7
Təşkilatın idarəetməsində vacib atributlardan biridə liderlik funksiyasıdır.
Liderlik - səmərəli rəhbərliyinin mühüm komponentidir. O hər yerdə rast
gəlinir, haradakı insanların möhkəm birləşməsi var. “Lider” sözünün özü
“başçı”, “aparıcı” deməkdir. Bu anlayışın görünən sadəliyinə baxmayaraq,
müasir elmdə liderlik müxtəlif müəlliflərin mövqelərində çoxmənalı kimi
səciyyə daşıyır.
Liderlik dedikdə, işçi heyətinin ümumi məqsədə çatmaq istiqamətində
düzgün motivasiyasiyanın təşkilidir
2
. Liderlik hökmranlığın münasibətlərinin
kifayət qədər sərt və formallaşdırılan sistemi ilə rəhbərlikdən fərqlənir. Lider –
bu ümumiliyin simvoludur və qrupun davranışının nümunəsidir. O təşkilatı önə
aparan katalizator rolunu oynayir və davamçılar tərəfindən qəbul edilir.Lider
rolu təşkilatın idarə edilməsində bu gün böyükdür. Əhəmiyyətlisi odur ki,
təşkilati mədəniyyətin idarə edilməsi lider yerinə yetirir. Təşkilati
mədəniyyətinin tipindən asılı olaraq lider müxtəlif funksiyaları yerinə yetirir.
Rəhbərlik etmək liderlərin qabiliyyətiylə bağlıdır, o cümlədən liderliyin
effektivliyi onun xarakterinə təsir edərək təşkilat və şəxslərarası kommunikasiya
həlqələri böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Liderin ətraf mühit sisteminə təsiri 2 yolla həyata keçirilir:
avtoritet kanalı;
xarizmatik keyfiyyətləri kanalı üzrə
Ətrafdakılar lideri 4 əsas model üzrə qavraya bilərlər:
«Bizlərdən biri» - Uderin həyat obrazı sosial qrupun həyat obrazı ilə eynidir.
Lider hamı kimi sevinir, kədərlənir və əzab çəkir, həyat ona həm rahat, həm də
qeyri-rahat olur.
1.
«Bizlərdən ən yaxşısı» - Uder bütün qrup üçün bir insan və bir peşəkar
kimi nümunədir. Bununla liderin davranışı təqlid (təkrarlama) üçün obyekt olur.
2.
«Xeyirxahlığın nümunəsi» - lider ümumbəşəri (insani) əxlaq
normalarının daşıyıcısıdır. Liderin sosial qrupun dəyərliləri ilə razılır.
2
Biznes və Menecmentin əsaslari, Anar Bayramov, Bakı 2011, səh 18.
8
3.
«Sizin gözləmələrin həyata keçməsi» - şəraitin dəyişməsindən asılı
olmayaraq lider davranışının dəyişməyəcəyinə ümid etmək. Onlar istəyirlər ki,
lider həmişə öz sözünə sadiq olsun, və seçimin davranış kursundan çıxmasın.
Liderlik - qrup davranışı fenomenidir. Qrup və ya komandanın daxüındə
qarşılıqlı münasibət və liderlik qabihyyəti xüsusi öyrənüən haldır.
Liderin bir individual fərd kimi öyrənilməsinin mühüm təcrübi
ə
həmiyyəti olan istiqamətlərindən biri onun liderlik qabiliyyətləri və
bacarıqlarıdır
3
. Peşəkar liderin təcrübi qabiliyyətlər strukturu işgüzar təşkilatın
məqsədlərinin strukturuna bənzəyir. Təşkilatın uğuru missiya və strateji
məqsədlərin dəqiq formulə edilməsindən asılıdır. Peşəkar - lider öz imkanlarını
və məhdudiyyətlərini təyin edən «özünüdərk prosesi» vasitəsilə inkişaf etdirir.
Emosional lider – qrup üçün avtoritetli olan, vəzifəsindən asılı olmayaraq
hörmətə malik olan insandır
4
. darə heyəti üzvlüyünə layiqli namizədlərin
seçilməsi üzrə işçi qrupunda lider rolunu onun səyləri ilə müəyyənləşdirilir. O,
təşkilati məqsədlərin həlli üçün qrup enerjisini sərf etməlidir. Liderin təsiri qrup
üzvlərinin ifadəsini tapır, zəif cəhətlərindən olmasının təzahürü şəxsi
keyfiyyətlərini öz güclü tərəflərini göstərməyə onlara sövq edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, hakimiyyət və təsirin problemləri idarəetmə üzrə
psixoloqlar və mütəxəssislər tərəfindən praktiki olaraq az öyrənilmiş və təhlil
olunmuşdur. Bu isə onunla izah edilir ki, idarəetmənin inzibati-komanda üslubu
hakimiyyət və təsirin heç bir köməkçi formalarını nəzərə almamışdır.
darəetmə rejimlərin müxtəlif təsnifatlar tipologiyası mövcuddur:
Diktaturvə demokratiya rejimləri.
Bu təsnifat sxemi 1-də aşağıdakı kimi təqdim
olunur:
3
Menecment (dərslik) K.A.Şahbazov, M.H.Məmmədov, H.S.Həsənov, Bakı 2007, səh 586
4
Heyətin idarə edilməsi T.Y.Bazarov, B.L.Yereminin redaktorlugu ilə (tərcümə) səh 275
9
Sxem 1.
Avtoritarizm — latın dilində təşəbbüsçü, müəllif, bani, yaradıcı və s.
mənaları verən avtoritarlıq qeyri-demokratik rejimləri şüur formalarında ifadə
etmək üçün işlədilir. Avtoritarizm nəzəriyyəsi XIX əsrin başlanğıcında J.De
Mentr və L.De Bonald kimi ulturamühafizəkar nəzəriyyəçilər tərəfindən işlənib
hazırlanmışdır (Fransa inqilabına və sosialist hərakatına cavab olaraq). Avtoritar
rejimdə tək bir şəxsin (tiranın, fürerin, despotun) heç bir hüquqla
darəetmə sistemlərin təsnifatı
Ə
sas tiplər
Təsnifatların əsaslandırılması
Demokratik
Antidemokratik
Totalitar
Avtoritar
Siyasi partiyaların
mövcudluğu, onların
daxili quruluşu və partiya
sistemində qarşılıqlı
münasibətlər prinsipi
Vətəndaşların
siyasətdə iştirakının
dərəcəsi və xarakteri
və ictimai əlaqələrin
idarə edilməsi
darəetmə ilə
özünüidarəetmənin
nisbəti, yerli hakimiyyət
orqanlarının siyasi
prosesdə rolu
ctimai rəy tərəfindən
hakimiyyət orqanlarına
nəzarət və təsir
məqsədilə onların
işində aşkarlığın,
açıqlığın dərəcəsi
Cəmiyyətin siyasi
həyatında ordunun,
polisin, xüsusi xidmət
orqanlarının yeri və rolu
Müxtəlfi maraqların
ifadəsi və
reallaşdırılması,
həmçinin fəaliyyətə
ictimai nəzarət
imkanlarının olması
Qanunverici, icraedici və
məhkəmə hakimiyyətinin
bölünmə dərəcəsi
Cəmiyyətdə şəxsiyyətin
vəziyyəti, onun hüquq və
azadlıqlarının durumu
Dövlət orqanlarının
yaradılması üsulları,
hakim qrupların və
siyasi liderlərin
seçilməsi prosedurları