19
mətbuatında quruluşumuz əleyhinə yazdığı böhtan və yalan
sözlərinə qarşı şiddətli nifrətimizi bildiririz... Böyük çətinliklərə
baxmayaraq sosializm yaşayışı qurduğumuz bir zamanda Ə.Ca-
vad kimi ikiüzlülərin fırıldaqlarına nəhayət verəcəyiz!”.
Məqaləsinin adını “Sükut edə bilməriz!” (“Kommunist”
qəzeti, 3 noyabr, 1929-cu il) qoyan S.Rüstəm heç bir ciddi, əsaslı
dəlil gətirmədən “sübut etməyə” çalışırdı ki, Türkiyədə nəşr olun-
muş şerləri elə doğrudan da Ə.Cavad yazıb lazımi yerinə çatdır-
mışdır, özü də “müəyyən məqsədlə”. Onun səsinə səs verən
B.Talıblı isə “Ədəbiyyat inqilaba xidmət etməlidir!” (“Kommu-
nist” qəzeti, 11 noyabr 1929-cu il) məqaləsində bu xüsusda heç
kəsdən səlahiyyət almadığına baxmayaraq, bütün fəhlə və kənd-
lilər adından fanatikcəsinə yazırdı: “On ildən bəri inqilaba qo-şul-
mayaraq əməkçi siniflə yan-yana ayaqlaşmayan, ona yardım gös-
tərməyən Ə.Cavad kimilərin ən axırda... üzr istəməsinə heç bir
işçi və kəndli inanmaz!”.
Bu məsələdə xüsusi canfəşanlıq göstərən “Gənc işçi” qəzeti
redaksiyasının bu tipli yazılar verməklə ürəyi soyumamış, 17 no-
yabr 1929-cu il tarixli nömrəsində Ə.Cavadın əleyhinə bir “şer”
də buraxmışdı:
...Yetişib Türkiyəyə yazdığı bir çox əsəri,
Yazdığından özünün yaxşıca vardır xəbəri:
Əyləşib Türkiyədə, dəvət edib dərbədəri,
Şerinə çıxdı yiyə Türkiyə Əhməd Cavadın,
Bicliyi oldu əyan cümləyə Əhməd Cavadın.
Verməmiş məktubunu poçta və ya telqrafa,
Yəqin onda onu sövq etdi ora simsiz hava;
Zurnasın çalmadadır öz-özünə sübhü-məsa,
İç üzü bəlli olub cümləyə Əhməd Cavadın,
Şerinə ağuş açıb Türkiyə Əhməd Cavadın.
20
Başını əymədə üç rəngli “gözəl bayrağına”,
Qədəm atmaq diləyir Türkiyənin torpağına.
Hərzələr yazmadadır baxmayaraq sol-sağına,
Şerinə qollar açıb Türkiyə Əhməd Cavadın,
Tamahı qurcalanır hürməyə Əhməd Cavadın.
Qanını coşduracaq köhnə o dostlar həvəsi,
Yadına düşdü bu gün “Göy gölü”nün xatirəsi.
Gözlədi, gəlmədilər... qaynadı səbrin kasəsi,
Gücü çatdı balaca hürməyə Əhməd Cavadın,
Hiyləsi oldu əyan ölkəyə Əhməd Cavadın.
Maaş almaqla yeyir müftəcə şura çörəyin,
Şişirdib qarnını, gündən-günə yağlar göbəyin.
İndi bildirməlidir həddini nankor köpəyin,
Bicliyi oldu əyan cümləyə Əhməd Cavadın,
Yeridir sürgünə, ya türməyə Əhməd Cavadın.
Bu mətni qəzetin redaksiyası “Qırmızı saz” imzası ilə nəşr
etmişdi. Qırmızını qızıl sözünün sinonimi kimi bir çox isimlərlə
yanaşı işlətmək o vaxt çox dəb idi: qırmızı ordu, qırmızı meydan,
qırmızı əsgər, qırmızı qələm, qırmızılar, qırmızı qalstuk, qırmızı
professor və i.a. Bu söz birləşmələrinin bir çoxu on illər boyu
işlədildisə də, xoşbəxtlikdən, qırmızı kəlməsi bir sifət olaraq saz
ismi ilə heç uzlaşmadı. Odur ki, bu cəfəngiyyatın altında “Qırmı-
zı saz” imzasını görəndə onu qondaranların teyflərinin ünvanına
bu sözləri pıçıldamaqdan özümü saxlaya bilmədim: Üzünüz qara
olsun, a sazımızı qızardanlar!
Beləliklə də ideologiya qaragüruhçuları əvvəlcə Ə.Cavadın
xaricə şer göndərməsi barədə iftiranı yaymış, bunun ardınca da
növbəti anti-Cavad kampaniyasına başlamışdılar. Yaşadığımız
21
günlərin o müdhiş illərdən bixəbər gənc oxucusu sual verə bilər
ki, bir şair üçün şerlərini xarici ölkədə çap etdirmək nə böyük
cinayətmiş ki, onun ətrafında belə hay-küy qoparıblar?! Lakin
unutmaq olmaz ki, o zaman sovetləşdirilmiş Azərbaycanda yega-
nə partiyanın Mərkəzi Komitəsindən NKVD-yə qədər, qəzet və
jurnal redaksiyaları da buraya daxil olmaqla, bütün rəsmi orqan-
larda türk deyənin tükünü didir, xalqın öz soykökü haqqında,
Türkiyədəki dil, millət, din qardaşları ilə əlaqəsi haqqında hər cür
təşəbbüsü fövqəladə bir cinayət kimi qiymətləndirirdilər. Bu sa-
hədə respublikada aşkarca manqurtçuluq siyasəti yeridilirdi.
Bu üzdəniraq şer doğurdanmı hansı bir naşı adam tərəfin-
dən yazılıb, yoxsa redaksiyada bilərəkdənmi təhrif olunub ki,
beləliklə də onun “aşağı” təbəqədən çıxmış ayıq-sayıq proletar
şairi tərəfindən qələmə alındığı gözə soxulsun? İndi bunu ayırd
etmək çətindir. Lakin “şerin” qol-qabırğasının neçə yerdən sın-
dırıldığı göz qabağındadır. Vəzn pozğunluğu, dil xətaları, qafiyə
xətrinə işlədilmiş bir sıra sözlərin nəinki şeriyyətdən, ümumiyyət-
lə mədəniyyətdən, insaniyyətdən kənar olduğu şübhəsizdir. Am-
ma bütün bunlara baxmayaraq, “şer” öz mənhus işini görürdü.
Böyük tirajla nəşr edilib yayılmış bu cəfəngiyyat hər şeydən əv-
vəl yüksək əxlaq və mədəniyyət, uca vüqar sahibi olan incə ruhlu
şairin yaralı köksünə murdar bir pəncə ilə vurulan ağır zərbə idi.
Ə.Cavad zahirən özünü nə qədər təmkinli və soyuqqanlı aparsa
da bu zərbədən onun necə mənəvi sarsıntıya məruz qaldığını küt-
ləvi mətbuat səhifələrindən üstünə çirkab atılanlar yaxşı bilərlər.
Lakin məsələ bununla da bitmirdi. “Gənc işçi”nin bu çıxışı Ə.Ca-
vad əleyhinə siyasi hücumların qarşıdan gələn 30-cu illərdə yeni,
daha sərt, daha amansız bir mərhələsinin başlandığı demək idi.
1932-ci ilin aprelində ÜİK(b)P MK “Ədəbi-bədii təşkilatla-
rın yenidən qurulması haqqında” xüsusi qərar qəbul etdi. Qərara
əsasən bütün ölkədə Proletar Yazıçıları Birlikləri ləğv olunur,
22
“sovet platformasına kömək edən” yazıçıların vahid təşkilatı,
SSRİ-nin, yerlərdə isə milli respublikaların Sovet Yazıçıları İtti-
faqı yaradılırdı. Bu münasibətlə təsis olunan təşkilat komitələri
yerlərdə işə başladılar. Bakıda keçirilən tədbirlərdən biri Təşkilat
komitəsinin 1933-cü ilin yanvarında çağırılan plenumu oldu.
Sözdə məsələ belə qoyulurdu ki, Proletar Yazıçıları Assosiasiyası
bir təşkilat kimi ləğv olunur, hansı ədəbi qrupa mənsubiyyətindən
asılı olmayaraq bədii ədəbiyyatı yaradanların hamısı vahid Ya-
zıçılar İttifaqı ətrafında təşkilatlanır. Mənşəcə proletar olmayan
köhnə yazıçılara qarşı hücumlar dayandırılır, “cığırdaş” adı ve-
rilmiş yaradıcı ziyalılara “yeni dünyanın qurulmasında” yaxından
iştirak etmək imkanı verilirdi. Sən demə, bu növbəti partiya qə-
rarının əsas məqsədi bolşeviksayağı hiyləgər yollarla ehtiras-ları
qızışdırmaq, eyni xalqa mənsub olan yaradıcı ziyalıların birini o
birinin əlilə ifşa etmək, son nəticədə 1937-ci ilin soyqırımına
zəmin hazırlamaq imiş. Hər halda Azərbaycanda bu proses çox
ağrılı davam edir, işin gedişində bir sıra istedadlı yazıçı gözüm-
çıxdıya salınır, onlara nəinki etibar edilmir, etimad göstərilmir,
hətta sadəcə olaraq maarifin, mədəniyyətin bir sahəsində işləyib
ailəsinin güzəranını təmin etməyə belə imkan verilmirdi. Yenə də
“köhnə yorğan içi açılır”, onların keçmişdə yazılmış əsərləri mən-
fur “proletar mədəniyyəti” mövqelərindən “təhlil” və “ifşa” olu-
nurdu. Bu cür ədəbi simalardan biri, əleyhinə hücumların sayı,
kəskinliyi etibarilə bəlkə də birincisi Ə.Cavad idi. Azərbaycan
Şura Yazıçıları Təşkilat Komitəsinin 1933-cü ilin yanvarında
Bakıda keçirilmiş birinci plenumunun materialları da buna bir
sübutdur (bax: “Plenuma baxış”, “Hücum” jurnalı, N 1-2, 1933,
səh. 58-59). Əslində respublikada Yazıçılar İttifaqı yaradılmasına
hazırlığın gedişini müzakirə etmək üçün toplanmış plenumda
söhbətin az qala yarısı yenə də məhz “köhnə” yazıçıların, o cüm-
lədən də Ə.Cavadın taleyindən getmişdir. Şairin əsərlərini əksin-