yəni xilqət xassəsinə malik deyil. Daimi mövcud olan həmin varlıq Haqqın özünün zatıdır ki, dərkolunmazdır. İbtidası və intəhası olmayan Allah zatı mənəvi və maddi aləmin əsasında dayanan vahid həqiqətdir. Həm də bu təklik və vahidlik ədədlə, rəqəmlə ifadə oluna bilən fiziki vahidlik anla- mında yox, ədədlə ifadə oluna bilməyən bütöv və dərkolunmaz ilahi həqiqət anlamındadır. Həmin varlığa vacibül-vücud, yəni vacib varlıq və yaxud vücudü-küll də deyilir. Çünki onun varlığı mütləq və heç nədən asılı olmayaraq vacib şəkildə mövcuddur. Bununla belə, kainatda sonsuz sayda maddi varlıqlar, cism- lər, əşyalar da mövcuddur ki, insan da bu cismani varlıqlar sıra- sındadır. Vəhdəti-vücud təliminə görə sonsuz sayda bu maddi varlıq və cismlər Tanrı zatının təcəllisindən yaranmışdır. Yəni gördüyümüz hər şey Allah vücudunun müxtəlif görkəm, forma və rənglərdəki görünüşlərindən ibarətdir. Haqdan qeyri nə var- sa, bütün masiva (Haqdan qeyri nə varsa) Haqqın zat və sifətlə- rinin təcəllisi, başqa sözlə, onun çeşidli cismani varlıqlar şək- lində təzahüründən ibarətdir. S.Ə.Şirvani bir şeirində bu mətləbi belə ifadə edirdi:
Başqa sözlə, Allah özünün sonsuz sayda ad və sifətlərini əşyalar şəklində təzahür etdirmişdir. Maddi gerçəklikdəki bütün cismlər Haqqın ad və sifətlərinin təcəssümü və məzhəridir. Yə- ni kainatdakı bütün qətrə və zərrələrdə ilahi ünsür vardır və bunlar ilahi varlığın bir parçasıdır. Elə buna görə də hər zərrə və qətrə «ənəllah» («mən allaham») söyləyir:
Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|