Himalay Ənvəroğlu __________________________
31
Folklorun, həyatın, ədəbiyyatın kəsişdiyi məqam "Til…"
haqqında kitabın roman prinsiplərinə cavab verdiyini əks etdirir.
XVII əsrin hiyləgərlik romanı (plutov)
eposun əvvəlki inkişaf
mərhələsinə əsaslanırdı. Bu janrda dialoq, təsvir əsas təhkiyə
forması hesab edilirdi. Onun şəxsində roman sanki antik prozaya,
cəngavərlik eposuna, mürəkkəb fabula quruluşuna, təhkiyə
mədəniyyətinə qayıdır. Göründüyü kimi,roman bir ənənəni qəbul
edirsə, sanki digərindən uzaqlaşır. Ümumiyyəttlə, nəsr və nəzmlə
yazılmasından asılı olmayaraq
iri həcmli əsərləri roman
adlandırmaq olmaz. Onda bütün antik yunan və Bizans prozası,
cəngavərlik eposları, orta əsr alleqorik povestləri (məsələn, Roma
haqqında roman" və s.), intibah dövrünün utopik eposları
ucdantutma roman hesab edilərdi. Göründüyü kimi, orta əsrlərdə
"roman" adlandırılan əsərlər sonralar janr mənasını bildirib. Məhz
bu mənada "roman" termini indi predmetləşən stixiyadan əvvəl
meydana gəlib. Lakin nə zamansa "roman" adlandırılanların
hamısını janr anlamında roman hesab etmək olmaz. Eyni zamanda
"roman" sözünün roman dillərindən keçməsini və janr ifadə
etməsini mütləqləşdirmək olmaz. Məsələn, ingilis dilində
"roman" sözü (çottapse) orta əsrlər təhkiyə tipini bildirirdi.
Romanın estetik mühitində prozaik qəhrəmanın taleyi,
qəlbinin aramsızlığı öz əksini tapır. Əyləncəli romanda isə
psixoloji məqam kifayət qədər özünə mövqe qazana bilmir.
Əyləncəli romandan fərqli olaraq psixoloji romanda hadisə deyil,
daxili iztirab, qəlb həyatı ön plana çəkilir. XVIII əsrdə "psixoloji
roman"la yanaşı "hadisə romanı" da özünü göstərir. Lakin "hadisə
romanı"nı da XVII əsrin əyləncəli romanının məhdud çərçivəsi
baxımından qiymətləndirmək olmaz.
Mopassanın fikrincə Antuan Prevonun 1731-ci ildə
Ingiltərədə çap olunan "Deqrio və Manon Lesko"su
müasir roman
üçün mütləq formadır" (82). Doğrudan da, "Don Kixot" intibah
epopeyası kimi dövrün bədii idrakını bir yerə yığdısa, "Manon
Lesko" yetkinliyinə görə əsas klassik janrlarla bir sırada durdu.
Prevo burjua cəmiyyətinin psixologiyasını, düşüncə tərzini sənətə
gətirdi. Bununla da janrın tarixi mərhələsini başa çatdırdı. Prevo
______________________
Азярбайъан романынын инкишаф проблемляри
32
qəhrəmanlarının daxili aləmini, əyləncə və gərgin həyatını
göstərməklə sübut etdi ki, roman da bir janr kimi faciə və poema
ilə bir sırada dura bilər. O, roman haqqında məlum nəzəriyyənin
arxasınca getmədi. Əgər eposda "əvvəlcədən düşünülmüş hərəkət
birliyi", kompozisiya hisslərinin qanuniləşdirilmiş yerləri
epoxanın substansional tələbi idisə, ülvilik
və gözəllik irəlicədən
müəyyənləşdirilmiş forma kimi poeziyanın xarakterini ifadə
edirdisə, roman süjet mənasında bitməyən, strukturu əvvəldən
müəyyənləşdirilməyən bir forma kimi meydana çıxdı. "Don
Kixot" fabulası artıq haçansa baş vermiş hadisədən deyil, müəllif
təxəyyülündən doğur. Əfsanəvi və tarixi fabulanın yerini "namə-
lum", düşünülmüş adam tutur. Ona görə də romanın
kompozisiyası mürəkkəb "bədii oyun"a, motivlərin kombinasiya-
sına çevrilir. Servantes "əvvəldən yığılmış çərçivə (fabula) əsa-
sında: məlum özüldən "Don Kixot"un mərtələbələrini ucaldır"
(127, səh.77) deyən, V.Şklovski romandakı məzmunlu gedişləri,
qəhrəmanların sərbəstliyini, geniş dairədə hərəkət etmək imkanını
qiymətləndirə bilməyib. Hərəkətin qapalı dövrəsi yalnız
hiyləgərlik romanının strukturu üçün məqbul sayıla bilərdi.
Prevonun romanında da, əvvəldən düşünülmüş süjet məhdudluğu
var. Lakin məqsəd hüdudsuzdur.
Eposda hərəkətin qurtarması: "sevgililərin ayrı salınması"
forma
və məzmunun sonunu, əsərin estetik xüsusiyyətlərini ifadə
edirdisə, romanda əksinə, hadisə axıra çatmamış artıq əsas ideya
həll olunur. Prevonun da romanı ənənəvi olaraq qəhrəmanın
ölümü ilə bitir. Lakin bu "min bir iztirabdan keçən" ömrün
sonluğu deyil, "sevinc mənim iztirablarımdır", "mənim səadətim
iztirablarımla yanaşıdır" deyən qəhrəmanın ömrü sonluqla məh-
dudlaşa bilməz. Burada estetiklik məqsədə doğru irəliləyişdədir.
Əks halda Manonun sağ qalması romanın məzmununda əhə-
miyyətli dəyişiklik əmələ gətirməzdi. Çünki hadisələrin ziddiy-
yətini, fikir və hissin axırını məhəbbət stixiyası müəyyən edir.
Ona görə ki, roman açılan, lakin yekunlaşdırılmayan epizodlara
meydan verən janrdır. O, klassik formasında həyata "uyğunluğa"
daha çox meyl etmiş olsa da, sənətin yeni təzahürü kimi diqqəti
Himalay Ənvəroğlu __________________________
33
cəlb edirdi. XVIII-XIX əsrlərdə romanlar əsasən gündəlik,
memuar, məktub, dialoq, avtobioqrafik hekayə və s.
formada
yazılırdı. Bunlar "qeyri-bədii" forma kimi yeni proza sənəti üçün
tarixi zərurət idi.
XVIII əsrdə roman yenidən aparıcı janra çevrilərək epik
əsasda əsrlərin sınağından keçən janrların sistemində özünün
forma üstünlüyünü nümayiş etdirirdi. Bununla belə, XIX əsrə
qədərki janr nəzəriyyəsində romanın predmeti müəyyənləşdirilə
bilinməmiş və yalnız XIX əsrin ortalarından başlayaraq roman
janr mənasında spesifik predmetini müəyyən edə bilmiş, estetika
və ədəbiyyat nəzəriyyəsi tərəfindən dərk edilməyə başlanmışdır.
Roman mahiyyət etibarilə epik poemanın yerini tutur (129,
səh.38) iddiası ciddi tənqidə dözmür.
Romanın təşəkkülü təkcə prozanın yox,
həm də ümumiy-
yətlə, dar mənada ədəbiyyatın təşəkkülü deməkdir. XVI əsrdə
cəngavərlik romanı ilk dəfə oxucuya müraciətlə yazılan əsər kimi
meydana gəlir, "səs" sənəti "hərf" sənətilə əvəz edilir, poeziyadan
ədəbiyyata mürəkkəb keçid başlayır. Ona görə də "roman
sivilizasiyamızın – çap dəzgahının yaranmasının nəticəsidir"
(114, səh.38) deyənlər bir mənada haqlıdırlar. XVIII əsrdə geniş
çap mahiyyət etibarilə romanın yeni növlərini yaratdı, hətta
"roman çap dəzgahından yaranıb" deyənlər də tapıldı. Bu mənada
cəngavərlik kitabları tipoqrafik dəzgahdan keçən ilk kütləvi
prozaik əsərlərdir. Yəni roman çap vasitəsilə öz həqiqi həyatının
prozasını meydana çıxardı.
XVIII əsrdə romanın müəyyənedici janra çevrilməsinə
baxmayaraq ona romantik poeziyanın sinonimi kimi baxanlar da
olmuşdur. Bütünlüklə poeziyanın romantik olmasını arzu etməklə
yanaşı, romanın bir janr kimi müstəqilliyinə qısqanclıq
hissi də
var idi. XVIII-XIX əsrlərdə romanın inkişafında fasilə yaranması
Avropa cəmiyyətində dağılma və qeyri-sabitliyin nəticəsi idi.
Bununla belə, romanın ölümü baş vermir, əsrin II yarısına doğru
fırtına çəkilir. Stendal, Balzak, Flober, Dikkens və başqalarının
şəxsində Qərbi Avropa romanının klassik epoxası meydana gəlir.
Belinski demişkən ədəbiyyat romana çevrilir. Yalnız əsrin
______________________
Азярбайъан романынын инкишаф проблемляри
34
sonunda dram romanın təsirindən xilas ola bilir. Həmin dövrdə
romanda psixologizm qüvvətlənir, epik, lirik və dramatik
meyllərin qovuşması əlaməti – sintetiklik təmayülü özünü
göstərir. Bununla roman heç də özünün epik əsasından uzaq-
laşmır. XIX əsrin ortalarına qədər roman üç mərhələdən keçib. 1.
Birinci şəxsin dili ilə təhkiyə edilən hiyləgərlik romanları (XVIII
əsrin əvvəllərinə qədər). 2. Dialoq, məktub, gündəlik formasında
yazılan maarifçi, sentimental və romantik əsərlər (XVIII əsr və
XIX əsrin əvvəlləri). 3. Üçüncü şəxsin dili ilə edilən obyektiv
təhkiyə mərhələsi (XIX əsr).
Hiyləgərlik romanının qəhrəmanı özünə yad olan mühitdə,
tilsimli aləmdə, qapalı bir orta əsr mühitində olduğuna görə təh-
kiyənin birinci şəxsin dilindən verilməsi qanunidir. Qəhrəmanın
dili ilə nəql forması onun fərdi obrazının yaradılmasına kömək
edir. Çünki, bu tipli romanda şəxsiyyət hələ yenicə təşəkkül tapır,
hadisələrin zənciri fərdin hərəkətinə imkan vermir. Məhz "üçüncü
mərhələdə klassik eposun epopeya kimi varisi" (129, səh.139)
meydana gəlir.
Romanın mükəmməl nəzəri konsepsiyası haqqında təsəv-
vürlər Azərbaycan romanının da inkişaf
mərhələlərini nəzərdən
keçirmək üçün müəyyən özül yaradır. Çünki romanın ümumi elmi
konsepsiyasını bir milli ədəbi-nəzəri qənaət əsasında ümumiləş-
dirmək mümkün deyil. Xüsusilə janrın tipologiyası problemlərin
dairəsinin genişləndirilməsini tələb edir.
«Roman janrı qədər insanın daxili ehtiyac və hissiyatını,
xarakter və səciyyəsini zəngin və çoxplanlı şəkildə təsvir edən
ikinci bir janr mövcud deyildir. Bu ona görə belədir ki, roman
ayrıca bir janr kimi həm də özündə, daxilində bütün digər
janrların daxili təcrübəsini əridərək ümumiləşdirmişdir» (102,
səh.107).
Məsələn, məlum olduğu kimi, Azərbaycan romanının tarixi
təkamülü bilavasitə poeziyadan, poemalardan baş qaldırıb. Bir
sıra başqa xalqların, o cümlədən, rus xalqının da romanının
başlanğıcı poeziya ilə sıx bağlı olub. Roman tipologiyası da məhz
bu baxımdan bitkin bir mərhələ kimi tədqiqata
kifayət qədər