Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
38
Türkiyə dilçiləri də -mış şəkilçisi ilə formalaşan
keçmiş zaman formasına müxtəlif münasibətlər bildir-
miş və bu formanı müxtəlif terminlərlə adlandırmışlar.
M.Ergin yazır:“...geçmişde yapılmış olan ve yapıldığı
anda görmediğimiz, bilmediğimiz bir hareketi anlatmak,
bildirmek için öğrenilen geçmiş zaman ekine baş vuru-
ruz”
1
. Daha sonra müəllif bu zaman formasının “nakli
mazi” adlandırlmasına münasibət bildirərək yazır:“Es-
kiden biri bu zaman için kullanılan “nakli mazi” tabiri
yetersizdir. Çorabım kaçmış. A:kar yağmış gibi misal-
lerde başkasından nakıl yoktur, sonradan farkına varış,
idrak ediş, sonradan görüş, öğreniş vardır.”
2
.
H.Dizdaroğlu bunu miş’li geçmiş zaman adlandırır
və “eylemin geçmişte yapıldığını, fakat bu bildirişte bir
kesinlik olmadığını”
3
qeyd edir. T.Banguoğlu yazır:
“Dolayılı geçmişin bildirme kipi kişinin başkasından
duyduğu, sonradan gördüğü, veya farkında olmadan
işlediği bir kalışın ifadesine yarar
4
.
Türk dilçisi Zeynep Korkmaz isə “Gramer Terim-
leri Sözlüğü” əsərində bu zaman formasını “duyulan
geçmiş zaman” adı altında təqdim edərək yazır:“Fiilin
karşıladığı oluş ve kılışı, kişinin başkasından duyduğu-
nu, sonradan gördüğünü veya farkında olmadan işledi-
1
Ergin M. Türk dil bilgisi. Sofya, “Narodna prosveta”, 1967, s. 284.
2
Ergin M. Türk dil bilgisi. Sofya, “Narodna prosveta”, 1967, s. 284.
3
Dizdaroğlu H. Türkçede Fiiller.Ankara,Ankara Üniversitesi Basımevi,
1963, s.11
4
Banguoğlu T.Türkcenin Grameri. Ankara,TDK Yayınları, 2007, s. 460.
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
39
ğini anlatan, içinde şekil ve zaman kavramı taşıyan za-
man duyulan geçmiş zamandır”
1
.
Nurettin Koçun tədqiqatlarında və bəzi internet ma-
teriallarında -mış şəkilçili keçmiş zaman belirsiz keçmiş
zaman adlandırılır
2
.
Türk dillərində -ıb şəkilçili keçmiş zamanın möv-
qeyi olduqca maraqlıdır. İlk növbədə qeyd edək ki, bu
şəkilçi ilə formalaşan zaman forması müasir Azərbay-
can, türkmən, qazax, qırğız, altay, noqay, qaraqalpaq,
qaraçay-balkar, özbək, sarı-uyğur, xakas, tuva dillərində
işlənir.
Digər türk dillərindən fərqli olaraq müasir Azər-
baycan dilində -ıb şəkilçisi xüsusi bir zaman formasını
deyil, -mış şəkilçisinin sinonimi kimi nəqli keçmiş za-
man formasını yaradır. -ıb şəkilçisinin müşahidə olun-
duğu digər türk dillərində -ıb forması ifadə etdiyi zama-
nın yeganə müstəqil göstəricisi kimi çıxış edir.
-ıb şəkilçili keçmiş zaman forması müxtəlif türk
dillərində müxtəlif terminlərlə təqdim olunur. Belə ki,
bu zaman formasını B.O.Oruzbayeva qırğız dilində, A.
N.Kononov özbək dilində,E.N.Nacip uyğur dilində sub-
yektiv keçmiş zaman
3
, A.A.Koklyanova özbək dilində
1
Korkmaz Z.Gramer Terimleri Sözlüğü.Ankara,TDKYayınları,2007,s.75
2
Halid Said'e göre Osmanlı,Özbek,Kazak lehçelerinde şekil/zaman...
www. turkiyat. selcuk.edu.tr/pdfdergi/s15/toker
3
Орузбаева Б.О. Формы прошедшего времени в киргизском языке. Фрунзе,
Изд. АН Киргизской ССР,1955, 61 с ; Кононов А.Н. Грамматика современ-
ного узбекского литературного языка. М.-Л., Изд. АН СССР,1960, с.220;
Наджип Э.Н. Современный уйгурский язык. Москва, ИВЛ, 1960, с. 96.
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
40
-ibdi/-ipti forması
1
, E.R.Tenişev sarı-uyğur dilində keç-
miş zaman III
2
, F.Q.İsxakov tuva dilində -p-tır şəkilçili
nəqli keçmiş zaman
3
, O.Allanazarov türkmən dilində
uzaq keçmiş(-ıpdı) və subyektiv keçmiş zaman(-ıpdır)
4
terminləri ilə verirlər.K.Ubaydullayev qaraqalpaq dilin-
də bu zaman formasını uzaq keçmiş zaman forması ad-
landırdığı hissəyə daxil edir və onu subyektiv uzaq keç-
miş zaman adlandırır
5
. “Müasir qazax dili” qrammatika-
sında isə -p şəkilçisi ilə formalaşan zaman forması uzaq
keçmiş zaman adlandırılır
6
. Barabin tatarlarının dilində
-ıb şəkilçili zaman forması subyektiv keçmiş zaman ad-
lanır. Bu dildə subyektiv keçmiş zamanın inkar forma-
sına rast gəlinmir
7
.
T.Əfəndiyeva yazır:“Hər iki şəkilçi bir-birindən yal-
nız formal cəhətdən fərqlənərək keçmiş zaman kateqo-
riyasının eyni qrammatik mənasını daşıyan keçmiş za-
man formasını yaradır. Bunları ayırmaq üçün sadəcə iki
1
Коклянова А.А.Категория времени в современном узбекском языке. Моск-
ва, Изд. АН СССР, 1963, с. 89.
2
Тенишев Э.Р.Строй сарыг-югурского языка.Москва,1976,«Наука», с. 94.
3
Исхаков Ф.Г.,Пальмбах А.А. Грамматика тувинского языка. Фонетика и
морфология. Москва, ИВЛ, 1961, с. 373.
4
Алланазаров О. Прошедшее время в современном туркменском ли-
тературном языке. Ашхабад, “Ылым”, 1975, с. 72, 112.
5
Убайдуллаев К.Категория прошедшего времени глаголов в изъявительном
наклонении в современном каракалпакском языке.Изд.«Ка-
ракалпакстан»,Нукус,1978, с. 117.
6
Современный казахский язык. Фонетика и морфология. Алма-ата,
Изд. АН Казахской ССР, 1962, с. 342.
7
Тумашева Д.Г. Язык сибирских татар. Часть вторая. Изд. Казанско-
го Университета, 1968, с. 60.
Dostları ilə paylaş: |